delliriàre , vrb: addilliriai,
dilliriai,
dilliriare,
drilliriare Definition
tènnere prexu mannu, o fintzes dolore forte de no dhu pòdere padire, de fàere disatinos, de foedhare chentza ischire ite est naendho
Synonyms e antonyms
dischissiare,
irdelleriai,
issentire
/
fadhotai,
ferionai,
ilbarionare
Sentences
su coro sou est delliriendhe pro sa fémina! ◊ in carrasegare brullant sas bonas persones cumbinendhe funtziones chi faghent dilliriare (A.Paba)◊ sa Sardigna est inghiriada de mare, ma sa zente no dillíriat pro s'abba salida ◊ candu dhu pigàt cudha callentura dilliriàt própriu!
2.
cun sos afetos tuos e amore pro te dilliriendhe so sa vida (A.M.Mulas)◊ sa pipia cun sa callentura su noti dilliriàt ◊ sa pitzinna est dormida in codas de sa mama, ma est drilliriandhe fachendhe unu sonnu terrorosu
Etymon
itl.
Translations
French
délirer
English
to rave
Spanish
delirar
Italian
delirare
German
wahnsinnig werden,
delirieren,
faseln.
demàre , vrb: addemare Definition
ingòllere tema, maladia, fàere dannu a sa salude
Synonyms e antonyms
ammagagnare,
ammaladiai,
apuntorai,
ilmaladiare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Etymon
srd.
Translations
French
attraper une maladie
English
to get an illness
Spanish
enfermar
Italian
prèndere una malattìa
German
erkranken.
demasiàre , vrb Definition
essire de is límites, fàere prus de su chi dhue bolet
Synonyms e antonyms
birare,
cabulare,
soberare
| ctr.
mancai
Etymon
srd.
Translations
French
dépasser
English
to exceed
Spanish
excederse
Italian
eccèdere
German
übersteigen.
dempríre , vrb: adrimpie,
drempire,
drempiri,
drimpire,
drimpiri Definition
nau de cosas chi creschent, lòmpere a puntu de pòdere serbire; fàere su dovere, fàere is óbbrigos, lòmpere de una chistione a is conclusiones / èssere galu a drempire = chi no est lómpidu
Synonyms e antonyms
abbasolare,
abberare,
achiare,
ammadurae,
avetuie,
crompire,
grempire,
ingranire,
lòmpere
| ctr.
agurtire
Sentences
Deus aiat dempritu su disitzu meu ◊ oje puru drempint galu sa morte chei sos chercos sa lanne sos ómines de brunzu! (G.Delogu)◊ candu su trigu iat iscabidhau e si fut drimpiu fut cumparta fintzas s'erba mala ◊ su lori fait su cambu, iscabidhat e infinis si drimpit s'ispiga
2.
lassade su ramu birde ca sa linna no est galu drempida! ◊ s'ógliu fit drimpitu e nche l'amus messatu
3.
ses cuntentu de drimpire a s'impreu chin incuru
Etymon
ltn.
adimplere
Translations
French
mûrir
English
to ripe
Spanish
madurar
Italian
maturare
German
reifen.
denegàre , vrb: dennegai,
dennegare,
dinnecare,
dinnegare Definition
nàrrere ca una cosa no est comente si est nau innanti, nàrrere su contràriu de innanti, nàrrere chi no est deasi, ghetaisí a sa nega; arrefudare una cosa a chie dh'at pedia o dhi tocat
Synonyms e antonyms
arrafudai,
necare
| ctr.
ammítere,
atorgare,
cufessare
Sentences
su chi nas oe lu dennegas cras ◊ sa vida oe est menzus de unu tempus, no si podet dinnegare ◊ dinnegare sos males est vilesa ◊ nachi su malu so deo e no mi ndhe apo mancu a dennegare
2.
e chie li podet dennegare su rispetu a unu che a isse?! ◊ dennegant a s'onestu dogni diritu pro arrichire ladros rufianos (L.Ilieschi)◊ no mi fuas, no mi denneghes sas gràtzias tuas!
Etymon
spn.
Translations
French
nier,
démentir
English
to deny
Spanish
negar,
denegar
Italian
negare,
smentire,
contraddire
German
verneinen,
ableugen,
widerrufen,
dementieren,
leugnen.
depèndhere, depèndiri , vrb: atepèndhere,
dipèndhere,
dipèndiri Definition
agiummai coment’e pèndhere de ccn. o de calecuna cosa, in su sensu de no èssere desesi a contu suo e duncas de dèpere istare a su chi bolet s'àteru; si narat fintzes in su sensu, foedhandho de cosas, chi si depent a… o chi benint de… (càusa cosa chi dhas faet naschire)/ pps. dipesu, dipéndiu; dipendhet! (nau pruscatotu pro abbétia) = tocat a biri si…
Sentences
immoi seu líbberu, no dipendu de nemus ◊ su teracu dipendhet de su mere ◊ de custu filu so bidindhe su cabu ma no de ue dipendhet ◊ cussa detzisione dipendhet de su síndhigu ◊ dèu ti dh'apu promítiu e immoi dipendit totu de tui ◊ sa vida de s'ómini no dipendit de is bènis chi tenit, mancai siat arricu
2.
ses columba depesa dae nóbbiles arratzas ◊ dae su babbu e dae sa mama li est dipesu, si est gai ◊ totu custos benes li sunt dipesos de sa famíllia ◊ tui ses dipéndiu de genti mala! ◊ de su fritu chi at sufridu ndhe li est dipesa una prummonite ◊ custu dannu est dipesu de su malu cabu ◊ su malumore dae ite est dipesu? ◊ de comenti est dipéndiu s'universu no dh’at cumpréndiu nisciunus (C.Marongiu)
3.
dèu gei bollu comporai: dipendit cantu mi fait pagai!
Surnames and Proverbs
prb:
tristu e míseru a chie dipendhet de s'àteru!
Etymon
itl.
Translations
French
dériver,
tirer
English
to derive
Spanish
depender,
derivar
Italian
dipèndere,
derivare,
provenire
German
abhängen von,
stammen.
dèpere , vrb: depi,
dèpiri,
dèvere,
tèpere Definition
tènnere o àere s'óbbrigu, o su bisóngiu, sa presse o s'apretu de calecuna cosa: s'impreat meda po cambiare unu pagu su significau de is àteros verbos; èssere in dépidu; si narat fintzes po inditare cosa pagu segura, chi si pentzat po calecunu motivu ma no s'ischit a seguru (s'impreat cun àere, èssere, e su pps. de àteru vrb.) e fintzes po fàere unu tempus benidore de su vrb. de modu infiniu chi acumpàngiat in sa forma des, tes; a sa campidanesa dhu manígiant, prus che àteru is poetas, fintzes in su sensu de pòdere / pps. dépidu, dépiu; ger. dependhe, dependho, depindhe; formas diferentes de dèpere: ind. pres. tue des, isse det, nois demus, bois dezis, issos dent
Synonyms e antonyms
gèpere
Sentences
depo andhare como, ca sinono si che faghet tardu ◊ depis fai a manera chi is contus torrint totus ◊ tocai, ita mi depeis narri?! ◊ chi ti piagat o nono, custa est cosa chi as a deper fàghere tue ◊ carei carei, ma su chi depis no dhu fais etotu! ◊ solu deves pensare chi de me no ti deves burulare! ◊ aiant dévitu cantare donzi dominica
2.
su chi ti ndhe apo leadu de butega ti lu depo totu ◊ cosa ti depo, chi mancu mi faedhas?!
3.
sa pinna che la depo àere torrada a su logu sou, si no est inoghe ◊ custa faina la depet àere fata isse ◊ depent èssere andhados issos, beru? ◊ isse depet èssere inoche a fúrriu ◊ Mundhicu depet èssere fragandu cun calincuna picioca
4.
non tes àere fastizos e istrobbos (G.Ruju)◊ prima chi su pudhu cantet mi des negare, istanote!
5.
fiat un'isplendori meravigliosu e oras de gosu eus dépiu gustai
Surnames and Proverbs
prb:
chini timit cosa depit
Etymon
ltn.
debere
Translations
French
devoir
English
must,
to have to,
to be obliged
Spanish
deber,
tener que
Italian
dovére
German
müssen,
sollen,
schuldig sein,
dürfen.
depòniri, depònnere , vrb Definition
in is dibbatimentos, su foedhare de is testimòngios; lassare istare / ndhe at depostu s'idea = si est istorrau, at cambiadu idea
Synonyms e antonyms
ispònnere
2.
nachi ti cheres laureare: depònendhe s'idea chi est mezus
Translations
French
témoigner
English
to testify
Spanish
declarar,
dejar
Italian
testimoniare
German
bezeugen.
depurài, depuràre , vrb Definition
bogare o seberare s'àliga o àtera malesa de mesu de calecuna cosa
Synonyms e antonyms
limpiai
| ctr.
imbratare
Sentences
prummones e runzones depurant su sàmbene
Translations
French
dépurer
English
to depurate
Spanish
depurar
Italian
depurare
German
reinigen.
deragliàre , vrb Definition
essire fora de binàriu
Translations
French
dérailler
English
to go off the rails
Spanish
descarrilar
Italian
deragliare
German
entgleisen.
deretàre , vrb: adaretzai Definition
fàere dritu, deretu, pònnere prantau o chi si potzat aguantare a solu, chistire assentau, pònnere adderetu, chi andhet bene o comente si tocat; imbucare, andhare o punnare a cara a calecunu logu, cumenciare a fàere calecuna cosa; fintzes lòmpere, giare a pitzu a ccn.
Synonyms e antonyms
acampaniare,
acodomai,
aconciai,
aggheretzare,
assantai,
assetiai,
indritare
/
abiai,
comentzari,
coviare 1,
incaminare,
incarrebai,
temperare
| ctr.
isordulare
2.
su pastore nche deretabat sas crapas ribu ribu ◊ su pastore at deretau su bestiàmene a su miliacru ◊ at deretau a prànghere, a pròghere ◊ a ube sezis deretandhe? ◊ si deretant a sa funtana a si labare ◊ totu cussas cambiales… giai ti ndhe as a abbizare candho deretant a ti arribbare sos pacamentos!
3.
si li dereto a costas che lu collint chin sa panga!
Etymon
ltn.
directiare
Translations
French
diriger,
se diriger
English
to direct
Spanish
dirigir,
dirigirse
Italian
dirìgere
German
richten.
derramài, derramàre , vrb: terramare Definition
pèrdere; betare, giare a meda e a ispainadura (nau mescamente de sàmbene o de làgrimas) po calecunu iscopu / d. sa vida pro ccn., pro carchi cosa = donai sa vida
Synonyms e antonyms
besciare,
gessai,
sderramai
/
spratziri
Sentences
derramas de totus is venas sànguni innocenti ◊ làgrimas no mi balet derramare ◊ nos portant a risu e a coglionu derramendhe sa salude pro nudha!
2.
s’ollu chi si untat a su cunfirmau sinnificat sa gràtzia chi si derramat in s’ànima sua ◊ ses sole chi at derramadu sa lughe de su Signore! ◊ derramas benefíssios a sos pecadores
Etymon
spn.
Translations
French
verser,
prodiguer,
échelonner
English
to shed,
to lavish,
to divide by instalments
Spanish
derramar,
verter,
ratear
Italian
versare,
effóndere,
profóndere,
rateizzare
German
vergießen,
verschwenden,
in Raten einteilen.
derrocài, derrocàre , vrb Definition
isconciare, betare totu a terra de mala manera, a cropu, agiummai coment'e betare de is orrocas, de logu artu
Synonyms e antonyms
atzimare,
azinare,
derrúere,
dissantarare,
idarrocai,
ifasciare,
iscalabrare,
isciarrocai,
isperrumai
Sentences
su molinu non bi fit prus, ispérditu: nche lu aiat derrocatu su ventu
Etymon
ctl., spn.
Translations
French
tomber,
ruiner
English
to precipitate,
to fall down
Spanish
derrocar
Italian
precipitare,
rovinare
German
hinabstürzen.
derrúere, derrúghere , vrb: derrúiri,
dirrúere,
dirrúghere Definition
su si lassare andhare de male in peus, chentza si tènnere contu; batire o lassare andhare una cosa, unu logu o a unu de male in peus, fàere andhare male, fintzes isconciare
Synonyms e antonyms
arroinare,
atzimare,
derrocai,
dirruire,
dissantarare,
ifasciare,
irderrúere,
iscalabrare,
isciarrocai,
isciusciai,
ispèldere,
istrossare
Sentences
sa pitzoca est derrughèndhesi de su totu chi no fachet a la bíere! ◊ sa domo chi no b'istat neune si che derruet ◊ mortu su mere, s'ortu si ch'est derrutu, irbandhonadu ◊ màniga ca sinono ti derrues peus cun custas meighinas!
2.
cussa cosa derrughet sa pessone piús sana ◊ custos canes arestes nos sunt dirruinne ◊ dirruo sos camasinos chi apo e ndhe fràigo piús mannos
Etymon
ltn.
deruere
Translations
French
tomber en ruine,
ruiner
English
to ruin
Spanish
arruinarse,
arruinar,
derrumbarse
Italian
andare o mandare in rovina,
dissestare
German
verfallen,
ruinieren.
desaggradèssiri , vrb: disaggradèssere,
disaggradèssiri Definition
no ndhe àere praxere de una cosa, immentigare unu praxere, unu bene chi at fatu àtere, fàere s'isconnóschidu, èssere discannotu
Synonyms e antonyms
disconnòschere,
dispiàchere
| ctr.
aggradare
Etymon
spn.
Translations
French
ne pas agréer
English
to dislike,
to behave ungratefully
Spanish
desagradecer
Italian
sgradire,
dimostrarsi ingrato
German
übel aufnehmen,
undankbar sein.
desanimài , vrb: disaminare,
disanimai,
disanimare Definition
leare o fàere pèrdere su coràgiu, s'ànimu, pèrdere de ànimu
Synonyms e antonyms
disalentai,
isarcare
| ctr.
animare,
audire
Sentences
calchi neu cheret chi bi lis agate, no pro los disanimare, ma pro calchi cunsizu ◊ rueint, ma no si disanimeint pro custu ◊ mamma est de cudhas féminas chi no si disàminant mai
2.
no disàmines de ti cojuare: féminas si ndhe agatat àteras, si no ti cheret issa
Translations
French
décourager
English
to discourage
Spanish
desanimar,
desalentar
Italian
scoraggiare
German
entmutigen.
desatinài, desatinàre , vrb: disatinai,
disatinare Definition
nàrrere disatinos, isciolórios, irbariones, machines, cosas chentza fundhóriu
Synonyms e antonyms
ilbarionare,
istantariare,
sciolloriai,
strolicai
2.
ite ndhe azis de bos disatinare pari pari brighendhe? ◊ no bidet s'ora de mi disatinare!
Etymon
spn.
Translations
French
déraisonner,
radoter
English
to rave,
to do reprehensible things
Spanish
delirar,
desvariar,
desatinar
Italian
farneticare,
fare còse riprovévoli
German
faseln,
Narrheiten begehen.
desbaratàre , vrb: disbaratai,
disbaratare Definition
fàere vida irregulada, fàere s'isperditziau, ispèrdere o perdimentare sa cosa, pesare a bolare sa cosa, ispaciare a tropu; nàrrere o fàere ispropósitos / disbaratai un'animali = pònnerelu a tropu a triballare
Synonyms e antonyms
aperdimentare,
distrúere,
isbaire,
ispazetare,
ispèldere,
ispeldisciare,
istravuciare
/
desatinai
| ctr.
avitare
Etymon
spn.
Translations
French
mener une vie déréglée
English
to lead a dissolute life
Spanish
desbaratar
Italian
menare una vita sregolata
German
ein unsittliches Leben führen.
descansàre , vrb: discanciai,
discansai,
discansare,
discantzai,
discassare Definition
istare a discantzu, pausandho, gosare discantzos, cosas de recreu o chi no arrechedent peruna pelea, fintzes istare a chistionu cun ccn.
Synonyms e antonyms
pasai
Sentences
ita apu tentu in custa vira? apu sempri ghimallau, trabballendi dugna cira, no mi seu mai discantzau ◊ asuta de una mata dha biu discantzendu: dha miru, mi acatu chi prus no podiat iscampai de mei, mischina, currendu (E.Pintor Sírigu)◊ fui totu s'ora discanciandumí cun d-unu, a chistionu
Etymon
ctl., spn.
Translations
French
reposer
English
to rest
Spanish
descansar
Italian
riposare
German
ausruhen.
desdorài , vrb Definition
fàere bregúngias, imbrutare de cosas de disonore
Synonyms e antonyms
abbituperare,
afrentai,
aggravae,
disondrare,
disprejare,
innorare,
ispresciare
Translations
French
déshonorer
English
to dishonour
Spanish
deshonrar
Italian
disonorare
German
entehren.