Legenda Incurtzaduras | Legenda Sìmbulos

dansài, dansàre , vrb: dantzai, dantzare, dassare 1 Definitzione mòvere cun totu sa carena a sonu de sonete (o de boghe, a dillu) po divertimentu Sinònimos e contràrios badhai, istripizare Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu danser Ingresu to dance Ispagnolu bailar Italianu danzare Tedescu Tanzen.

dassàre , vrb Definitzione abbarrare o istare a su chi bolet fàere s'àteru, arrimare o abbandhonare po pagu o po sèmpere, iscuncordare Sinònimos e contràrios abbandhonare, acadiare, acogiai, cambare, codiare, coigiare, discuidai, ilmentigare, incoizare, lassai, scabidai | ctr. leai, picare Frases at dassau sa trata de sos pedes suos ◊ su masone dassat sa mandra pro su paschinzu ◊ ses cúrrida a sa gianna dassendhe sa faina ◊ dàssalu irbasolare, chin custos issudhos chi si nch'est cravandhe in conca! ◊ si no cheres bènnere dàssalu! ◊ como bos dasso ca mi che so recuindhe ◊ no mi dassetas solu! 2. cussos duos fint ammorendhe tantos annos e apustis si sunt dassados Ètimu ltn. de + laxare Tradutziones Frantzesu laisser, quitter Ingresu to leave Ispagnolu dejar Italianu lasciare Tedescu lassen, verlassen.

de , prep: di Definitzione medas bortas pronunciada e iscrita chentza sa /d/ (= ’e, cun aféresi de sa /d/), est foedhu chi si ponet innanti de un'àteru (nm., prn., vrb.) po inditare totu impare: a) a chie apartenet o pertocat una cosa; b) s’arraighina, su logu, su tempus a ue apartenet unu o una cosa (ma fintzes in su sensu de bènnere, istesiare, durare), s'argumentu o chistione chi si giughet chistionandho, sa genia de una cosa, su materiale chi faet sa sustàntzia de una cosa; c) sa càusa chi at fatu naschire un'efetu, d) in maneras de nàrrere chi podent inditare fintzes una calidade; e) aina, su chi serbit po fàere calecuna cosa; cun avb. o àteras prep. faet àteros avb. e àteras prep., cun is infinios faet prop. dipendhentes implícitas. A sa campidanesa, si agatat ainnanti foedhos chi cumènciant cun /a/ o cun /o/, a logos dha càmbiant a di: si est fatu di òru, est di aici. Iscriendho cumbenit méngius a dha regularizare chentza elisione (aféresi), si no est po bisóngiu precisu de métrica in poesia, e chentza àteru cambiamentu ca giai si narat in totu su sardu ateretanti bene de Sinònimos e contràrios dae Maneras de nàrrere csn: de a mie, de a tie, de a isse, de isse = meu, tou, sou; de pro isse = dae se, desesi; tocai de fusti, tocai de perda = iscúdere a fuste, a pedra; a su de intendher gai… = intendhidhe gai, candu at inténdiu aici…; no de… ma peri, puru, fintzas… = no isceti no…, no solu no… ma fintzas…; unu manígiu meda connotu de totu su sardu est su cuncordu de su prn. "ndhe, ndi" postu innantis (e fintzas apustis!) de nàrrere unu nm. o fintzas verbu, chi po cussu si precisat cun sa forma "de + nm./vrb.": sos preíderos no si ndhe ponent prus de àbbidu ◊ de casu no bi ndh'amus ◊ no ndi bollu, de cussu! ◊ ganas ndi tenis, de andai? Frases custa est sa domu de fradi miu ◊ fillu de chini ses? ◊ teniat unu personale fatu a manu de Deu ◊ custa est pira de ierru ◊◊ de aundi ses aproviau? ◊ seu de Castedhu ◊ baidindi de s'ananti miu! ◊ dh'at passau de parti a parti ◊ dhu pigu de bàsciu o de pitzus? ◊ est che faladu de sas aeras ◊ pariat benendi de s'inferru ◊ de su cantu est, babbu tou? ◊ drommu de is tres a is cuatru ◊ de candho che sezis, inoghe? ◊ bandu de innòi a ingui ◊ innantis de faedhare, pessa! ◊ est duradu de Pasca a sant'Istèvene ◊ dh'abetaus de oi a cras ◊ s'olia nos at a essire de bàtoro a chimbe maghinadas ◊ de oi bau narendi "Mai prus non si biu" 2. cussos sunt contos de segamigasu ◊ de ite bos interessades, bois? ◊ de chini ses fuedhendi? ◊ Mereu at iscritu poesias de amore e de rebbellia ◊ est un'iscannedhu de férula ◊ cussa cosa dh'apu posta apitzus de sa mesa ◊ chentza de cussu no podimus fàghere nudha ◊ chentza de nudha no ti lasso 3. at batidu una fasche de linna ◊ ita bolis, de custu o de cudhu? ◊ sos líbberos sunt fatos de pabilu ◊ at cotu macarrones de patata ◊ at fatu duos pischedhos de casu ◊ Antoni est un'ómine de cabbale ◊ custa est una mata de olia ◊ est lezindhe a lughe de candhela ◊◊ s'est mascadu de pane, de abba, de sonnu 4. no poto istare de sos dolores ◊ de comente l'at leadu l'at fatu rúere ◊ chi no fut de cuss'ómini mi nd'iant furau totu ◊ inoghe no si che parat de su fritu ◊ est istontonau de su fadiori e de su sonnu ◊ est cassidu de su sidi ◊ Rosa est ancora marària de is ballus ◊ sa campana fit betza de s'impreu 5. tocat de nai ca…◊ bisonzat de andhare ◊ so sanu de pòdere tribagliare ◊ sunt dies bellas de fàghere faina ◊ est unu poeta de ammentare ◊ est ora de andhare ◊ cosa de crere, como, chi una mama mazat una criadura malàida!…◊ custa est cosa de valori ◊ no nc'est nudha de papai? ◊ tenzo sa màchina de cosire ◊ cussos sunt logos de disisperu ◊ cosa de macos, a fàghere gai! ◊ faedha de ómine, como, za che ses mannu! ◊ custa est un'aina de segai ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha ti dhu pogno in precetu: leadidha! ◊ est un'ómine de paràgula 6. peri sas ragas, no de sa robba, ti che aiant pinnicau si no fit istau pro mene! ◊ no de ndhe balanzare, de dinari, ma che ndhe ispendhet puru! 7. arguai de tui! ◊ pòberu de mimi chi seu malafortunau! 8. andhat bene de goi ◊ no mi lessis de aici ◊ si est móidu de botu ◊ at postu sos matones de ata ◊ segai a unu de tressu ◊ at fatu de pressi (debressi) 9. ocannu est annada de olia ◊ est annada mala de cariasa ◊ annada bona de trigu ◊ est unu pudhighinu de naschidorzu ◊ dí de basca, de frius, die de bentu, de abba, note de iscuru, de luna, die de sole ◊ isfortunada, mama de dolore! ◊ no tenzo isterzu de late ◊ custu est mastru de ferru, cudhu est mastru de linna Ètimu ltn. de Tradutziones Frantzesu de Ingresu of, at, to, from Ispagnolu de Italianu di, da Tedescu von, aus.

debodàre , vrb Definitzione no bòllere prus bene, no istimare prus, pèrdere s'istima, s'amore po calecuna cosa, ccn., fintzes dèpere lassare, fàere a mancu Frases bi at zente chi debodat sa bidha inube naschit Tradutziones Frantzesu mésestimer Ingresu to despise Ispagnolu desapegarse Italianu disistimare Tedescu mißachten.

decàere , vrb: decàiri Definitzione torrai de mancu, andhare male, de male in peus, torrare a malu puntu Sinònimos e contràrios decadessi, decaire*, derrúere, sderrui | ctr. mediare, megliorai Tradutziones Frantzesu dépérir, être en décadence Ingresu to decline Ispagnolu decaer, desgastarse Italianu deperire, decadére Tedescu verfallen, herunterkommen, zerfallen.

dèchere , vrb: addèchere, dègere, dèghere, degi, dègiri, dèxere, dexi 1, dèxiri Definitzione istare, pàrrere o andhare bene de una cosa a un'àtera, a unu, su èssere o pàrrere adata o bella, bona, fintzes su èssere giustu o adatu de unu fàere, de unu cumportamentu cunforma a su logu o a s'ocasione / pps. déchiu / dèxiri che sa fica in s'ogu = própiu nudha Sinònimos e contràrios gèxere, importare, merèssere, reguardare Frases a sos macarrones lis deghet su casu e sa bagna ◊ a cussa càssia li deghet custa tinta ◊ no dhi dexit sa corona fata de floris de aràngiu ◊ fit de vinu vonu e li dechiat peri sa brulla ◊ no ti deghet su ríere, cun totu custu dannu! ◊ a unu mannu no li deghet a zogare che una criadura ◊ est sinnu de mente zusta a nàrrere sos faedhos chi bi deghent ebbia ◊ andai a cuadhu de molenti non degit po s'ocasioni!◊ segundhu su foedhu, nau in crésia no deghet! 2. bollu chi sa petza siat arrustia comenti dexit ◊ una cràstula ses, chi dexiast internada in manicómiu bia e bona! 3. so andhendhe a ue mi paret e piaghet: no sunt cosas chi bos deghent! 4. custu dispiaghere própiu no mi lu deghia Sambenados e Provèrbios prb: a cane no dhi deget pane Ètimu ltn. decere Tradutziones Frantzesu convenir, seoir Ingresu to suit Ispagnolu convenir Italianu addirsi Tedescu passen.

decídere, decídiri , vrb: dessídiri, detzídere, ditzídere Definitzione pigare una decisione Frases cussu no dh'as a decídere tue! ◊ chi a decídere mi giàt su permissu, sa risposta dha giao de seguru Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu décider Ingresu to decide Ispagnolu decidir Italianu decìdere Tedescu entscheiden ( sich ).

decifrài, decifràre , vrb Definitzione cumprèndhere o ispiegare, lígere e cumprèndhere un’iscritura, unu singiale, unu sinnu, giaendhodhi o connoschendhodhi unu significau Frases s'iscritura antiga bi cheret zente pràtiga, chi bi at istudiadu subra, pro la decifrare Tradutziones Frantzesu déchiffrer Ingresu to decode Ispagnolu descifrar Italianu decifrare Tedescu entschlüsseln, dechiffrieren, entziffern.

declarài , vrb: decrarai, dichiarare, diclarare Definitzione nàrrere sa cosa chi s'iscat de una manera ladina, crara, mescamente su chi unu pentzat o credet e bolet; rfl., nàrrere, fàere a ischire a una de dha bòllere a pobidha Sinònimos e contràrios aclarire | ctr. cuai, denegare Frases mai no sigas duus lèpuris paris, no ti declaris chi totu iscís fai! 2. totus, giòvanos, betzones, ti si sunt dichiarados, pro finas sos illumbados imbiadu ti ant cantones (B.Cara)◊ no ti potzu cumprendi si tui no ti decraras! ◊ chi bollis su coru miu poita no ti decraras? Ètimu ctl., spn. declarar Tradutziones Frantzesu déclarer Ingresu to declare Ispagnolu declarar Italianu dichiarare Tedescu erklären, sich erklären.

decorài, decoràre , vrb Definitzione fàere síngias, pinturas, figuras, o fintzes pònnere cosa po bellesa Tradutziones Frantzesu décorer Ingresu to decorate Ispagnolu decorar Italianu decorare Tedescu verzieren, schmücken, dekorieren.

decretài, decretàre , vrb Definitzione fàere unu decretu, istabbilire, decídere una cosa cun decretu Tradutziones Frantzesu décréter Ingresu to decree Ispagnolu decretar Italianu decretare Tedescu verordnen, bestimmen.

decumàre , vrb: degumai, degumare Definitzione pagare o fàere pagare o pigare is dégumas; ispèrdere a meda, in cantidade manna; in cobertantza, pigare a cropos, atripare Sinònimos e contràrios cudumare, deghinare, gegumai / surrai / ispèldere, menguai, sdegumai Frases malinnus e disconnotus, boleis degumai povintzas is satzerdotus! ◊ o siat trigu malu o trigu bonu, degumendhe non giuto raidore 2. ódios e vinditas ant degumadu a su mesu sa zente chi istaiat in cuss'istatzu ◊ sos furferarzos dégumant sos laores a fine de maju ◊ cun grandhe bramosia current a degumare sa padedha e màndhigant e bient a trimpone! (P.Mossa) 3. candho su pisedhu est torradu dae ziru, sa mama l'at degumadu a dovere ◊ cuss'arrana dh'ant degumada is gatus, dh'ant bocia ma no si dh'ant papada Ètimu ltn. decumare Tradutziones Frantzesu décimer, punir Ingresu to decimate, to punish Ispagnolu diezmar Italianu decimare, punire Tedescu zehnten, bestrafen.

dedicài, dedicàre , vrb Definitzione fàere una dédica Sinònimos e contràrios intitulai Tradutziones Frantzesu dédier Ingresu to dedicate Ispagnolu dedicar Italianu dedicare Tedescu benennen.

defèndhere , vrb: defèndiri, difèndhere, difendi, difèndiri, difènnere Definitzione fàere o pigare sa difesa, is partesas de unu, amparare a ccn., fàere a manera chi unu o una cosa no tèngiat dannu o male Sinònimos e contràrios amparai, defensai, iscòndhere Frases candho no tenet resone aite lu difendhes?! ◊ tue no chirches a neunu, ma si ti faghent male difèndhedi! ◊ a cancu fradi dhi fiat tocau a si pigai a buciconis po difèndiri s’onori de is sorris ◊ sa zente si cheriat dassada in pache e pro difèndhere cussa libbertade fit custrinta a gherrare a malaboza ◊ fit zente chi s’ischiat difèndhere ◊ mi difendho cun régula e rigore siat in s'interessu o in s'onore (Sassu)◊ arregràtzias de coru a totus cudhus chi difendint sa língua sarda! Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu défendre Ingresu to defend Ispagnolu defender Italianu difèndere Tedescu verteidigen.

definíre, definíri , vrb: dirfinire Definitzione precisare, decídere totu su chi pertocat una cosa o una chistione / dirfinire una zura = acabbare su dibbatimentu e betare sa senténtzia Sinònimos e contràrios cuncodrai, dessinire Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu définir Ingresu to define Ispagnolu definir Italianu definire Tedescu bestimmen, definieren.

degogliài, degogliàre , vrb: degolgiai, degollai, degollare, degullare, degulliare, digogliai, digogliare, digollare, digugliare Definitzione segare sa conca, pònnere istrópiu, fàere bisestru, dannu mannu a gente, animales o a cosas, distrúere, matzigare; fintzes fàere burdellu, moida a meda, coment'e segandho cosa, gherrigiandho, immarrire Sinònimos e contràrios isconcai, sugai / bisastrare, destrossai, fragiare, idegollai, istragare 2 Frases Giudita at degogliadu a Oloferne ◊ Erodes at fatu degollare pitzinnos innotzentes 2. a su pastore li ant degogliadu sa robba ◊ ant degogliadu una punta de chercu ◊ de milli versos no ndhe valet unu ca sunt totu degogliados, isempiados ◊ apustis chi aus degollau totu seus cricandho de ndhe torrare a bia sa limba ◊ cussos machinàrios in sa mina digogliaiant che moledha de cafè ◊ sa màchina ti podet digollare! 3. su bentu degògliat sas fozas, las atapat e forfígiat ◊ chentza dentes no poto degullare sa cosa tosta ◊ a punzos e a bucicones mi l'ant totu degogliada (G.Ruzzone)◊ su bentu forti at digogliau totu is matas ◊ s'istrubberi digúgliat totu su chi usat 4. su pitzinnu fut tota sa die digúglia digúglia ◊ seu totu digogliara! Ètimu ctl., spn. degollar Tradutziones Frantzesu décapiter, massacrer Ingresu to behead, to slaughter Ispagnolu decapitar Italianu decapitare, fare strage, massacrare Tedescu köpfen, enthaupten, niedermetzeln, massakrieren.

deinàre 1 , vrb: dejunare, deunare, deunzare, diunare Definitzione istare chentza papare, fàere a mancu de papare Sinònimos e contràrios geunare*, irgeunzare | ctr. mandhicare, papae Frases no apo deunadu in pitzinnia e dias chèrrere chi deune a betzu? ◊ at postu sos cocois a deinare ◊ nàrali puru chi como deunzet e no t'importet mancari murrunzet! ◊ si deinat in tempus de carésima ◊ cudhu fariseu nachi deinaiat duas bortas a sa chida Tradutziones Frantzesu jeûner Ingresu to fast Ispagnolu ayunar Italianu digiunare Tedescu fasten.

delegài, delegàre , vrb Definitzione giare una genia de autorizatzione, prus che àteru iscrita, po chi unu fatzat unu dovere in parte de s'àteru Frases ma a tui ti ant delegau po donai consígius? Tradutziones Frantzesu déléguer Ingresu to delegate Ispagnolu delegar Italianu delegare Tedescu bevollmächtigen, ermächtigen.

delibberài, delibberàre , vrb Definitzione pigare una decisione, aprovare calecuna cosa cun delíbbera Tradutziones Frantzesu délibérer Ingresu to deliberate Ispagnolu deliberar Italianu deliberare Tedescu beschließen.

dellezàre , vrb: dillezare Definitzione pigare a dilléziu, a befa, giúghere a innóriu, bogare in bregúngia, pònnere s'arréulu a unu Sinònimos e contràrios arreulai, mofare, strocillai Frases perdendhe sa pascéscia, si furrieit a sos chi prus lu fint dellezendhe Ètimu itl. dileggiare Tradutziones Frantzesu se moquer Ingresu to laugh at Ispagnolu burlar, escarnecer Italianu irrídere, schernire Tedescu auslachen, verlachen.

«« Torra a chircare