tunchiàre , vrb: atunchiare,
ciunchiare,
(túncia túncia,
pro túnciare = nr. tunciatúncia,
protunciàre) tunciare,
tzunchiai Definizione
istare o èssere a tzúnchios mescamente po dolore, maladia, ma fintzes po gosu; su si chesciare, istare a lamentu po calecuna cosa chi no andhat comente si iat a bòllere; su abboghinare de su cane candho dhu cracant
Sinonimi e contrari
agemenai,
bemire,
chesciai,
grèmmere,
intzunchiai,
nitzulare
/
muschiare,
musci
Frasi
bidèndhemi atristadu, finas sas pedras túnciant pro su dolu ◊ ruet sentza alas in terra, brujendhe, túncia túncia, cansada e chimerendhe
2.
ant terrinu meda, ma túnciant pibièndhesi de no ndhe àere cantu bastat ◊ sos pòveros túnciant ca in sa partimenta de sos pagamentos sos printzipales pagant piús pagu ◊ mudu: marranu chi túncies! ◊ mancu tunciadu at
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
gémir,
glapir,
japper
Inglese
to whine
Spagnolo
gemir,
aullar
Italiano
gèmere,
mugolare,
uggiolare
Tedesco
stöhnen,
winseln.
túndhere , vrb: túndiri,
túnnere Definizione
segare sa lana a paris de sa pedhe a is brebès (e, nau a brulla, segare is pilos)/ ger. tundhendhe, tundhindhe, pps. túndiu, tusu
Frasi
bi aiat ferros de túnnere a bènnere ◊ cust'iscola no est fata pro pesare bestiàmine, túndhere lana, barminare, filare e tèssere, sestare e cosire, istirare e bestire ◊ finas a rughe in conca los ant tusos! ◊ sa brebei bollit túndia paris, no a iscalitas!
Terminologia scientifica
pstr
Etimo
ltn.
tondere
Traduzioni
Francese
tondre
Inglese
to shear
Spagnolo
esquilar
Italiano
tosare
Tedesco
scheren.
turrài , vrb: aturrai 1,
turrare,
turrari Definizione
pònnere in su fogu sa cosa fintzes chi essit assada, àrrida de si segare e fàere a farinos cun facilidade atrotigandhodha o pistandhodha e in colore de castàngia, passada a fogu
Sinonimi e contrari
ansare,
arridae
Frasi
si turrat su gafè, fitas de pane, méndhula, nuxedha ◊ in àteros tempos sa raighina de sa tzicória si turraiat po fàere su cafè
Etimo
ctl., spn.
torrar, turrar
Traduzioni
Francese
torréfier
Inglese
to roast
Spagnolo
tostar
Italiano
torrefare
Tedesco
rösten.
turulàre , vrb Definizione
istare a tórulos, a boghes, a lamentos
Sinonimi e contrari
abeliai,
agruguai,
agrumiai,
arrulliai,
borulare,
corojare,
gurruliai,
intzunchiai,
torrunzare
Traduzioni
Francese
gémir,
glapir
Inglese
to whimper
Spagnolo
gemir
Italiano
mugolare
Tedesco
winseln.
tuscíre , vrb: tussire,
tussiri Definizione
torrare s'àlidu a cropu e a boghe po neghe chi giaet ifadu in su gúturu o in bruncos
Sinonimi e contrari
tusciare
Frasi
túscio, sono sas manos e no fuit ma in feos iscríulos s'istruit ◊ dèu tostorrudu, prepotenti, e agoa… agoa mi dha tussu! ◊ tuscis forte tantu chi sos pimones s'intendhent a sonizos ◊ tussindhe ses… leadu fritu as?
Etimo
ltn.
tussire
Traduzioni
Francese
tousser
Inglese
to cough
Spagnolo
toser
Italiano
tossire
Tedesco
husten.
tuturàre , vrb Definizione
nàrrere cosa a crítiga
Sinonimi e contrari
ataciai,
criticai
Traduzioni
Francese
censurer
Inglese
to censure
Spagnolo
censurar
Italiano
censurare
Tedesco
zensieren.
tuvucàre , vrb Definizione
fàere tuvudu, fundhudu
Sinonimi e contrari
afungurai,
aprofundai,
aprofundhire,
devucare,
indevucare,
istuvucare,
stuvulai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
creuser
Inglese
to hollow out
Spagnolo
ahuecar
Italiano
incavare,
approfondire
Tedesco
aushöhlen.
tzacài , vrb: ciacai,
sacai,
tzacare 1,
tzacari Definizione
fàere tzàcurru coment'e de cosa chi iscópiat, isperrare, afilare, apèrrere a cropu, segare a crepadura, crepare de su fritu o de àteru: in cobertantza, su si pigare arrennegu, foedhare male po fele, po tzacu; fintzes iscúdere (po su sonu a cropu chi faet), fàere camminu, andhare, intrare
Sinonimi e contrari
abbèrrere,
afilai,
calpire,
cannire,
cherpai,
filiri,
fresai,
ischisciai,
iscopiare,
iscrafangiai,
issacai,
scanniri,
sinniai,
tzacarrai,
tzocare
/
incrivire,
iscúdere
Modi di dire
csn:
tzacai a perda = iscúdere a pedra; tzacai is peis a terra = istribitare (pro arrennegu); pratu tzacau = afiladu, cannidu; fai su crepatzaca a unu = fai su crepa crepa, fàchere su derre, fàghere carchi cosa a crebu, mancari crebet, s'àteru
Frasi
nemus ghetat binu nou in istrexus bècius, poita su binu dhus tzacat ◊ sa canna si tzacat si pagu pagu dha fortzant ◊ portat is manus tzacadas de su frius ◊ e innui si depit tzacai s'ou, in punta o in mesu? ◊ papendi cussa cosa gei no si ant a tzacai sa brenti, no! ◊ mi depit pagai su chi mi depit, mancai tzachit… o crepit! ◊ po s'isfortzu de ai arrísiu tropu, dhi fiat tzacada una vena ◊ tzaca, manedha, ca benit babbai! ◊ tzacant is guetus arendi su celu ◊ est tzachendi de s'arrennegu ◊ in su fogu tzacat sa linna frisca, pruscatotu sa folla
2.
a su fillu dhi at tzacau una bussinara ◊ lah ca ti tzacu, chi no abarras chietu! ◊ at tzacau su pratu a terra candu at ghetau sa gràtzia a is isposus ◊ mi benit ganas de dha tzacari a su muru ◊ si ti ponit chinta ti tzacat a frastimu, lah! ◊ castiadí e circa de nci tzacai su nuncu! ◊ ci fio a su postu tuo, dhi aio tzacau unu lampu e dhos io abbruscaos cummente a is tiauledhos de s'inferru!
3.
toca, tzaca stradoni!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fendre,
éclater,
crépiter
Inglese
to crack
Spagnolo
hender,
reventar,
crepitar
Italiano
fèndere,
fessurare,
scoppiare,
crepitare
Tedesco
spalten,
bersten.
tzacàre , vrb Definizione
istichire, intrare in mesu, aintru, a fortza, ue dhue at pagu logu o no andhat tanti bene; su si pònnere aintru, in mesu de ccn. chistione
Sinonimi e contrari
fichire,
imberzire,
infruncuai,
insertai,
intupire,
istichire,
pònnere
| ctr.
bocare,
leai
/
essire
Modi di dire
csn:
tz. in ragas = manigare, bufare, betare a corpus, fai su mangiufoni; tz. fogu = apuntai o pònnere fogu; tzacaresiche una cosa in s'ogru (nadu cun fele) = fagheresindhe própiu nudha, èssere cosa chi no serbit a nudha (comenti a nàrriri ca no est bella mancus a si nci dha istichiri in is ogus); tzacàresi fora = fai su bandidu, abbandidai
Frasi
che mere, si che tzacheit in domo de cudhu a prepoténtzia ◊ una corròncia si che tzacat braghendhe in mesu de sos paones ◊ inue ti che ses tzachendhe: no bides chi no bi at logu?! ◊ no che tzaches sas berbeghes a s'ortu ca podent fàghere dannu! ◊ leat impresse e si che tzacat in petorras su tzoculate chi aiat furadu!
2.
su pane si che l'at tzacadu in ragas totu isse! ◊ custa cosa guasta in s'ogru ti la tzacas? frundhichela, aite ti la muntenes?!
3.
- Ehi si mi tzaco fora!… - nachi naraiat unu afelonadu, e a bandhidare etotu est essidu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
introduire,
se faufiler,
se fourrer,
s'entremettre
Inglese
to drive in,
to slip in,
to meddle
Spagnolo
meter,
entremeterse
Italiano
introdurre,
inserire,
ficcare,
intrufolarsi,
introméttersi
Tedesco
stecken,
sich einmischen.
tzacarrài , vrb: tzacarrare,
tzacarriai,
tzacurrare,
tzancurrare Definizione
fàere tzocu, tzàcurru coment'e de cosa àrrida o chídrina segandho, isperrandho, matzigandho (nau fintzes própriu po matzigare, istrecare a dentes cosa tostada)
Sinonimi e contrari
acorriatare,
isbombiare,
iscochidai,
itzacarrai,
sacai,
tochedhare,
trochedhare,
tzachedhare,
tzachidai,
tzocai
Modi di dire
csn:
tz. is dentis = arrodare de dentes; tz. sa nuxedha cun is dentis = traghedhare, segare sa nantzola a mossu; àxina chi tzacarrat = aghedhosa; tz. is manus = tzocare sas manos
Frasi
s'intendit sa frúsia de su fogu tzacarrendi ◊ gei at tzacarrau cussu tronu!…◊ mi pongat àxina bella, chi tzacarrit ◊ prima de nci andai at fatu custu tzacarru… ancu dhi tzacarrint is barras! ◊ est tzacurrandhe che procu in àurra! ◊ sas pitzinnas sunt tzacarrandhe chivarzu frissu ◊ femu tzacarrendi cíxiri e nuxedha
2.
tzacarru perda de fogu de cantu seu barra forti ◊ su pani dh'apu tzacarrau in tres mússius
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
crépiter,
éclater
Inglese
to crackle,
to burst,
to roar
Spagnolo
crepitar,
estallar
Italiano
crepitare,
scoppiettare,
scoppiare,
rombare
Tedesco
bersten,
knistern.
tzachidài, tzachidàre , vrb: tzachitare Definizione
fàere tzàchidu, sonu o tzocu coment'e de cosa tostada àrrida o chídrina segandho, abbruxandho, iscopiandho / tz. sas dentes = traghedhare, tzacurrare
Sinonimi e contrari
tzacarrai,
tzocai
/
isciopai
Frasi
bolos de pigas tzàchidant che foete in sas castanzas (G.Fiori)◊ su tzachitare de sa fiama no lassaiat intèndhere sas boghes ◊ chentza mancu avrèschere faghiant tzachidare su telarzu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
détoner
Inglese
to detonate
Spagnolo
detonar
Italiano
detonare
Tedesco
explodieren.
tzacoràre , vrb: atzacorare Definizione
pigare o tènnere tzacoradura, èssere malaidóngiu, ingòllere calecuna maladia
Sinonimi e contrari
ammagangiai,
magunire,
tacare,
tunconire
Frasi
su fritu s'intendhet intro de carre punghicosu che fritza, tzacorandhe intas su sàmbene
2.
est tzacorau a prummones ◊ fintzas in crésia pessabat a cussu budhone tzacorau (S.Spiggia)
Traduzioni
Francese
abattre
Inglese
to crush
Spagnolo
abollar,
magullarse,
debilitarse
Italiano
acciaccare
Tedesco
schwächen.
tzaculàre , vrb Definizione
istare e mòvere a modhe in mesu de s'abba / tzaculare sas manos = tzacurrare is manos, fàere su tzacarramanu
Sinonimi e contrari
abbanzulicare
Frasi
como tzàculo tra pischinas e ludraos in mesu de ischifosos erribios ◊ a bívere in mare s'istat che sennore: àera, sole, locos de incantare, tzaculandhe e godindhe su calore ◊ mentres mamma tua est lavandhe, tue tzàculas in pitus de s'abba
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
barboter
Inglese
to wallow
Spagnolo
chapotear
Italiano
sguazzare
Tedesco
planschen.
tzampitàre , vrb: tzapitare Definizione
trebballare sa terra, is laores, a tzapita, a marronedhu
Sinonimi e contrari
marritai,
marruntzedhare
Frasi
istracu ses a mesa manzanada, apenas duas oras tzapitendhe
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
biner,
sarcler
Inglese
to weed
Spagnolo
escardar
Italiano
zappettare,
sarchiare
Tedesco
leicht behacken.
tzantziàre, tzantzicàre , vrb: sansiai,
tzantzigare Definizione
fàere o giare unu movimentu de andhetorra a cosa apicada o fintzes posta in terra ma de pòdere mòvere chentza dificurtade; iscutulare, mòvere a forte, a iscutuladura; busigare, giare incruescu, istrobbu
Sinonimi e contrari
bantzicare,
chigliare,
intzainnai,
lachedhare,
sachedhare
/
saidare,
tzantzichedhare
/
busigare
Frasi
custa pitzinna ballendhe si tzàntzigat totu
2.
sas frunzas de sas àrbures tzàntzigant comente andhat bentu ◊ bandhelas tzantzigadas dae frinas ◊ su bentu est tzantzighendhe sas àrbures
3.
mih su dílicu, chi no si cheret tzantzicau!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
osciller
Inglese
to oscillate,
to dangle
Spagnolo
oscilar
Italiano
oscillare,
ciondolare
Tedesco
schwanken.
tzapàre 1 , vrb: aciapai* Definizione
agatare cosa comente podet capitare o fintzes cricandho apostadamente, fintzes cassare
Sinonimi e contrari
acatare,
aciocai,
cassai,
furai,
segudare,
tènnere
/
abbrancai,
acafai,
afarrancae,
aferrai,
aggafai,
aggarrai,
agguantai,
collire
Frasi
nos semus tzapaos chin d-una gama manna ◊ tzapadu mi dh'as su chi no narat fàulas!…◊ as sizidu cussa veridade ma chene la tzapare
2.
ebbenemindhe ca ndhe cullies de bellu dinare si ndhe tzapaes meda e la bendhies, sa cosa!
3.
s'àbbile falat a tzapare carchi pudha o carchi anzone
Traduzioni
Francese
surprendre
Inglese
to find,
to catch
Spagnolo
encontrar,
sorprender
Italiano
trovare,
sorprèndere
Tedesco
finden,
ertappen.
tzarodhài , vrb: aciarollai*,
tzorodhai,
tzorodhare Definizione
nàrrere o fàere is cosas a improdhu, betare is cosas a s'afaiu, chentza órdine, chentza critériu, fàere atzerodhos
Sinonimi e contrari
aciapuciae,
aciorobedhare,
acoredhai,
afioncai,
allarodhai,
impiastai,
improdhai,
inciorodhare
Traduzioni
Francese
parler à tort et à travers
Inglese
to talk nonsense
Spagnolo
embarullar,
badajear
Italiano
fare o dire a vànvera,
sènza critèrio
Tedesco
unüberlegt daherreden,
aufs Geratewohl handeln.
tzaviài, tzaviàre , vrb: aciaviai Definizione
betare o fàere tzàvius, orrosinas, betare istídhigos, abbighedha fine
Sinonimi e contrari
arrosinai,
arrusciai,
cibinare,
istedhiare,
modhinare,
papuschiare,
paspiare,
proighinai,
spripidhai,
tziviai
Frasi
tzàviat s'abba in su pamentu pro pòdere mundhare bene sa domo
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
asperger,
pleuviner
Inglese
to sprinkle,
to drizzle
Spagnolo
rociar,
lloviznar
Italiano
spruzzare,
piovigginare
Tedesco
bespritzen,
nieseln.
tzèrghere , vrb: atèrghere Definizione
tzacare in ragas, betare a corpus, papare meda, cun asuria
Sinonimi e contrari
abbudagare,
abbudhescare,
atatamacare,
atatare,
imbrentai,
incolvare,
istruntzare
Frasi
fint a dolore de matza pro totu su chi aiant tzérghitu ◊ bonu su porchedhu chi ti as tzérghitu! ◊ totu cudha cosa si l’at tzérghita in d-una ingullita ebbia ◊ tue no as mannicatu: as tzérghitu!
Etimo
ltn.
tergere.
Traduzioni
Francese
avaler
Inglese
to gulp down
Spagnolo
engullir
Italiano
trangugiare
Tedesco
verschlucken
tzichirriài , vrb: cirrichiai,
sirrichiai,
tichirriare,
tzichirriare,
tzinchirriare,
tzirrichiai Definizione
su sonare chi faet su linnàmene candho est isfortzau, is armas o ferramentas frigadas apare, is aperturas chi no girant bene in is grofales; nau de gente, chesciare / tzichirriai is barras = arrodar'e dentes, tzacurrare is dentes
Sinonimi e contrari
abbochinare,
tirriare 1,
tzacarrai,
tzacazare
Frasi
is dentis mi tzichírriant in buca cument'e unu istrociarrana ◊ ant a prangi tzichirriendu is dentis ◊ in cussu logu dogna porta tzirríchiat, dognunu fumat, dognunu tzérriat…
Cognomi e Proverbi
prb:
sa peus roda de su carru tzichírriat
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
grincer
Inglese
to creak
Spagnolo
chirriar
Italiano
cigolare
Tedesco
knarren.