dansài, dansàre , vrb: dantzai,
dantzare,
dassare 1 Definizione
mòvere cun totu sa carena a sonu de sonete (o de boghe, a dillu) po divertimentu
Sinonimi e contrari
badhai,
istripizare
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
danser
Inglese
to dance
Spagnolo
bailar
Italiano
danzare
Tedesco
Tanzen.
dassàre , vrb Definizione
abbarrare o istare a su chi bolet fàere s'àteru, arrimare o abbandhonare po pagu o po sèmpere, iscuncordare
Sinonimi e contrari
abbandhonare,
acadiare,
acogiai,
cambare,
codiare,
coigiare,
discuidai,
ilmentigare,
incoizare,
lassai,
scabidai
| ctr.
leai,
picare
Frasi
at dassau sa trata de sos pedes suos ◊ su masone dassat sa mandra pro su paschinzu ◊ ses cúrrida a sa gianna dassendhe sa faina ◊ dàssalu irbasolare, chin custos issudhos chi si nch'est cravandhe in conca! ◊ si no cheres bènnere dàssalu! ◊ como bos dasso ca mi che so recuindhe ◊ no mi dassetas solu!
2.
cussos duos fint ammorendhe tantos annos e apustis si sunt dassados
Etimo
ltn.
de + laxare
Traduzioni
Francese
laisser,
quitter
Inglese
to leave
Spagnolo
dejar
Italiano
lasciare
Tedesco
lassen,
verlassen.
de , prep: di Definizione
medas bortas pronunciada e iscrita chentza sa /d/ (= ’e, cun aféresi de sa /d/), est foedhu chi si ponet innanti de un'àteru (nm., prn., vrb.) po inditare totu impare: a) a chie apartenet o pertocat una cosa; b) s’arraighina, su logu, su tempus a ue apartenet unu o una cosa (ma fintzes in su sensu de bènnere, istesiare, durare), s'argumentu o chistione chi si giughet chistionandho, sa genia de una cosa, su materiale chi faet sa sustàntzia de una cosa; c) sa càusa chi at fatu naschire un'efetu, d) in maneras de nàrrere chi podent inditare fintzes una calidade; e) aina, su chi serbit po fàere calecuna cosa; cun avb. o àteras prep. faet àteros avb. e àteras prep., cun is infinios faet prop. dipendhentes implícitas. A sa campidanesa, si agatat ainnanti foedhos chi cumènciant cun /a/ o cun /o/, a logos dha càmbiant a di: si est fatu di òru, est di aici. Iscriendho cumbenit méngius a dha regularizare chentza elisione (aféresi), si no est po bisóngiu precisu de métrica in poesia, e chentza àteru cambiamentu ca giai si narat in totu su sardu ateretanti bene de
Sinonimi e contrari
dae
Modi di dire
csn:
de a mie, de a tie, de a isse, de isse = meu, tou, sou; de pro isse = dae se, desesi; tocai de fusti, tocai de perda = iscúdere a fuste, a pedra; a su de intendher gai… = intendhidhe gai, candu at inténdiu aici…; no de… ma peri, puru, fintzas… = no isceti no…, no solu no… ma fintzas…; unu manígiu meda connotu de totu su sardu est su cuncordu de su prn. "ndhe, ndi" postu innantis (e fintzas apustis!) de nàrrere unu nm. o fintzas verbu, chi po cussu si precisat cun sa forma "de + nm./vrb.": sos preíderos no si ndhe ponent prus de àbbidu ◊ de casu no bi ndh'amus ◊ no ndi bollu, de cussu! ◊ ganas ndi tenis, de andai?
Frasi
custa est sa domu de fradi miu ◊ fillu de chini ses? ◊ teniat unu personale fatu a manu de Deu ◊ custa est pira de ierru ◊◊ de aundi ses aproviau? ◊ seu de Castedhu ◊ baidindi de s'ananti miu! ◊ dh'at passau de parti a parti ◊ dhu pigu de bàsciu o de pitzus? ◊ est che faladu de sas aeras ◊ pariat benendi de s'inferru ◊ de su cantu est, babbu tou? ◊ drommu de is tres a is cuatru ◊ de candho che sezis, inoghe? ◊ bandu de innòi a ingui ◊ innantis de faedhare, pessa! ◊ est duradu de Pasca a sant'Istèvene ◊ dh'abetaus de oi a cras ◊ s'olia nos at a essire de bàtoro a chimbe maghinadas ◊ de oi bau narendi "Mai prus non si biu"
2.
cussos sunt contos de segamigasu ◊ de ite bos interessades, bois? ◊ de chini ses fuedhendi? ◊ Mereu at iscritu poesias de amore e de rebbellia ◊ est un'iscannedhu de férula ◊ cussa cosa dh'apu posta apitzus de sa mesa ◊ chentza de cussu no podimus fàghere nudha ◊ chentza de nudha no ti lasso
3.
at batidu una fasche de linna ◊ ita bolis, de custu o de cudhu? ◊ sos líbberos sunt fatos de pabilu ◊ at cotu macarrones de patata ◊ at fatu duos pischedhos de casu ◊ Antoni est un'ómine de cabbale ◊ custa est una mata de olia ◊ est lezindhe a lughe de candhela ◊◊ s'est mascadu de pane, de abba, de sonnu
4.
no poto istare de sos dolores ◊ de comente l'at leadu l'at fatu rúere ◊ chi no fut de cuss'ómini mi nd'iant furau totu ◊ inoghe no si che parat de su fritu ◊ est istontonau de su fadiori e de su sonnu ◊ est cassidu de su sidi ◊ Rosa est ancora marària de is ballus ◊ sa campana fit betza de s'impreu
5.
tocat de nai ca…◊ bisonzat de andhare ◊ so sanu de pòdere tribagliare ◊ sunt dies bellas de fàghere faina ◊ est unu poeta de ammentare ◊ est ora de andhare ◊ cosa de crere, como, chi una mama mazat una criadura malàida!…◊ custa est cosa de valori ◊ no nc'est nudha de papai? ◊ tenzo sa màchina de cosire ◊ cussos sunt logos de disisperu ◊ cosa de macos, a fàghere gai! ◊ faedha de ómine, como, za che ses mannu! ◊ custa est un'aina de segai ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha ti dhu pogno in precetu: leadidha! ◊ est un'ómine de paràgula
6.
peri sas ragas, no de sa robba, ti che aiant pinnicau si no fit istau pro mene! ◊ no de ndhe balanzare, de dinari, ma che ndhe ispendhet puru!
7.
arguai de tui! ◊ pòberu de mimi chi seu malafortunau!
8.
andhat bene de goi ◊ no mi lessis de aici ◊ si est móidu de botu ◊ at postu sos matones de ata ◊ segai a unu de tressu ◊ at fatu de pressi (debressi)
9.
ocannu est annada de olia ◊ est annada mala de cariasa ◊ annada bona de trigu ◊ est unu pudhighinu de naschidorzu ◊ dí de basca, de frius, die de bentu, de abba, note de iscuru, de luna, die de sole ◊ isfortunada, mama de dolore! ◊ no tenzo isterzu de late ◊ custu est mastru de ferru, cudhu est mastru de linna
Etimo
ltn.
de
Traduzioni
Francese
de
Inglese
of,
at,
to,
from
Spagnolo
de
Italiano
di,
da
Tedesco
von,
aus.
debodàre , vrb Definizione
no bòllere prus bene, no istimare prus, pèrdere s'istima, s'amore po calecuna cosa, ccn., fintzes dèpere lassare, fàere a mancu
Frasi
bi at zente chi debodat sa bidha inube naschit
Traduzioni
Francese
mésestimer
Inglese
to despise
Spagnolo
desapegarse
Italiano
disistimare
Tedesco
mißachten.
decàere , vrb: decàiri Definizione
torrai de mancu, andhare male, de male in peus, torrare a malu puntu
Sinonimi e contrari
decadessi,
decaire*,
derrúere,
sderrui
| ctr.
mediare,
megliorai
Traduzioni
Francese
dépérir,
être en décadence
Inglese
to decline
Spagnolo
decaer,
desgastarse
Italiano
deperire,
decadére
Tedesco
verfallen,
herunterkommen,
zerfallen.
dèchere , vrb: addèchere,
dègere,
dèghere,
degi,
dègiri,
dèxere,
dexi 1,
dèxiri Definizione
istare, pàrrere o andhare bene de una cosa a un'àtera, a unu, su èssere o pàrrere adata o bella, bona, fintzes su èssere giustu o adatu de unu fàere, de unu cumportamentu cunforma a su logu o a s'ocasione / pps. déchiu / dèxiri che sa fica in s'ogu = própiu nudha
Sinonimi e contrari
gèxere,
importare,
merèssere,
reguardare
Frasi
a sos macarrones lis deghet su casu e sa bagna ◊ a cussa càssia li deghet custa tinta ◊ no dhi dexit sa corona fata de floris de aràngiu ◊ fit de vinu vonu e li dechiat peri sa brulla ◊ no ti deghet su ríere, cun totu custu dannu! ◊ a unu mannu no li deghet a zogare che una criadura ◊ est sinnu de mente zusta a nàrrere sos faedhos chi bi deghent ebbia ◊ andai a cuadhu de molenti non degit po s'ocasioni!◊ segundhu su foedhu, nau in crésia no deghet!
2.
bollu chi sa petza siat arrustia comenti dexit ◊ una cràstula ses, chi dexiast internada in manicómiu bia e bona!
3.
so andhendhe a ue mi paret e piaghet: no sunt cosas chi bos deghent!
4.
custu dispiaghere própiu no mi lu deghia
Cognomi e Proverbi
prb:
a cane no dhi deget pane
Etimo
ltn.
decere
Traduzioni
Francese
convenir,
seoir
Inglese
to suit
Spagnolo
convenir
Italiano
addirsi
Tedesco
passen.
decídere, decídiri , vrb: dessídiri,
detzídere,
ditzídere Definizione
pigare una decisione
Frasi
cussu no dh'as a decídere tue! ◊ chi a decídere mi giàt su permissu, sa risposta dha giao de seguru
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
décider
Inglese
to decide
Spagnolo
decidir
Italiano
decìdere
Tedesco
entscheiden ( sich ).
decifrài, decifràre , vrb Definizione
cumprèndhere o ispiegare, lígere e cumprèndhere un’iscritura, unu singiale, unu sinnu, giaendhodhi o connoschendhodhi unu significau
Frasi
s'iscritura antiga bi cheret zente pràtiga, chi bi at istudiadu subra, pro la decifrare
Traduzioni
Francese
déchiffrer
Inglese
to decode
Spagnolo
descifrar
Italiano
decifrare
Tedesco
entschlüsseln,
dechiffrieren,
entziffern.
declarài , vrb: decrarai,
dichiarare,
diclarare Definizione
nàrrere sa cosa chi s'iscat de una manera ladina, crara, mescamente su chi unu pentzat o credet e bolet; rfl., nàrrere, fàere a ischire a una de dha bòllere a pobidha
Sinonimi e contrari
aclarire
| ctr.
cuai,
denegare
Frasi
mai no sigas duus lèpuris paris, no ti declaris chi totu iscís fai!
2.
totus, giòvanos, betzones, ti si sunt dichiarados, pro finas sos illumbados imbiadu ti ant cantones (B.Cara)◊ no ti potzu cumprendi si tui no ti decraras! ◊ chi bollis su coru miu poita no ti decraras?
Etimo
ctl., spn.
declarar
Traduzioni
Francese
déclarer
Inglese
to declare
Spagnolo
declarar
Italiano
dichiarare
Tedesco
erklären,
sich erklären.
decorài, decoràre , vrb Definizione
fàere síngias, pinturas, figuras, o fintzes pònnere cosa po bellesa
Traduzioni
Francese
décorer
Inglese
to decorate
Spagnolo
decorar
Italiano
decorare
Tedesco
verzieren,
schmücken,
dekorieren.
decretài, decretàre , vrb Definizione
fàere unu decretu, istabbilire, decídere una cosa cun decretu
Traduzioni
Francese
décréter
Inglese
to decree
Spagnolo
decretar
Italiano
decretare
Tedesco
verordnen,
bestimmen.
decumàre , vrb: degumai,
degumare Definizione
pagare o fàere pagare o pigare is dégumas; ispèrdere a meda, in cantidade manna; in cobertantza, pigare a cropos, atripare
Sinonimi e contrari
cudumare,
deghinare,
gegumai
/
surrai
/
ispèldere,
menguai,
sdegumai
Frasi
malinnus e disconnotus, boleis degumai povintzas is satzerdotus! ◊ o siat trigu malu o trigu bonu, degumendhe non giuto raidore
2.
ódios e vinditas ant degumadu a su mesu sa zente chi istaiat in cuss'istatzu ◊ sos furferarzos dégumant sos laores a fine de maju ◊ cun grandhe bramosia current a degumare sa padedha e màndhigant e bient a trimpone! (P.Mossa)
3.
candho su pisedhu est torradu dae ziru, sa mama l'at degumadu a dovere ◊ cuss'arrana dh'ant degumada is gatus, dh'ant bocia ma no si dh'ant papada
Etimo
ltn.
decumare
Traduzioni
Francese
décimer,
punir
Inglese
to decimate,
to punish
Spagnolo
diezmar
Italiano
decimare,
punire
Tedesco
zehnten,
bestrafen.
dedicài, dedicàre , vrb Definizione
fàere una dédica
Sinonimi e contrari
intitulai
Traduzioni
Francese
dédier
Inglese
to dedicate
Spagnolo
dedicar
Italiano
dedicare
Tedesco
benennen.
defèndhere , vrb: defèndiri,
difèndhere,
difendi,
difèndiri,
difènnere Definizione
fàere o pigare sa difesa, is partesas de unu, amparare a ccn., fàere a manera chi unu o una cosa no tèngiat dannu o male
Sinonimi e contrari
amparai,
defensai,
iscòndhere
Frasi
candho no tenet resone aite lu difendhes?! ◊ tue no chirches a neunu, ma si ti faghent male difèndhedi! ◊ a cancu fradi dhi fiat tocau a si pigai a buciconis po difèndiri s’onori de is sorris ◊ sa zente si cheriat dassada in pache e pro difèndhere cussa libbertade fit custrinta a gherrare a malaboza ◊ fit zente chi s’ischiat difèndhere ◊ mi difendho cun régula e rigore siat in s'interessu o in s'onore (Sassu)◊ arregràtzias de coru a totus cudhus chi difendint sa língua sarda!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
défendre
Inglese
to defend
Spagnolo
defender
Italiano
difèndere
Tedesco
verteidigen.
definíre, definíri , vrb: dirfinire Definizione
precisare, decídere totu su chi pertocat una cosa o una chistione / dirfinire una zura = acabbare su dibbatimentu e betare sa senténtzia
Sinonimi e contrari
cuncodrai,
dessinire
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
définir
Inglese
to define
Spagnolo
definir
Italiano
definire
Tedesco
bestimmen,
definieren.
degogliài, degogliàre , vrb: degolgiai,
degollai,
degollare,
degullare,
degulliare,
digogliai,
digogliare,
digollare,
digugliare Definizione
segare sa conca, pònnere istrópiu, fàere bisestru, dannu mannu a gente, animales o a cosas, distrúere, matzigare; fintzes fàere burdellu, moida a meda, coment'e segandho cosa, gherrigiandho, immarrire
Sinonimi e contrari
isconcai,
sugai
/
bisastrare,
destrossai,
fragiare,
idegollai,
istragare 2
Frasi
Giudita at degogliadu a Oloferne ◊ Erodes at fatu degollare pitzinnos innotzentes
2.
a su pastore li ant degogliadu sa robba ◊ ant degogliadu una punta de chercu ◊ de milli versos no ndhe valet unu ca sunt totu degogliados, isempiados ◊ apustis chi aus degollau totu seus cricandho de ndhe torrare a bia sa limba ◊ cussos machinàrios in sa mina digogliaiant che moledha de cafè ◊ sa màchina ti podet digollare!
3.
su bentu degògliat sas fozas, las atapat e forfígiat ◊ chentza dentes no poto degullare sa cosa tosta ◊ a punzos e a bucicones mi l'ant totu degogliada (G.Ruzzone)◊ su bentu forti at digogliau totu is matas ◊ s'istrubberi digúgliat totu su chi usat
4.
su pitzinnu fut tota sa die digúglia digúglia ◊ seu totu digogliara!
Etimo
ctl., spn.
degollar
Traduzioni
Francese
décapiter,
massacrer
Inglese
to behead,
to slaughter
Spagnolo
decapitar
Italiano
decapitare,
fare strage,
massacrare
Tedesco
köpfen,
enthaupten,
niedermetzeln,
massakrieren.
deinàre 1 , vrb: dejunare,
deunare,
deunzare,
diunare Definizione
istare chentza papare, fàere a mancu de papare
Sinonimi e contrari
geunare*,
irgeunzare
| ctr.
mandhicare,
papae
Frasi
no apo deunadu in pitzinnia e dias chèrrere chi deune a betzu? ◊ at postu sos cocois a deinare ◊ nàrali puru chi como deunzet e no t'importet mancari murrunzet! ◊ si deinat in tempus de carésima ◊ cudhu fariseu nachi deinaiat duas bortas a sa chida
Traduzioni
Francese
jeûner
Inglese
to fast
Spagnolo
ayunar
Italiano
digiunare
Tedesco
fasten.
delegài, delegàre , vrb Definizione
giare una genia de autorizatzione, prus che àteru iscrita, po chi unu fatzat unu dovere in parte de s'àteru
Frasi
ma a tui ti ant delegau po donai consígius?
Traduzioni
Francese
déléguer
Inglese
to delegate
Spagnolo
delegar
Italiano
delegare
Tedesco
bevollmächtigen,
ermächtigen.
delibberài, delibberàre , vrb Definizione
pigare una decisione, aprovare calecuna cosa cun delíbbera
Traduzioni
Francese
délibérer
Inglese
to deliberate
Spagnolo
deliberar
Italiano
deliberare
Tedesco
beschließen.
dellezàre , vrb: dillezare Definizione
pigare a dilléziu, a befa, giúghere a innóriu, bogare in bregúngia, pònnere s'arréulu a unu
Sinonimi e contrari
arreulai,
mofare,
strocillai
Frasi
perdendhe sa pascéscia, si furrieit a sos chi prus lu fint dellezendhe
Etimo
itl.
dileggiare
Traduzioni
Francese
se moquer
Inglese
to laugh at
Spagnolo
burlar,
escarnecer
Italiano
irrídere,
schernire
Tedesco
auslachen,
verlachen.