oróru , avb: aroru Definizione
acanta a s'oru, in totu su tretu de is oros
Frasi
fiu cichendi isparau ororu de cresura ◊ su fogu fuidu s'est frimmu totu ororu de istrada ◊ so andhadu ororu de riu ◊ in cue sas piantas sunt créschidas ororu de sa trempa
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tout le long de…
Inglese
along the edge
Spagnolo
a lo largo
Italiano
lungo i màrgini
Tedesco
die Ränder entlang.
padúle , nf, nm: paoi,
paule,
pauli Definizione
abba apojada, paule manna de abba, giubbu, mescamente in is errios mannos
Sinonimi e contrari
gurgu 1,
lacone,
lacuedha,
làcuna,
pógiu,
trógliu
Frasi
brintat in sa pauli, nci afundat e mortu! ◊ a unu poju mannu de su riu li namus "Paule lada"◊ cussa funtana paret unu padule de arana ◊ funt paois de àcuas mortas ◊ in sa paule bi at tzinnia ◊ adoru de su paoi est totu cannisoni
2.
bi est chie no si cunfundhet in custu paule de ódiu
Cognomi e Proverbi
smb:
Paulis
Etimo
ltn.
padule(m)
Traduzioni
Francese
point le plus profond (d'un fleuve)
Inglese
big pool
Spagnolo
gran poza de agua en los ríos
Italiano
grande pózza d'àcqua nei fiumi
Tedesco
große Wasserlache in Flüssen.
pinzellài, pinzellàre , vrb Definizione
passare su pinzellu, tínghere a pinzellu
Sinonimi e contrari
impinzellai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
passer le pinceau
Inglese
to paint
Spagnolo
pincelar
Italiano
pennellare
Tedesco
pinseln.
pógiu , nm, nf: poja 1,
poju,
pou,
poxu,
poza,
pozu Definizione
fossu prenu de abba mescamente in errios mannos (ma fintzes fossu ebbia); genia de bartza tundha, fraigada a muru, in su sartu
Sinonimi e contrari
bàtiga,
cadhaja,
corrovoni,
fògia 1,
foxone,
gurgu 1,
trógliu
Modi di dire
csn:
una poja de ludu = fossu prenu de ludu; pozu de sàmbene = lacuina, lotzina de sànguini chi at pérdiu ccn.
Frasi
sa rana istat cracagliendhe intro de sos pojos ◊ si no ischis nadare, no ti abburres in sos pògios fundhucos! ◊ de tretu in tretu su pastore at fatu sos pojos pro abbare sa robba ◊ l’avio zirau e istrampau in su ludu de una poza, gherrandhe a istrumpa
2.
in s'ortu bi amus fatu su poju pro collire s'abba
3.
custu est fintzas tempus de oro pro chie est fora de pojos de peleu
Cognomi e Proverbi
smb:
Poggiu
Traduzioni
Francese
point le plus profond d'un fleuve
Inglese
river ditch
Spagnolo
hondonada en los ríos
Italiano
tónfano
Tedesco
Kolk.
pregantàe, pregantài , vrb Definizione
fàere pregantos
Traduzioni
Francese
conjurer le mauvais sort
Inglese
to touch wood
Spagnolo
hacer conjuros
Italiano
fare scongiuri,
scongiurare
Tedesco
beschwören,
bannen.
primàlzu , agt: primàrgiu,
primarju,
primarzu,
primaxu Definizione
chi est su primu, chi est de importu prus mannu
Sinonimi e contrari
firmarzu,
primmu
| ctr.
postreru,
últimu
Modi di dire
csn:
late p. = carrisàbida, primu late, una ràndhula manna apalas de s'istògomo; sa die primarja = die de festa, in beranu, a sa torrada de sos pastores dae sas pasturas de ierru; ghermanu primarju = manu primarzu, fradile de segundhu gradu; fémina primarza, sementusa primaxa = primajola, chi at tentu fedu sa prima borta; iscolas primarzas = sas iscolas elementares; a primarzu = a primus, me is primus tempus; missa primarza = sa prima missa, sa chi si narat prus chito
Frasi
su de ischire medire sa peràula est una virtude primalza ◊ at semenadu su trigu in bedustu primalzu ◊ intro de una die unu puzone primarju podet fraigare bàtoro rejas longas chei sa manu
Etimo
ltn.
primarius
Traduzioni
Francese
primaire,
le premier
Inglese
primary
Spagnolo
primario,
fundamental
Italiano
primàrio
Tedesco
primär.
remengòne , nm Sinonimi e contrari
famicosu,
pedhitzoni,
pedulianu
Frasi
che remengone bisadore andho fatu de sas giannas tzochedha chi ti tzochedho ◊ como so che cudhos remengones: ne capoto ne filu de caltzones, ne cosse e ne berrita
Traduzioni
Francese
errant,
le pauvre
Inglese
poor thing,
roaming
Spagnolo
pelagatos
Italiano
errabóndo,
poveràccio
Tedesco
armer Schlucker.
sbagassài , vrb: irbagasciae Definizione
andhare a bagassas, istare sèmpere aifatu de féminas, de s'una a s'àtera; fintzes pigare a befa, fàere a bregúngia a unu ananti de gente
Sinonimi e contrari
cicisbeai
Traduzioni
Francese
courir le cotillon
Inglese
to act as a cicisbeo
Spagnolo
putear
Italiano
cicisbeare
Tedesco
den Hof machen.
scadracilài , vrb: iscadranchilare*,
scardacilai,
scardacillai,
scardancilai Definizione
segare is cardanchiles a un'animale (po fàere dannu a su mere)
Sinonimi e contrari
irdarcilae,
scardanchinare,
scarracillai,
scarrengibai
Frasi
si ndi arregordais su corrinu de is bacas scardacilladas? ◊ no ant a cantai prus su prantu po is tírrias ne is revesas chi scardancillant is bacas
Traduzioni
Francese
couper le jarret
Inglese
to cut the hocks
Spagnolo
desjarretar
Italiano
sgarrettare
Tedesco
die Hachsen durchschneiden.
scarrovài , vrb: iscorrofare*,
scorrovai,
scorrufai Definizione
murigare o mòvere sa terra o àteru coment'e cricandho cosa
Sinonimi e contrari
corrovai,
fodichinare,
iforrogare,
ischitiare 1,
iscrucuzonare,
isterronciare,
sciorroncinai,
terrare
Frasi
cudh'ómini pigat su picu e cumentzat a scarrovai ◊ scarrova scarrova intendit sonu de ferru: furiat su cascionedhu
Traduzioni
Francese
fouiller,
gratter le sol
Inglese
to rummage
Spagnolo
hurgar
Italiano
razzolare,
frugare
Tedesco
wühlen,
stöbern.
scedàu , agt: iscedau,
scerau 1,
sciadau,
sciadrau,
sciodau Definizione
foedhu chi si narat mescamente po lastimare a unu po calecunu dannu, male (ma fintzes cun istima a unu pipiu), o fintzes cun ironia po cosas de bonu
Sinonimi e contrari
deldiciadu,
dirgrassiadu,
mabassortau,
malafadau,
malafortunau,
míseru
/
feritzedhu!,
scurixedhu!,
siscuru!
Frasi
sciadau, pobidhu miu bellu: as a èssi fadiau, puru!
2.
prenit e isbuidat corus scedaus
3.
scerau, epuru dhi praxit sa cosa bella!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
le pauvre!
Inglese
poor (thing)
Spagnolo
¡pobrecillo!
Italiano
poverino!
Tedesco
der Arme!
scerbigài , vrb: scervigai Definizione
segare sa mola de su tzugu, fèrrere is crebedhos de asegus (su gatzile) a terra, orrúere de mala manera, andhare male
Sinonimi e contrari
ischerbicare*
Traduzioni
Francese
se casser le cou
Inglese
to break one's neck
Spagnolo
romperse la crisma
Italiano
rómpersi il còllo
Tedesco
den Hals brechen.
sciorroncinài, sciorronciuài , vrb: sciurrunciài Definizione
su forrogare e ispartzinare chi faent is pudhas cricandho cosa de bicare, andhare cricandho, tocandho; passare o andhare friga friga
Sinonimi e contrari
iforrogare,
isforronciare,
isterronciare,
scarrovai,
scorrovonai
/
scrabutzinai
Frasi
is pudhas sciorrónciuant sa cosa ammuntonada ◊ sciorrónciua sciorrónciua, sa pudha at aghetau unu sodhixedhu in su lodami ◊ is perdixis bandant a sa stua a sciurrunciai ◊ unu caboni nci essit e sciurrúncia sciurrúncia arribbat acanta de unu boscu
3.
me in bidha sa piciocalla sciorrónciuat a totu dí me is arrugas.
Traduzioni
Francese
fouiller,
gratter le sol,
se frotter
Inglese
to scratch about,
to rub oneself
Spagnolo
hurgar,
frotar
Italiano
razzolare,
strusciarsi
Tedesco
scharren,
sich streifen.
scurixédhu! , iscl Definizione
foedhu chi si narat lastimandho a unu
Sinonimi e contrari
iscedau!,
scuredhu!,
siscuru!
Traduzioni
Francese
le pauvre!
Inglese
poor thing!
Spagnolo
¡pobrecillo!
Italiano
poverino!
Tedesco
der Ärmste!
signàre , vrb: sinnai,
sinnare Definizione
fàere su singiale de sa grughe; fàere is sinnos a su bestiàmene in is origas; pònnere o lassare singiale, marcu de calecunu cropu o istrúpiu, fintzes sestare sa tula arandho o semenandho
Sinonimi e contrari
malcare
Frasi
a su mortu l'ant bestidu e sinnadu a corpus fritu ◊ candho s'intrat a crésia si sinnat ◊ m'imbenujo e mi ponzo a mi sinnare ◊ tràtalu cun pitzinnas, ca s'ides nuda a mie ti ndhe sinnas! ◊ eo ti sinno in lúmene de su Babbu, de su Fizu e de s'Ispíridu Santu!
2.
s'anzone fit sinnatu: zuchiat una grunninina in sa punta de s'oricra ◊ sas anzonedhas pesadas cherent sinnadas ◊ depiant aproillai unus cantu cumpàngius ca depiaus sinnai is angionis
3.
in su sentidu meu sa bértiga de s'istadea àsciat e falat ca no lu sinnat su pesu de sas dudas! (F.Múrtinu)◊ li fit assénnita chin su chicaju e si no si fit reminata a nche brincare sa gianna l'aiat sinnata male
Etimo
ltn.
signare
Traduzioni
Francese
faire le signe de la croix,
marquer le bétail au feu rouge
Inglese
to countermark,
to cross oneself
Spagnolo
persignarse,
santiguarse,
marcar
Italiano
fare il ségno della cróce,
contrassegnare
Tedesco
das Kreuzzeichen machen,
kennzeichnen.
siscúru! , iscl Definizione
foedhu chi narant lastimandho a unu: s'impreat coment'e un'agt., ma si narat fintzes s. a ccn.: nau cun arrennegu, siscurigadu
Sinonimi e contrari
feritzedhu!,
iscedau!
Frasi
no l'iscriviat mai nemmos, siscuru! (S.Spiggia)◊ at patiu meda, siscuredhu! ◊ siscuru chie no si abbàidat sas buciacas suas! ◊ siscuros, sunt istracos cussos ómines, totu cussu caminu a pè! ◊ siscura, sa mama, su dannu chi at tentu! ◊ preguntant comente istant su babbu e sa mama, siscuros, solos solos a ora betza (A.Cossu)◊ siscuru a nois chi semus in manos anzenas! ◊ siscuru a issos, malevadados: za l'ant tentu su dannu! ◊ siscurigadu chi sias: za ses masedu!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
le pauvre!
Inglese
poor thing
Spagnolo
¡pobrecillo!
Italiano
poverino!
Tedesco
der Ärmste!
slutài , vrb Definizione
bogare o cambiare su bestimentu de dolu, su lutu
Sinonimi e contrari
| ctr.
allutare,
inlutai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
quitter le deuil
Inglese
to come out of mourning
Spagnolo
desenlutar
Italiano
sméttere il lutto
Tedesco
die Trauer ablegen.
sóu , agt, prn: suo,
suu,
sú Definizione
chi (prn. su chi, totu su chi) est, o apartenet o pertocat a issu, a issa (3ˆ pers. sing.), acumpàngiat númene mascu síngulu (ma fintzes un'avb.) e si ponet sèmpere apustis che a totu is possessivos (a/c: po fémina si narat sua, po su pl. suos, suus, suas, e candho si narat de númenes diferentes, mascu e fémina pigaos impare, cuncordat cun s'úrtimu, su chi portat prus acanta o fintzes pl. mascu; cun númene de parentella no serbit e bastat s'art. candho su nm. de acumpangiare apartenet o pertocat a su sugetu de su vrb. de 3ˆ pers., sinono si depet sèmpere precisare s'apartenéntzia (es. mammai Maria at brigadu su fizu ◊ Tzitza si ndh'est chistionada cun su maridu ◊ Boredhu at bidu su babbu ◊ Antoni fit cun su frade ◊ issu si depit presentai acumpangiau cun su babbu e cun sa mamma ◊ Cíciu non si depit iscaresci de su connau!; sinono: mammai Maria at brigadu su fizu de sa bighina); a logos, po mascu de tertza persona sing. ponent sa forma fémina (o deasi paret, ma no est): in logu sua, s'isposu sua, fillu sua (ca no narant ne sou, ne suo e ne suu/sú)
Modi di dire
csn:
su sou = sas cosas suas, su chi tenet; èssere, no èssere in su sou = èssere, no èssere in sensos, o fintzas èssere, no èssere intro de su possessu, su terrinu, sa cosa sua; batire a ccn. a su sou (chie sisiat su suzetu de su vrb., "sou" est nadu semper de cussu) = fàghere faedhare a unu, fàghereli atrogare fintzas su chi no cheret, batírelu a su chi cheret chie est chirchendhe de ischire cosa; a tempus sou = a su tempus zustu, addatu, candho andhat bene o menzus
Frasi
gopai, mi fait seci in su postu sú? ◊ chie no contipizat s'anzenu no contipizat mancu su sú! ◊ mi at lassadu su líbberu sou ◊ donzunu ischit de su male sou ◊ chi dognunu potzat torrai a logu suu! ◊ sorre tua at fatu su cumandhu sou ◊ custu est a grória e onore sou ◊ est piticu su mundu cosa suu!
2.
issu si est postu in caminu e at mandhadu addananti sou paritzos discípulos ◊ innanti sou no bi aiat neune
3.
si s'est apoderada de su sou at fatu bene! ◊ si fut giai arréndiu a su fàmini, no a su suu, ma a su de Sara e de is piciochedhus (B.Lobina)◊ ite li chircas azudu candho isse no est bonu a fàghere mancu su sou?! ◊ candho unu est o triballat in su sou neune li narat nudha
4.
no cheret faedhare, ma sa giustíssia già lu batit a su sou! (G.Ruju)◊ no che at pessone chi lu potat batire a su sou! ◊ si l'isúzigo bene lu bato a su sou
Cognomi e Proverbi
prb:
chini isperdit su suu trabballat s'allenu
Etimo
ltn.
suus
Traduzioni
Francese
son,
le sien
Inglese
his (her,
its)
Spagnolo
su
Italiano
suo
Tedesco
sein,
ihr.
su , art, prn: ciú,
tzu Definizione
artículu impreau po acumpangiare e distínghere su númene mascu singulare (su babbu, su corpus, su fillu, su logu, su mare, su nàrrere, su pane, su para, su pentzai, su pipiu, su soli, su tempus), si apòstrofat sèmpere cun númenes chi cumènciant cun vocale (s’amore, s’antigóriu, s’artículu, s’ereu, s’erriu, s’ollu, s’ómine, s’ortu, s’ufrore): si ponet sèmpere cun númenes singulares upm. (su chíghere, su frori, su pische, su péssighe, su pibitziri) e candho inditant su paru, sa genia (es. su porcu = totu is porcos, sa porchina; su cuadhu = totu is cuadhos, su paru cadhinu); che a totu is artículos est pronúmene puru (agiummai sèmpere cun su prn. relativu chi aifatu ca si agatat in fràsias acapiadas apare) e si podet pònnere a su postu de cudhu, cussu, sa cosa, calesisiat cosa o idea; cun prep.: a, cun, de, in, pro su (sèmpere istacaos ca no mudat ne art. e ne prep.); pl. is, sos / a/c.: cun númene de parentella inditat sèmpere cussu chi apartenet o pertocat a sa persona 3ˆ in sa fràsia (es. su pobidhu – de sa fémina chi seus naendho – est andau a segai linna) o unu calesiògiat, in generale; su sardu no ponet mai artículu ne cun númene personale e ne cun sambenau / su ’e… (númene de bidha) = sartu, terrinos de… (bidha); su ’e domo = chini est de domu, chie faet parte de sa famíglia; como, su chi est est! = est aici e citu!, si acuntentaus de cussu, comenti est si dhu pigaus; su de…, su no… (+ vrb) = lómpidas a…, cunsiderau su fatu chi…; cussu [efetu, arresurtau] est su… + prop. = po curpa, po neghe de…
Sinonimi e contrari
ita
Frasi
o su pastore! o su meri! o su dutore! o su mastru!
2.
su de domo podet istare fintzas gai ma su de fora, un'istranzu, cheret tratadu menzus ◊ fai su chi bolis! ◊ nàrami su chi so, no su chi fia! ◊ dhus alabant po su chi faint ◊ si fait su chi si podit ◊ custu est su chi dhoi fiat iscritu ◊ su chi mi ses tue mi est isse ◊ su chi est su minore est su mannu ◊ su chi tenet cosa in contràriu si abboghet! ◊ su chi faghes andhat bene ◊ su chi benit nos leamus! ◊ su chi mi azuat lu pago ◊ chini est su chi ti at saludau? ◊ sa zente narat fintzas su chi no est ◊ depes ligi su ci mi ant iscritu!
3.
su de s'intèndhere totu custa moida cheret nàrrere chi est proindhe meda ◊ su de fàghere gai isse cheret nàrrere chi andhaiat bene gai! ◊ su de no èssere torradu a como, at tentu dannu ◊ non mi mancat su de fàere! ◊ sunt annados a sant'Antoni in su de Macumere ◊ su porcu forrogat ◊ su barracoco s'iferchit in sa méndhula ◊ bae a ti fàghere fintzas una zoronada: su chi est est! ◊ proite l'iscries su de mi nàrrere? ◊ cussu est su nu èssi torrau prima! ◊ cussu est su no ti ndhe pesare chito!
4.
Damiana fiat ascurtendi is contzillus de su pobidhu
Etimo
ltn.
ipsu(m)
Traduzioni
Francese
le,
celui,
ça
Inglese
the,
that
Spagnolo
el,
lo
Italiano
il,
quéllo,
ciò
Tedesco
der.
tèndhere , vrb: tèndiri,
tènnere 1 Definizione
istrecare a alladiare sa pasta fintzes a dha fàere de sa grussària giusta e parívile segundhu sa calidade de pane chi si bolet (o fintzes po fàere a macarrones, es. lisòngias); nau de orrobba o fintzes de àteru, pònnere istérria, istirada; rfl. nau de ccn., su si prestare, giare agiudu / pps. téndhiu, tesu; tèndhere sa manu = (a unu) agiudai, donai una manu de agiudu, ma fintzas ponnirisí a fai faina, aprontai su logu po calincun'àteru trabballu; téndhia de manu = manu de agiudu
Sinonimi e contrari
acannonare,
incannonare 1
/
atendiai,
ispàlghere,
istèndhere,
istenniare,
istèrrere,
istirai,
stendiai
Frasi
tendhindhe su pane a cannedhu cheret chi sas manos fetant fortza paris ◊ a tèndhere bi cheret pratighesa, sinono su pane essit a tretos russu e a tretos fine ◊ a tèndhere su pane como est a màchina ◊ tèndiri pillus de pasta
2.
intrat a samunare e sa robba l'at totaganta tesa e ispalta ◊ Marta fit in su cortile tendhindhe sos pannos chi aiat sammunadu
3.
issu fut sèmpere prontu a si tèndhere po agiudare is àteros
4.
unu massau iat pigau un'incone de terrenu e, brexosu, cumènciat a dhue tèndhere sa manu narbonandhodhu
Etimo
ltn.
tendere
Traduzioni
Francese
abaisser la pâte avec le rouleau
Inglese
to roll bread
Spagnolo
extender la masa
Italiano
spianare la pasta col matterèllo
Tedesco
den Teig mit dem Nudelholz dehnen.