delliriàre , vrb: addilliriai,
dilliriai,
dilliriare,
drilliriare Definizione
tènnere prexu mannu, o fintzes dolore forte de no dhu pòdere padire, de fàere disatinos, de foedhare chentza ischire ite est naendho
Sinonimi e contrari
dischissiare,
irdelleriai,
issentire
/
fadhotai,
ferionai,
ilbarionare
Frasi
su coro sou est delliriendhe pro sa fémina! ◊ in carrasegare brullant sas bonas persones cumbinendhe funtziones chi faghent dilliriare (A.Paba)◊ sa Sardigna est inghiriada de mare, ma sa zente no dillíriat pro s'abba salida ◊ candu dhu pigàt cudha callentura dilliriàt própriu!
2.
cun sos afetos tuos e amore pro te dilliriendhe so sa vida (A.M.Mulas)◊ sa pipia cun sa callentura su noti dilliriàt ◊ sa pitzinna est dormida in codas de sa mama, ma est drilliriandhe fachendhe unu sonnu terrorosu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
délirer
Inglese
to rave
Spagnolo
delirar
Italiano
delirare
Tedesco
wahnsinnig werden,
delirieren,
faseln.
demàre , vrb: addemare Definizione
ingòllere tema, maladia, fàere dannu a sa salude
Sinonimi e contrari
ammagagnare,
ammaladiai,
apuntorai,
ilmaladiare,
inciacai,
tunconire
| ctr.
sanai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
attraper une maladie
Inglese
to get an illness
Spagnolo
enfermar
Italiano
prèndere una malattìa
Tedesco
erkranken.
demasiàre , vrb Definizione
essire de is límites, fàere prus de su chi dhue bolet
Sinonimi e contrari
birare,
cabulare,
soberare
| ctr.
mancai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
dépasser
Inglese
to exceed
Spagnolo
excederse
Italiano
eccèdere
Tedesco
übersteigen.
dempríre , vrb: adrimpie,
drempire,
drempiri,
drimpire,
drimpiri Definizione
nau de cosas chi creschent, lòmpere a puntu de pòdere serbire; fàere su dovere, fàere is óbbrigos, lòmpere de una chistione a is conclusiones / èssere galu a drempire = chi no est lómpidu
Sinonimi e contrari
abbasolare,
abberare,
achiare,
ammadurae,
avetuie,
crompire,
grempire,
ingranire,
lòmpere
| ctr.
agurtire
Frasi
Deus aiat dempritu su disitzu meu ◊ oje puru drempint galu sa morte chei sos chercos sa lanne sos ómines de brunzu! (G.Delogu)◊ candu su trigu iat iscabidhau e si fut drimpiu fut cumparta fintzas s'erba mala ◊ su lori fait su cambu, iscabidhat e infinis si drimpit s'ispiga
2.
lassade su ramu birde ca sa linna no est galu drempida! ◊ s'ógliu fit drimpitu e nche l'amus messatu
3.
ses cuntentu de drimpire a s'impreu chin incuru
Etimo
ltn.
adimplere
Traduzioni
Francese
mûrir
Inglese
to ripe
Spagnolo
madurar
Italiano
maturare
Tedesco
reifen.
denegàre , vrb: dennegai,
dennegare,
dinnecare,
dinnegare Definizione
nàrrere ca una cosa no est comente si est nau innanti, nàrrere su contràriu de innanti, nàrrere chi no est deasi, ghetaisí a sa nega; arrefudare una cosa a chie dh'at pedia o dhi tocat
Sinonimi e contrari
arrafudai,
necare
| ctr.
ammítere,
atorgare,
cufessare
Frasi
su chi nas oe lu dennegas cras ◊ sa vida oe est menzus de unu tempus, no si podet dinnegare ◊ dinnegare sos males est vilesa ◊ nachi su malu so deo e no mi ndhe apo mancu a dennegare
2.
e chie li podet dennegare su rispetu a unu che a isse?! ◊ dennegant a s'onestu dogni diritu pro arrichire ladros rufianos (L.Ilieschi)◊ no mi fuas, no mi denneghes sas gràtzias tuas!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
nier,
démentir
Inglese
to deny
Spagnolo
negar,
denegar
Italiano
negare,
smentire,
contraddire
Tedesco
verneinen,
ableugen,
widerrufen,
dementieren,
leugnen.
depèndhere, depèndiri , vrb: atepèndhere,
dipèndhere,
dipèndiri Definizione
agiummai coment’e pèndhere de ccn. o de calecuna cosa, in su sensu de no èssere desesi a contu suo e duncas de dèpere istare a su chi bolet s'àteru; si narat fintzes in su sensu, foedhandho de cosas, chi si depent a… o chi benint de… (càusa cosa chi dhas faet naschire)/ pps. dipesu, dipéndiu; dipendhet! (nau pruscatotu pro abbétia) = tocat a biri si…
Frasi
immoi seu líbberu, no dipendu de nemus ◊ su teracu dipendhet de su mere ◊ de custu filu so bidindhe su cabu ma no de ue dipendhet ◊ cussa detzisione dipendhet de su síndhigu ◊ dèu ti dh'apu promítiu e immoi dipendit totu de tui ◊ sa vida de s'ómini no dipendit de is bènis chi tenit, mancai siat arricu
2.
ses columba depesa dae nóbbiles arratzas ◊ dae su babbu e dae sa mama li est dipesu, si est gai ◊ totu custos benes li sunt dipesos de sa famíllia ◊ tui ses dipéndiu de genti mala! ◊ de su fritu chi at sufridu ndhe li est dipesa una prummonite ◊ custu dannu est dipesu de su malu cabu ◊ su malumore dae ite est dipesu? ◊ de comenti est dipéndiu s'universu no dh’at cumpréndiu nisciunus (C.Marongiu)
3.
dèu gei bollu comporai: dipendit cantu mi fait pagai!
Cognomi e Proverbi
prb:
tristu e míseru a chie dipendhet de s'àteru!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
dériver,
tirer
Inglese
to derive
Spagnolo
depender,
derivar
Italiano
dipèndere,
derivare,
provenire
Tedesco
abhängen von,
stammen.
dèpere , vrb: depi,
dèpiri,
dèvere,
tèpere Definizione
tènnere o àere s'óbbrigu, o su bisóngiu, sa presse o s'apretu de calecuna cosa: s'impreat meda po cambiare unu pagu su significau de is àteros verbos; èssere in dépidu; si narat fintzes po inditare cosa pagu segura, chi si pentzat po calecunu motivu ma no s'ischit a seguru (s'impreat cun àere, èssere, e su pps. de àteru vrb.) e fintzes po fàere unu tempus benidore de su vrb. de modu infiniu chi acumpàngiat in sa forma des, tes; a sa campidanesa dhu manígiant, prus che àteru is poetas, fintzes in su sensu de pòdere / pps. dépidu, dépiu; ger. dependhe, dependho, depindhe; formas diferentes de dèpere: ind. pres. tue des, isse det, nois demus, bois dezis, issos dent
Sinonimi e contrari
gèpere
Frasi
depo andhare como, ca sinono si che faghet tardu ◊ depis fai a manera chi is contus torrint totus ◊ tocai, ita mi depeis narri?! ◊ chi ti piagat o nono, custa est cosa chi as a deper fàghere tue ◊ carei carei, ma su chi depis no dhu fais etotu! ◊ solu deves pensare chi de me no ti deves burulare! ◊ aiant dévitu cantare donzi dominica
2.
su chi ti ndhe apo leadu de butega ti lu depo totu ◊ cosa ti depo, chi mancu mi faedhas?!
3.
sa pinna che la depo àere torrada a su logu sou, si no est inoghe ◊ custa faina la depet àere fata isse ◊ depent èssere andhados issos, beru? ◊ isse depet èssere inoche a fúrriu ◊ Mundhicu depet èssere fragandu cun calincuna picioca
4.
non tes àere fastizos e istrobbos (G.Ruju)◊ prima chi su pudhu cantet mi des negare, istanote!
5.
fiat un'isplendori meravigliosu e oras de gosu eus dépiu gustai
Cognomi e Proverbi
prb:
chini timit cosa depit
Etimo
ltn.
debere
Traduzioni
Francese
devoir
Inglese
must,
to have to,
to be obliged
Spagnolo
deber,
tener que
Italiano
dovére
Tedesco
müssen,
sollen,
schuldig sein,
dürfen.
depòniri, depònnere , vrb Definizione
in is dibbatimentos, su foedhare de is testimòngios; lassare istare / ndhe at depostu s'idea = si est istorrau, at cambiadu idea
Sinonimi e contrari
ispònnere
2.
nachi ti cheres laureare: depònendhe s'idea chi est mezus
Traduzioni
Francese
témoigner
Inglese
to testify
Spagnolo
declarar,
dejar
Italiano
testimoniare
Tedesco
bezeugen.
depurài, depuràre , vrb Definizione
bogare o seberare s'àliga o àtera malesa de mesu de calecuna cosa
Sinonimi e contrari
limpiai
| ctr.
imbratare
Frasi
prummones e runzones depurant su sàmbene
Traduzioni
Francese
dépurer
Inglese
to depurate
Spagnolo
depurar
Italiano
depurare
Tedesco
reinigen.
deragliàre , vrb Definizione
essire fora de binàriu
Traduzioni
Francese
dérailler
Inglese
to go off the rails
Spagnolo
descarrilar
Italiano
deragliare
Tedesco
entgleisen.
deretàre , vrb: adaretzai Definizione
fàere dritu, deretu, pònnere prantau o chi si potzat aguantare a solu, chistire assentau, pònnere adderetu, chi andhet bene o comente si tocat; imbucare, andhare o punnare a cara a calecunu logu, cumenciare a fàere calecuna cosa; fintzes lòmpere, giare a pitzu a ccn.
Sinonimi e contrari
acampaniare,
acodomai,
aconciai,
aggheretzare,
assantai,
assetiai,
indritare
/
abiai,
comentzari,
coviare 1,
incaminare,
incarrebai,
temperare
| ctr.
isordulare
2.
su pastore nche deretabat sas crapas ribu ribu ◊ su pastore at deretau su bestiàmene a su miliacru ◊ at deretau a prànghere, a pròghere ◊ a ube sezis deretandhe? ◊ si deretant a sa funtana a si labare ◊ totu cussas cambiales… giai ti ndhe as a abbizare candho deretant a ti arribbare sos pacamentos!
3.
si li dereto a costas che lu collint chin sa panga!
Etimo
ltn.
directiare
Traduzioni
Francese
diriger,
se diriger
Inglese
to direct
Spagnolo
dirigir,
dirigirse
Italiano
dirìgere
Tedesco
richten.
derramài, derramàre , vrb: terramare Definizione
pèrdere; betare, giare a meda e a ispainadura (nau mescamente de sàmbene o de làgrimas) po calecunu iscopu / d. sa vida pro ccn., pro carchi cosa = donai sa vida
Sinonimi e contrari
besciare,
gessai,
sderramai
/
spratziri
Frasi
derramas de totus is venas sànguni innocenti ◊ làgrimas no mi balet derramare ◊ nos portant a risu e a coglionu derramendhe sa salude pro nudha!
2.
s’ollu chi si untat a su cunfirmau sinnificat sa gràtzia chi si derramat in s’ànima sua ◊ ses sole chi at derramadu sa lughe de su Signore! ◊ derramas benefíssios a sos pecadores
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
verser,
prodiguer,
échelonner
Inglese
to shed,
to lavish,
to divide by instalments
Spagnolo
derramar,
verter,
ratear
Italiano
versare,
effóndere,
profóndere,
rateizzare
Tedesco
vergießen,
verschwenden,
in Raten einteilen.
derrocài, derrocàre , vrb Definizione
isconciare, betare totu a terra de mala manera, a cropu, agiummai coment'e betare de is orrocas, de logu artu
Sinonimi e contrari
atzimare,
azinare,
derrúere,
dissantarare,
idarrocai,
ifasciare,
iscalabrare,
isciarrocai,
isperrumai
Frasi
su molinu non bi fit prus, ispérditu: nche lu aiat derrocatu su ventu
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
tomber,
ruiner
Inglese
to precipitate,
to fall down
Spagnolo
derrocar
Italiano
precipitare,
rovinare
Tedesco
hinabstürzen.
derrúere, derrúghere , vrb: derrúiri,
dirrúere,
dirrúghere Definizione
su si lassare andhare de male in peus, chentza si tènnere contu; batire o lassare andhare una cosa, unu logu o a unu de male in peus, fàere andhare male, fintzes isconciare
Sinonimi e contrari
arroinare,
atzimare,
derrocai,
dirruire,
dissantarare,
ifasciare,
irderrúere,
iscalabrare,
isciarrocai,
isciusciai,
ispèldere,
istrossare
Frasi
sa pitzoca est derrughèndhesi de su totu chi no fachet a la bíere! ◊ sa domo chi no b'istat neune si che derruet ◊ mortu su mere, s'ortu si ch'est derrutu, irbandhonadu ◊ màniga ca sinono ti derrues peus cun custas meighinas!
2.
cussa cosa derrughet sa pessone piús sana ◊ custos canes arestes nos sunt dirruinne ◊ dirruo sos camasinos chi apo e ndhe fràigo piús mannos
Etimo
ltn.
deruere
Traduzioni
Francese
tomber en ruine,
ruiner
Inglese
to ruin
Spagnolo
arruinarse,
arruinar,
derrumbarse
Italiano
andare o mandare in rovina,
dissestare
Tedesco
verfallen,
ruinieren.
desaggradèssiri , vrb: disaggradèssere,
disaggradèssiri Definizione
no ndhe àere praxere de una cosa, immentigare unu praxere, unu bene chi at fatu àtere, fàere s'isconnóschidu, èssere discannotu
Sinonimi e contrari
disconnòschere,
dispiàchere
| ctr.
aggradare
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
ne pas agréer
Inglese
to dislike,
to behave ungratefully
Spagnolo
desagradecer
Italiano
sgradire,
dimostrarsi ingrato
Tedesco
übel aufnehmen,
undankbar sein.
desanimài , vrb: disaminare,
disanimai,
disanimare Definizione
leare o fàere pèrdere su coràgiu, s'ànimu, pèrdere de ànimu
Sinonimi e contrari
disalentai,
isarcare
| ctr.
animare,
audire
Frasi
calchi neu cheret chi bi lis agate, no pro los disanimare, ma pro calchi cunsizu ◊ rueint, ma no si disanimeint pro custu ◊ mamma est de cudhas féminas chi no si disàminant mai
2.
no disàmines de ti cojuare: féminas si ndhe agatat àteras, si no ti cheret issa
Traduzioni
Francese
décourager
Inglese
to discourage
Spagnolo
desanimar,
desalentar
Italiano
scoraggiare
Tedesco
entmutigen.
desatinài, desatinàre , vrb: disatinai,
disatinare Definizione
nàrrere disatinos, isciolórios, irbariones, machines, cosas chentza fundhóriu
Sinonimi e contrari
ilbarionare,
istantariare,
sciolloriai,
strolicai
2.
ite ndhe azis de bos disatinare pari pari brighendhe? ◊ no bidet s'ora de mi disatinare!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
déraisonner,
radoter
Inglese
to rave,
to do reprehensible things
Spagnolo
delirar,
desvariar,
desatinar
Italiano
farneticare,
fare còse riprovévoli
Tedesco
faseln,
Narrheiten begehen.
desbaratàre , vrb: disbaratai,
disbaratare Definizione
fàere vida irregulada, fàere s'isperditziau, ispèrdere o perdimentare sa cosa, pesare a bolare sa cosa, ispaciare a tropu; nàrrere o fàere ispropósitos / disbaratai un'animali = pònnerelu a tropu a triballare
Sinonimi e contrari
aperdimentare,
distrúere,
isbaire,
ispazetare,
ispèldere,
ispeldisciare,
istravuciare
/
desatinai
| ctr.
avitare
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
mener une vie déréglée
Inglese
to lead a dissolute life
Spagnolo
desbaratar
Italiano
menare una vita sregolata
Tedesco
ein unsittliches Leben führen.
descansàre , vrb: discanciai,
discansai,
discansare,
discantzai,
discassare Definizione
istare a discantzu, pausandho, gosare discantzos, cosas de recreu o chi no arrechedent peruna pelea, fintzes istare a chistionu cun ccn.
Sinonimi e contrari
pasai
Frasi
ita apu tentu in custa vira? apu sempri ghimallau, trabballendi dugna cira, no mi seu mai discantzau ◊ asuta de una mata dha biu discantzendu: dha miru, mi acatu chi prus no podiat iscampai de mei, mischina, currendu (E.Pintor Sírigu)◊ fui totu s'ora discanciandumí cun d-unu, a chistionu
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
reposer
Inglese
to rest
Spagnolo
descansar
Italiano
riposare
Tedesco
ausruhen.
desdorài , vrb Definizione
fàere bregúngias, imbrutare de cosas de disonore
Sinonimi e contrari
abbituperare,
afrentai,
aggravae,
disondrare,
disprejare,
innorare,
ispresciare
Traduzioni
Francese
déshonorer
Inglese
to dishonour
Spagnolo
deshonrar
Italiano
disonorare
Tedesco
entehren.