matànsa, matàntza, matàntzia , nf Definizione
bocimentu, nau pruschetotu de su chi si faet piscandho sa tunina
Sinonimi e contrari
degógliu,
stragu
Terminologia scientifica
pscd
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
"mattanza" (pêche des thons dans les madragues)
Inglese
tunny killing
Spagnolo
matanza de atunes
Italiano
mattanza
Tedesco
Töten der Thunfische im Meer.
mediài 1 , vrb Definizione
essire coment'e médios, pigaos a machiore, fora de sèi, pèrdere is sentidos
Sinonimi e contrari
irmedhighinare,
ismemoriai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être hors de soi
Inglese
to be beside oneself
Spagnolo
estar fuera de sí
Italiano
èssere fuòri di sé
Tedesco
außer sich sein.
medrigàja , nf Definizione
fémina chi tenet sa domo totu bruta e betada apare
Traduzioni
Francese
ménagère
Inglese
untidy housewife
Spagnolo
ama de casa desordenada
Italiano
massàia disordinata
Tedesco
hudelige Hausfrau.
mentósu , agt Definizione
nau de una mata, de una terra, chi fartat, chi no est dónnia annu chi portat frutu; chi giaet un'arresurtau (de frutu) chi no est su chi si ibertaiat
Sinonimi e contrari
annigosu,
annósigu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fallacieux,
trompeur
Inglese
misleading
Spagnolo
vecero,
de año y vez
Italiano
fallace
Tedesco
nichtkeimend.
mesagústu , nm: mesaultu,
mesaustu Definizione
su bíndhighi de austu, die de festa nódida (s'Assunta)
Sinonimi e contrari
ttrs. mezaostu
Frasi
Nostra Segnora de mesaustu ◊ su piciochedhu boliat ischire chi custa festa fiat uguale a su tusórgiu o a sa festa de mesaustu ◊ candho che colat mesaustu, in bidha s’istiu est finidu: su sero bi cheret unu carralzu ◊ amus detzisu de afestare su mesagustu chin sos parentes vidharesos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mi-août
Inglese
august holiday
Spagnolo
fiesta del 15 de agosto,
Asunción
Italiano
ferragósto
Tedesco
Mariä Himmelfahrt,
Mariä Himmelfahrtsfest.
mesumésu , avb Definizione
in mesu giustu giustu
Sinonimi e contrari
perraberra
Frasi
si est fadhidu mesumesu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en plein
Inglese
completely
Spagnolo
de lleno
Italiano
in pièno
Tedesco
mitten.
minòre , agt, nm: minori Definizione
de duas o prus cosas, personas o àteru, sa chi tenet in calecunu piessignu prus pagu mannària; de cosas chi creschent, sa chi tenet prus pagu tempus; nau solu de gente, chi no est in tempus de tènnere totu su càrrigu de diritos, doveres, responsabbilidade, chi no at lómpiu is degheoto annos / a/c. custu foedhu, candho est impreau po distínghere númenes chi inditant su èssere piticu de una cosa, in DitzLcs. est incurtzau a min. e númenes deosi agiummai sèmpere acabbant in -edhu, -edha (es.: ómine, omin-edhu, fémina, femin-edha), ma podent acabbare in -ichedhu, -ixedhu e var. (is agt. po impiticare de prus sa calidade in méngua podent fàere in -edhedhu, -edhutzu, che a minore: minoredhu, minoredhedhu, minoredhutzu, e bolendho inditare custa calidade ancora prus in méngua si arrepitit -edh cantu si bolet faendho unu superlativu microscópicu…); sa méngua in -edhu, -ichedhu si faet no solu cun is númenes ma fintzes cun is agetivos e pps. po giare a cumprèndhere chi sa cosa o sa calidade no dhu'est própriu o fintzes chi funt esageraos (es. un'apretixedhu a bessí cun cussu frius po bagamundai!…◊ informadedhus funt, in custu logu…, no t'iscínt narri mancu s'oràriu de unu trenu! ◊ bellixedhu, tui, andendi a passillai a pantalonis segaus!…)/ sos minores = is fillus, s'úrtima generatzioni
Sinonimi e contrari
acocoadu,
bassu,
minorache,
minudu
/
giòvanu,
piciocu,
pisedhu 3
| ctr.
mannu
Frasi
est pisedhu minore e no podet zúghere su cabu de sa pessone manna ◊ coment'e ómine ghetabat pacu pupa, ma cantu fit minore de carena fit mannu de coro ◊ sa frommiga est un'animaledhu minore ◊ deo no apo a èssere mannu mannu ma no so mancu minore minore! (Mura)◊ abarra aundi t'ant biu de minori crescendi!
2.
at modos de unu carriarzu, no rispetat ne minores e ne mannos ◊ a su minore za bi cheret pagu a che lu conchinare! ◊ su prus minore tenet bisonzu de su prus mannu ◊ depides dare auditu a su minore comente a su mannu (Deut.)◊ Luisi est su minore de fizos meos
3.
sos minores no votant
Cognomi e Proverbi
smb:
Minore
/
prb:
abba minore no girat molinu
Etimo
ltn.
minore(m)
Traduzioni
Francese
petit,
mineur
Inglese
small
Spagnolo
pequeño,
menor de edad
Italiano
pìccolo,
minorènne
Tedesco
klein,
niedrig,
jung,
Kleine.
mixurída , nf: musciuira,
musciuria,
musciurida,
mussulira Definizione
unu cardu chi abbarrat bàsciu bàsciu: cun s'arraighina si faet una genia de gomma apicigosa (su biscu) po cassare pigiones e fintzes po meighina; sa cranciofedha chi faet, giai a paris de terra
Sinonimi e contrari
bardugabidhu,
musciuríglia*
Frasi
frori de musciuria chi bolat in su tempus
Terminologia scientifica
rba, Carlina gummifera
Traduzioni
Francese
chardon à glu
Inglese
stemless
Spagnolo
cardo de liga,
ajonjera
Italiano
masticógna,
atràttile
Tedesco
eine gummihaltige Eberwurz.
moderína , nf, nm: modinia,
moredina,
moretina,
moridina,
muderina,
mudrina,
muredhina,
muredina,
muredinu,
muretina,
muridina,
muridinu,
muritina Definizione
mura de pedra, muntone de pedra arregorta comente ndhe essit in s'aríngiu, in is terras trebballadas, ma fintzes assentada: muredinu est muredhu puru
Sinonimi e contrari
morighina,
muragadha,
muredha,
murissina
Frasi
sos narvonajos faghiant sa linna a carvone e sa pedra la colliant tota a moderinas ◊ fit tota sa tzitade una ruina, muredinas de pedra cun calchina ◊ sa tzitade l'ant fata a una muridina cun sos bombardamentos ◊ su pastoredhu est a libbru in manu in sa mudrina, cun sos anzones paschinne
2.
si est sétziu in su muredinu isciorrocau
Etimo
srdn.
Traduzioni
Francese
amas de pierres
Inglese
heap of stones (rubbles)
Spagnolo
majano,
montón de piedras,
escombros
Italiano
murìccia,
cùmulo di piètre,
di macèrie,
mòra
Tedesco
niedrige Steinmauer,
Steinhaufen.
mógiu , nm, nf: moja,
moju,
moi,
mou,
moxu Definizione
istrégiu de ortigu a fundhu tundhu e costaos artos po pònnere abba, sale, po múrghere; mannu meda, a pònnere abe; mesura de istrégiu: 45 litros, de terrenos, 0,40 de étaru; tumborru de ortigu, serrau a una parte cun pedhe de cane cun duas trícias de pilu de giua de cuadhu postas a grughe, una aintru de s'àtera a sa parte de fora, cun d-un'agu punta a istúturu in mesu de dónnia trícia / min. moighedhu (a/c.: nr. "mói", ma su pl. "mòis", sa var. mou faet su pl. moos), mogiolu (istugighedhu a pònnere sale)
Sinonimi e contrari
abialzu,
bugnu,
caidhu,
casa,
moissu,
moitedhu,
tulu
/
murghijola
Modi di dire
csn:
moju apunt'a ghetare = acanta a iscussurai (nau de ccn., èssere che m. apunt'a ghetare = chíbberu, chi si creit meda); pròere o betare abba a mojos = a dellúbbiu; papai dexi mois de sali = campare meda; nci essit in coranta mois = narat cosas ispropositadas, ch'essit costa costa, pala pala, ch'essit in costas de pinnetu; fàghere sa conca che moju a unu = dàreli ifadu a fortza de faedhare meda, de li chircare chistiones e contos
Frasi
cussu tenet mojos e faghet mele meda
2.
sete mojas de farina, sete mojas de pabassa ◊ s'olia de macinai dha mesurant a mou
3.
est proghendhe, ghetandhe s'abba a mojos ◊ gei dhu scis ca seu cosa de pagu fidai: chi mi benint is cincu minutus nci essu in coranta mois! ◊ no nci at a papai dexi mois de sali! ◊ càlladi mudu, chi mi che ses faghindhe sa conca che moju! ◊ immó no nci dha tireis in centu mois, lassai is chistionis!
Cognomi e Proverbi
smb:
Moi, Mou, Moy
Terminologia scientifica
stz, mds, sjl
Etimo
ltn.
modius
Traduzioni
Francese
boisseau,
ruche
Inglese
modius,
apiary
Spagnolo
moyo,
recipiente para las medidas de capacidad,
un tercio de una hectárea
Italiano
mòggio,
alveare
Tedesco
Scheffel,
Bienenstock.
molinète, molinèto, molinètu , nm: molinitu,
mulinete Definizione
genia de molinu a manu o a elétricu, pitichedhu, mescamente po mòlere cafè aturrau o fintzes àteru; in is errios mescamente, tretu ue s'abba girat forte a moliadura e si che dh'ingurtit su fundhu, fintzes bentu chi si movet a molinadura / molinetu de tancadura = ue s'intrat sa crae, segundhu sos friscos
Sinonimi e contrari
maghinedhu,
moledha,
molinedhu,
molixedha
Frasi
si in s'ora ias pigau su molinetu e ias móliu su cafei ias fatu mellus!
2.
cussu tretu de su riu est perigulosu ca s'abba faghet a molinete ◊ ite podet fàchere una foza contra a sos mulinetes de sas traschias?! ◊ su lavandinu za falat, faghet fintzas a mulinete ◊ sos molinetes in s’aera cardiada bulionant e ndhe irraighinant totu dae su terrinu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
moulin à café,
mixeur,
mixer
Inglese
coffe-grinder,
blender
Spagnolo
molinillo de café,
licuadora
Italiano
macinacaffè,
frullatóre
Tedesco
Kaffeemühle,
Mixer.
montarésu , agt, nm Definizione
de montes, chi istat in o benit de montes
Sinonimi e contrari
montalzu
| ctr.
bidharesu
Frasi
bentu montaresu, chi falat dae s'ala de montes
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
de montagne,
des montagnes
Inglese
mountain (dweller)
Spagnolo
de monte,
montano
Italiano
montano
Tedesco
gebirglich.
mortídhus , nm pl Definizione
erba, frore de Santa Maria o de Santu Zuvanne, genia de erba linnosa, fragosa meda, fine, bona po allúere fogu, auscare porcos, e fintzes coment'e meighina po prus de unu male
Sinonimi e contrari
abbruschiadinu,
alchemissa,
alluevogu,
calecasu,
muntedhos,
murgueus,
simu,
usciadina
Terminologia scientifica
rbl, rbc, Helichrysum italicum
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
éternelle
Inglese
everlasting flower,
live-ever
Spagnolo
perpetua de monte,
sol de oro
Italiano
canapìcchia
Tedesco
Sonnengoldblume.
mortuniédhu 1 , nm Definizione
nada cun custu númene ca su frutu assimbígiat a una conca de mortu, est erba de sa matessi genia de sa buca de cane o de leone
Terminologia scientifica
rba, Misopates orontium
Traduzioni
Francese
tête de mort
Inglese
anthirrinum
Spagnolo
boca de dragón
Italiano
gallinàccio,
gallinèlla
Tedesco
eine Gartenlöwenmaulsorte.
mòta , nf: muda 1,
muta Definizione
una de is maneras de istare de ànimu, candho alligros candho tristos, candho de bona gana e candho de mala gana, candho deosi candho deasi (ma fintzes cunditzione po su chi si tenet de cosa); parte de unu tempus, istagione o tempus adatu po ccn. cosa (es. po ifèrrere); parte de una cantidade prus manna; produtu chi benit in tempos diferentes (es. de una prima o de una segundha froridura)
Sinonimi e contrari
antena,
ispéssia 1
/
pasia,
tzoca
Modi di dire
csn:
èssere in m. mala, bona = primmau, sentz'e ganas, allirgu, inganatzidu; èssere in muta de… = tènniri ganas de…; pònnere in bona muta = fàghere allegrare, a ríere, divertire; a mudas, a mutas, a muta a muta = a borta a borta, unus cantu una borta, unus cantu un'àtera, a bortas s'unu a bortas s'àteru; èssere a mutas (nadu de comente unu istat de ànimu) = a bortas allegru a bortas nono; fàghere una cosa a mutas = a pasias, in tempos o bortas diferentes; sa muta za est de!... = tanti gei fait a!…, no fait própiu! (ca s'àteru no ndhe cheret mancu s'intesa, ca no andhat bene própiu, ca si arrennegat deretu e gai)
Frasi
fatat bundhare vidas de dogni ispéssia e figura pro muntènnere a tie in bona muta (S.Casu)◊ no mi ponzas, cantendhe, in muta mala! ◊ sa zente est allegra, in bona muta ◊ oe su pitzinnu est de muta mala: pro donzi cosa pranghet! ◊ una lughe si atzendhet chi mi ponet in muta de piantu ◊ oi mi incontras a sa mota de sufriri is befas tuas! (L.Matta)◊ s'aera est in muta de abba e de fritu
2.
una muta faghent de ispias, un'àtera faghent de ambesues ◊ si bi andhas, bae un'ateruna muta! ◊ sa filla est a mota de cojai ◊ s'olia est in sa mellus mota de papai, su binu in sa mota de biri ◊ custa cosa est a sa mota zusta de ne dh'odhire ◊ una die ses, sèbera sèbera: si che passat sa muta, chircas e no ndh'agatas!
3.
sa robba anzat a mutas: una sumana bi ndhe anzat vinti o trinta, un'àtera bi ndhe anzat àteras, e gai ◊ una muta de tzente fit tzucata a sa vinnenna ◊ a duos a duos si dant sa muda: treutos e giuos unu los lassat, s'àteru los leat ◊ bi at frutuàriu chi coghet a mutas
4.
medas bortas sa terra l'at piena e si no fis partida a terra anzena ndhe aizis tentu àtera muta ◊ sa figu niedha faghet duas mutas: una tra làmpadas e tríulas, s'àtera in austu e cabidanni ◊ in sas mutas chi su trigu teniat bisonzu de azudu totu azuaiant
5.
sa muta za est de ti nàrrere cosa: ti arrennegas deretu! ◊ sa muta za est de pònnere cussu traste a fàghere faina: no agguantat!
Traduzioni
Francese
humeur,
roulement
Inglese
mood,
turn
Spagnolo
humor,
disposición de ánimo,
turno
Italiano
umóre,
disposizióne d'ànimo,
turno
Tedesco
Laune,
Zeit.
mucadorédhu , nm: mucaloredhu,
muncadoredhu,
muncaloredhu Definizione
orrugu cuadrau de orrobba de portare in busciaca po innisire su nasu, limpiare is murros, o àteru; est fintzes muncadore piticu
Sinonimi e contrari
pannigioledhu,
pannutzedhu
Frasi
cust'ómine comintzat a pránghede a borrighinos e si che at tirau su mucadoredhu de buzaca ◊ pònedi mucadoredhu in busaca, no ti bisonzet!
2.
maridu e mulleri fiant a murrúngiu ca issa boliat pigai unu mucadoredhu de seda
Traduzioni
Francese
petit mouchoir
Inglese
small hanky
Spagnolo
pañuelo de bolsillo
Italiano
fazzolettino
Tedesco
Taschentuch (kleines).
mummuléu , nm Definizione
erva pútita, de batos, de arresfrius (su fragu faet a istúrridos)
Sinonimi e contrari
brunedha,
cruma,
erbiatus,
isculabadedhas,
issopo,
isturridana,
murguleu* 2,
sudorea,
urma
Terminologia scientifica
rbc, Teucrium marum
Traduzioni
Francese
herbe aux chats
Inglese
cat thyme
Spagnolo
tomillo de gato
Italiano
maro
Tedesco
Katzengamander.
muntonínu , nm Definizione
pedhe de mascu brebeghinu
Traduzioni
Francese
cuir de mouton,
basane
Inglese
ram skin
Spagnolo
piel de musmón
Italiano
pèlle di montóne
Tedesco
Schafleder.
murtàrgiu , nm: murtarju 1,
murtarzu,
murtaxu Definizione
logu totu tupas de murta, chi dhue creschet murta meda
Sinonimi e contrari
murtale,
murtedu,
murtitzarzu
/
cdh. multàgiu
Terminologia scientifica
slg
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
lieu planté de myrtes
Inglese
myrthegrove
Spagnolo
lugar poblado de arrayanes
Italiano
mirtéto
Tedesco
Myrtenhain.
muscimúsci , nm: mussimmussi Definizione
una genia de erba chi narant fintzes bafus de gatu o coa de lèpuri; a logos est su bete o natura de sa fémina, nau in cobertantza
Sinonimi e contrari
cdh. muscimau
Terminologia scientifica
rba, Lagurus ovatus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
lagure ovale,
queue-de-lièvre
Inglese
hare's tail
Spagnolo
cola de conejo
Italiano
piumino
Tedesco
Hasenschwanzgras,
Samtgras.