untài, untàre , vrb Definizione
frigare ógiu, lardu o àteru de grassu a calecuna cosa
Sinonimi e contrari
úngere,
untinare
Frasi
at untau su pane chin lardu ◊ s'ollu santu dh'untat s'Obispu in su fronti a is chi faint sa cunfirmatzioni
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
huiler,
graisser
Inglese
to oil
Spagnolo
untar
Italiano
ùngere
Tedesco
einfetten.
untinàre , vrb: untzonare Definizione
frigare o pònnere ógiu a ccn. cosa: pruschetotu dhu narant po istidhigare cun lardu allutu (preutire) sa petza orrostindhodha
Sinonimi e contrari
allardare,
aungiae,
istedhiare,
preutire,
untzare 1,
utzare
Frasi
sa peta cheret untinada a lardu
2.
su pane untinadu cun ozu de olia e cun d-una paspiada de salipa, arrustidu in sa bràsia, est bonu meda
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
larder
Inglese
to lard
Spagnolo
mechar
Italiano
lardellare
Tedesco
spicken.
uràre , vrb Definizione
disigiare o pregare uras bonas
Sinonimi e contrari
augurai
Frasi
pérdidu apo impresse cudha sorte chi mi uraiat mama in sa ninnia (L.Mudadu)
Traduzioni
Francese
souhaiter
Inglese
to wish
Spagnolo
desear
Italiano
augurare
Tedesco
wünschen.
urulàre , vrb: orulare Definizione
guguliare, genia de apédhidu longu chi faet su cane coment'e a lamentu; fintzes su corrighinu de is bentos
Sinonimi e contrari
abeliai,
agruguai,
agrumiai,
arrulliai,
borulare,
gurruliai,
gurulai,
intzunchiai,
torojare,
torrunzare
Frasi
candho canes in corte intendhes urulendhe no as calma peruna (A.Dettori)◊ sos canes urulendhe fitivu mi aterriant su reposu ◊ in domo de Petenaju unu catedhu urulabat acurtzu de su mere: sas féminas pranghiant a supedhu
2.
úrulat in tundhu sa tempesta subra a su monte e muet sa foresta ◊ su bentu che istupat fúrridu, urulendhe che cane, in sas carrelas
Etimo
ltn.
*urulare po ululare
Traduzioni
Francese
hurler
Inglese
to howl
Spagnolo
aullar
Italiano
ululare
Tedesco
heulen.
vacinài , vrb: fatzinare,
valcinare,
vatzinare Definizione
iferrere o semenare una maladia (s'intzimia) apostadamente in forma brandha ca giaet a s'organísimu sa manera de si fàere sa difesa e no pigat prus cuss'infetu
Frasi
innantis d'essire dae s'astronave bos depimus vacinare chin s'ispistidhavirus (G.Brocca)◊ issu etotu contat ca sa mamma no dh’iat pótziu portai mancu a dhu vacinai de cantu fut aresti candu si tratàt de dotoris
2.
balla, no est maladia po nosu, ca seus vacinadas!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
vacciner
Inglese
to vaccinate
Spagnolo
vacunar
Italiano
vaccinare
Tedesco
impfen,
vakzinieren.
vardàre , vrb: badrare*,
fardiare,
vardiare Definizione
atentzionare calecuna cosa (pàsculu, àteru) chentza ndhe tocare o chi neune ndhe tochet, amparare po no àere dannu / pastura vardada = ínnida, chentza pàschida, chi po fàere crèschere s'erba no dhue lassant intrare bestiàmene
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggordai,
agguardai,
chistie,
coltoire,
cultodiare,
gardiare,
parpare,
risparmiare
/
irghiare
Frasi
vardianedhu nanchi fipo… ma fipo geo a chèrrere vardiatu! ◊ su cherinzu vene vardat sa vida dae cada assustu ◊ su pastore est a grotza e a cambales po si vardare abba, nie e bentu ◊ sos Sardos semus che unu tazu de anzones chi lu vàrdiant sos marjanes ◊ s'àngelu custode mi vardet e s'àngelu de sa defesa mi defendhat
Traduzioni
Francese
sauvegarder,
préserver
Inglese
to protect,
to reserve
Spagnolo
guardar
Italiano
salvaguardare,
preservare,
riservare
Tedesco
schützen,
bewahren.
variài , vrb: bariare,
variare Definizione
cambiare, fàere o essire diferente; pèrdere su tinu, diventare macu druche (no de manicómiu), àere pagu firmesa in su fàere; nau de cosa chi s'ischit, essire de mente
Sinonimi e contrari
disvariai
/
iscasciuletare,
vacillare
/
ilmentigare,
iscadèssere
Frasi
cantaint, ballaint, ridiant e variaint de cussa manera sos anneos (T.Cherchi)
2.
no apo ischidu su chi m'est costau ca fio galu in sonnos variendhe (P.Piga)◊ nd'est essiu foras de sèi e vàriat e no est cosa de ndi fai contu! ◊ candho unu est comintzandhe a variare in conca no atinat, s'arrejonu no afilat e no ghirat su faedhu
3.
lu tenia in mente ma poscas mi ch'est variadu ◊ pro no ti che variare, iscriedila, sa cosa!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
changer,
délirer
Inglese
to vary,
to rave
Spagnolo
variar,
desvariar
Italiano
variare,
delirare
Tedesco
ändern,
irre sein.
vatúre , vrb: bature,
vaure Definizione
carrare, acostire una cosa, fàere bènnere a unu; si narat fintzes de is matas in su sensu de fàere o bogare su frutu / ind. pres.: geo vato, tue vatus, isse vatut, issos vatunt; imp.: 1ˆ p. sing. vatua, 2ˆ p. sing. vatuas, 3ˆ p. sing. vatuat, 3ˆ p. pl. vatuant; impr. 2ˆ p. sing. vatu!, 2ˆ p. pl. vatute!
Sinonimi e contrari
batire,
batúchere*,
poltare
| ctr.
leai
Frasi
connosco custu locu dae canno babbu mi vatuat a inoche ◊ mi ant chérfiu vaure a inoche ◊ su ventu nche li vatut sa voche ◊ vatunchelu a domo su partò! ◊ vàtulu unu gútiu de vinu! ◊ vatu a inoche sa piluca mea! ◊ vatuteminche cudha mascaredha! ◊ vatunnelu, s'arantzu!
2.
peri su ruvu vatut su frutu
Traduzioni
Francese
porter
Inglese
to bring,
to take
Spagnolo
traer
Italiano
portare
Tedesco
bringen.
vengài , vrb: fengai,
vengare,
vengiare Definizione
su si ndhe pagare de un'ofesa, de unu dannu
Sinonimi e contrari
bindicare,
svengai,
vinghitare
Frasi
no ti venghis de ofesas, no torris mai revesas! ◊ mi at imbrollau, ma mi ndi vengu!
Etimo
spn., ctl.
vengar, venjar
Traduzioni
Francese
se venger
Inglese
to revenge oneself
Spagnolo
vengarse
Italiano
vendicarsi
Tedesco
sich rächen.
viagiài, viagiàre , vrb: biaxai,
viazare Definizione
andhare, fàere viàgiu
Sinonimi e contrari
fiazare
Frasi
is maistos furint de àteras bidhas e no viagiànt comente a oe ◊ is giòvunus fatuvatu pigant e… viàgiant! ◊ po no viagiai dógnia dí, su pipiu a bidha ndi dh'at pigau sa pardina ◊ mi dispragit ma no mi dha sento prus de viagiai ca mi costat tropu istragu a guidai ◊ isse viàgiat a Tàtari cantu istat a che acabbare sos istúdios ◊ chin sos mezos chi bi sunt como zai si fachet impresses a che arribbare: in ariopranu amus viazadu!
Etimo
itl.
viaggiare
Traduzioni
Francese
voyager
Inglese
to travel
Spagnolo
viajar
Italiano
viaggiare
Tedesco
reisen,
fahren.
votài , vrb: botare 2,
votare Definizione
giare o betare su votu; cumandhare
Frasi
votassiones za bi at ma no sunt totu sos chi andhant a votare ◊ nosu votendu aici difendeus a tui puru! ◊ pòburu, cumbati sa sarda batàglia, no dhus vòtisti prus, piga puntíglia! (G.Zedda)◊ cussos, canno benit su períudu de los votare si betant a purpas mortas che astores! (G.Tilocca)
2.
no bi votat niunu in sa pelsone mia: ndhe fato su chi chelzo!
Traduzioni
Francese
voter
Inglese
to vote
Spagnolo
votar
Italiano
votare
Tedesco
wählen.
zacaràre , vrb: giagarare*,
zagarare Definizione
bogare a fora o fàere fuire de mala manera, fuire, pigare a s'ingrundha a cúrrere, a fàere
Sinonimi e contrari
assulurgiare,
giarigare,
ispabuciare,
isvalostiare,
salargiare,
stagiai,
ussiare
| ctr.
asseliai,
batire,
cramare
Frasi
parides timinne e zagaranne feras, totus a boghes postas ◊ si no mi l'agabbas, oe ti zàgaro! ◊ si zàcarant sas pudhas, sos animales fachendhe dannu
Traduzioni
Francese
faire fuir
Inglese
to stir violently
Spagnolo
agitar,
ahuyentar,
echar a correr
Italiano
esagitare,
far scappare
Tedesco
weglaufen lassen.
zampàre , vrb: ciumpare,
giampare*,
zumpare Definizione
passare de una parte a s'àtera de ccn. cosa, de ccn. logu (segundhu ite si giumpat, passare a brínchidu in pitzu), passare de una chistione a un'àtera diferente, fintzes fàere prus de unu tanti (de cosa, de trebballu)
Sinonimi e contrari
passae,
sartai
Modi di dire
csn:
z. unu riu, unu fossu, unu muru, unu truncu, su giannile, su mare; e zàmpadi!… (nadu a marrania) = arguai a tie chi ti moas a perunu logu!
Frasi
dhos ant bistos candu funt zampandhe in su frúmmene ◊ sa conca mia no che fit prus in logu nostru: aiat zumpadu su mare ◊ si fit istadu ómine de cabbale no aiat zumpadu su zannile meu, pro su chi mi at fatu
2.
che a isse zampeis is chent'annos!
Traduzioni
Francese
traverser,
franchir
Inglese
to cross,
to ford
Spagnolo
atravesar,
cruzar,
vadear
Italiano
varcare,
attraversare,
guadare
Tedesco
überschreiten,
durchwaten.
zarridàre , vrb Sinonimi e contrari
anniciare,
anninnijare,
annirghiai,
garrizare,
giarraspidare,
innicrare,
innigridare
2.
zàrridat a su bentu, si mosset su collete de sa zancheta, ne istracu e ne bintu sichit a cúrrere coment'e sa gana
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
hennir
Inglese
to neigh
Spagnolo
relinchar
Italiano
nitrire del cavallo
Tedesco
wiehern.
zingàre , vrb Definizione
pònnere (a eletrólisi) unu pígiu fine de zingu in pitzu de àteros metallos po dhos badrare de no si orruinare
2.
po pesai àcua de funtana portu una sírcia de ferru zingau ◊ piscaus s'àcua cun is craciras zingaras
Traduzioni
Francese
zinguer
Inglese
to zinc
Spagnolo
galvanizar con cinc
Italiano
zincare
Tedesco
verzinken.
zirài , vrb: girai*,
zirare Definizione
andhare peri su logu, fàere giros (fintzes po averguare o cricare cosa), castiare a un'àtera parte, furriare de parte una cosa; ammostare, fàere a bíere; afrontare a unu difendhendhosi; fintzes torrare o portare a domo, arrecuire, ghirare
Sinonimi e contrari
furriai,
furrietare,
ghindhare
/
arringai
Modi di dire
csn:
zira! (narendi a unu chi portat cosa in manu) = ammustra!, fai a biri!; zirare bentu = cambiare filada de su bentu e, in suspu, andhare sas cosas in contràriu; zirare a bidha, a domo = ghirare, contoniai
Frasi
ma est rundhellu, mih, custu: istat die die zirendhe! ◊ apo ziradu totu sas butegas ma no apo àpidu su chi cheria ◊ ziradilu totu, su cunzadu, fintzas a bídere no bi agates carchi àidu! ◊ ndh'at dépidu zirare, de logos, bendhindhe ozu!…◊ ite che sunt zirendhe, in bidha, sas finantzas?◊ ite bi sezis zirendhe intro de s'ortu meu?
2.
zira, a bídere comente l'as fata custa cosa!
3.
zira zira, bastat etotu, mih, cussa cosa! ◊ ti podet bènnere su tempus contràriu: no cherfat Deus chi ti ziret bentu!
4.
arratza de gama chi ndhe at ziratu, Andriedhu, dae teracare! ◊ a bidha bi ziraiat unu comporatore chi las pacaiat bene sas pedhes cràpinas
Traduzioni
Francese
pérégriner
Inglese
to wander
Spagnolo
peregrinar,
volver
Italiano
peregrinare
Tedesco
wandern.
zobiàre , vrb: azobiare,
giobiare,
zoviare Definizione
atobiare, bènnere apare de personas, animales o cosas chi si movent s'unu a cara a s'àteru
Sinonimi e contrari
abbogiare,
addopare,
adobiai,
coviare,
inzovare,
obiai*
Frasi
isperat de lu zoviare ca est in cussa filada ◊ sos zòvanos ant picau su baule dae su portale de crésia e che l'ant zobiau a campusantu
Traduzioni
Francese
rencontrer
Inglese
to meet
Spagnolo
topar,
tropezar
Italiano
incontrare
Tedesco
treffen.
zocàre , vrb: ciogare,
giogai*,
zogae,
zogare Definizione
fàere calecuna cosa po divertimentu, po passare ora, po s'istentare, pigare gustu, chentza cabu tanti po istare faendho; pònnere una posta giogandho a calecuna cosa; fàere brulla mala a unu, mescamente in su sensu de ndhe aprofitare o de dhi fàere male cun calecuna cosa o de calecuna manera
Sinonimi e contrari
abbrengulare,
agiogatzare,
agiogulare,
chestiare,
giochitare,
ingiogaciai,
ischeltiare
Modi di dire
csn:
zogare a unu zogu = fai ccn. giogu; zogàresi a su pudhu ’e casta = godiresila tra ómine e fémina, passai su tempus sentza de cumbinai nudha, ispassiendusí; zogàresi a istocadas = istochigiaisí; zogàresi una cosa, a unu = pònniri una cosa a posta in su giogu, bociri a unu
Frasi
zogare a cartas, a botza, a ballinas, a istrumpas, a tenedene, a tambarallota ◊ a pisedhos aiant passadu sas oras piús bellas zoghendhe a lantziamuru ◊ oje e cras mi cheria chin s'amante zochendhe!
2.
sa frebbe si l'est zocandhe e no lia fachet prus a caminare ◊ si mi zogat in ungras lu pisto! ◊ si sunt zogados a istocadas
3.
mi zogo su trugu chi si cussa cosa l'aia fata deo mi ndhe aias nadu de onzi colore!…◊ macacu, fintzas sos boes si che at zogadu, a cartas!
4.
aite bi sunt sos amministradores, a si zogare a su pudhu de casta?!
Traduzioni
Francese
jouer
Inglese
to play
Spagnolo
jugar
Italiano
giocare
Tedesco
spielen.
zubilàre , vrb: giuilare*,
zuilare,
zulliare,
zuvilare Definizione
betare zúbilos, tzérrios (po dolore, po cricare a ccn.), pigare a tzérrios, a boghes, po briga
Sinonimi e contrari
abbochinare,
atzerriai,
iscramorare
/
ciamare,
lamai,
muntire
Frasi
odhè! odhè! ite raju ti est picandhe?! - zúbilat tziu Antoni ◊ atacat a zubilare che mere sulurjau chi brigat sos teracos ◊ cussu zúbilat che macu ◊ l’ant zulliata pro una disgràssia ◊ - Inuve la ponimus custa cosa? - zúlliat su fizu
Traduzioni
Francese
crier
Inglese
to shout
Spagnolo
gritar
Italiano
gridare
Tedesco
schreien.
zúchere , vrb: ciúghere,
giúchere*,
zúghere Definizione
prus che àteru, portare o àere in dossu, in sa carena, in pitzu, o apresu meda, aifatu, a trubbu, a contivigiare o trebballare, siat foedhandho de gente, siat de animales o cosas; nau de unu mascu, de un'ómine, unire cun sa fémina, betare a sa fémina, cobèrrere; si narat fintzes in su sensu de àere, tènnere / ind. pres. 1ˆp. sing. zuco, zuto, zutzo; cong. pres. 1ˆp. sing. zuca, zuta, 3ˆ p. sing. zutzet; ger. zughindhe; pps. zutu
Sinonimi e contrari
batire,
batúchere,
bíghere,
dúcere,
gíchere,
leai,
poltare
/
cadhicare,
futire,
grumpire
/
manigiai
| ctr.
lassai
Modi di dire
csn:
cantas berveches zuchet su mere tuo? = cantas berbeghes pastórigat?; zúghere in buca a unu = istare faedhendhe de unu, prus che àteru a zúdigu; zúghere a ogru (carchi cosa, a ccn.) = castiai, orbetai e biri, fai atentzioni a calecuna cosa, a ccn. (itl. tener d'òcchio); zúghere in manu una cosa = manigiai una cosa po dha trabballai, po dh'arrangiai, po dhi fai calincunu cambiamentu; zúghere una faina, unu triballu, un'òpera belle e in manu = belle e fata, acanta de acabbai; zúghere s'ingannia a ccn. = ordiminzare carchi ingannu, carchi trampa, fàghere su fartzu; zúghere a sa nuda, a sa lisa = chentza pònnere condò o àteru
Frasi
la zughes in daisegus sa cosa de mi aporrire ◊ zuto s'istògomo imbarratzadu ◊ zughet un'anca isenta ◊ ite bellos ocros chi zuchet custu pitzinnu! ◊ est arrennegadu paret chi zutat dimónios! ◊ zuto su mucadoredhu in busaca ◊ a chie cheret fogu zutzet sa téula!
2.
su carru che lis depet zúchere sos lapiolos, sa chisina e unu pacu de s'isterzu
3.
su mascru zughet sas berbeghes candho benint in more ◊ cussu est ómine chi li piaghet a zúghere, sempre ifatu de sas féminas!
4.
su zuighe sardu zughiat su Logu, o regnu chi siat, de sa Sardigna azummai totu líbberu de istranzos
5.
no ti fides ca cussu ti zughet s'ingannia ◊ za est cabosu, zughet régula faghindhe sas cosas ◊ ti lassas zúghere in buca dae totugantos, pro su malu fàghere chi tenes! ◊ cussa bestimenta cheret totu zuta in manu, ca est fata male ◊ si lu zughes in manu, cussu traste, malandhadu comente est, si che agabbat de derrúere
Terminologia scientifica
ssl
Traduzioni
Francese
tenir sur,
emmener,
mener,
monter
Inglese
to keep,
to wear,
to bring,
to take,
to lead,
to fuck
Spagnolo
llevar,
montar
Italiano
tenére,
avére addòsso,
portare con sé,
condurre,
montare
Tedesco
tragen,
mitbringen,
führen,
begatten.