acatàre , vrb: agatae,
agatai,
agatare,
aghetai Definizione
bíere, imbènnere, atobiare o àere calecuna cosa, mescamente su chi unu est cricandho (es. cosa pérdia) e fintzes arrennèscere a fàere una cosa; istare o èssere, nau mescamente in su sensu de s'esisténtzia, de sa salude; provare, nau ponendho sa marrania a unu
Sinonimi e contrari
coberai,
imbènnere,
incontrare,
iscròiri
/
esístere,
èssere
/
proare
| ctr.
pèldere,
stramancai
Modi di dire
csn:
agatai sabbata po su pei suu = (nadu in suspu) agatare su (dannu, pessone de pore) chi si meritat; agataisí faltau = atrogare sa curpa; agataisí in bonu = istare bene de saludu
Frasi
a fortza de chircare s'agatat donzi cosa ◊ si no abbàidas bene no agatas nudha ◊ apu agatau sa cosa chi emu pérdiu ◊ sa richesa poética sarda dha podeus aghetai me in ocasioni de is festas (J.Murgia)◊ apo agatadu cosa barata a comporare ◊ in cussus tempus no si aghetànt is giornalis ◊ mamma teniat sa cosa remonida in unu costoidorzu chi no amus mai acatadu ◊ una pobidha in dí de oi no est fàtzili a dh'aghetai! ◊◊ deo mi agato cun donzi limbazu, nuoresu, campidanesu o àteru
2.
bae e chilca cantos annos si agatat, custu letu: si no m'imbàglio fit de nonnumannu meu ◊ tantas cosas si agatant in su mundhu bellas pro medas e malas pro tantos! ◊ si a tandho si agatat, già est forte che giurru, e no morit de fàdigu…◊ e babbai Micheli ancora si agatat? ◊ annada mala de olia, ocannu: no si ndhe agatat! ◊ sa Sardínnia si agatat in su Mediterràneu ◊ inue ti agatas? ancora emigradu che ses? ◊ mancu a cómporu si ndhe agatat, ocannu, de olia de cufetu ◊ si ajaju no si fuit mortu si fuit agatadu!
3.
e poi candho finis sas cumbatas già mi as a narrer comente ti agatas! (Cugurra)
4.
e no l'agatas a fàghere gai, chi ti pago!…◊ e no l'agatas a iscúdere cussa criadura, chi faghes sos contos cun megus!
Cognomi e Proverbi
prb:
chini circat agatat
Etimo
ltn.
*adcaptare
Traduzioni
Francese
trouver,
rencontrer,
se trouver
Inglese
to find,
to exist
Spagnolo
encontrar,
existir
Italiano
trovare,
scovare,
esìstere
Tedesco
finden,
es gibt,
liegen (geog.).
acodomài, acodomàre , vrb: acomodai,
acudomai,
acumodai Definizione
pigare o pònnere is comodidades, is cumbénias; pònnere o istare a códumu, bene
Sinonimi e contrari
adaretzai,
assantai,
assetiai
Frasi
si so pastore mi acòdomo ◊ pro finis, già ses bene acodomada cun chie ailti tanta iltimassione
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
arranger
Inglese
to arrange
Spagnolo
acomodarse
Italiano
accomodare
Tedesco
es sich bequem machen.
aconziminàre , vrb: conziminare Definizione
aconciare, agiustare a sa bona
Sinonimi e contrari
arragnare
Traduzioni
Francese
ajuster tan bien que mal
Inglese
to repair as best one can
Spagnolo
arreglar a la diabla
Italiano
aggiustare alla bèlla mèglio
Tedesco
so gut es geht instandsetzen.
bi , prn Definizione
prn. de 3ˆ pers. (= a isse/issu, a issa, a issos, a issas) impreau candho si agatat cun àteru prn. (lu, la, los, las, lis) abbandha postu innanti de su vrb. o fintzes totu a unu postu apustis: in nuoresu narant liu, lia = bi lu, bi la, si dhu, si dha; a logos dhu ponent a solu e faent fintzes su pl. bis = dhis, lis, a issos/a issus, a issas (bi chis = che lis)
Sinonimi e contrari
li,
si 3
Frasi
e ite pro bi l'àere ischidu!…◊ bi lu naro, a compare, si mi azuat ◊ daebbilu su chi li cheret! ◊ custa cosa bi lis torro, a issos ◊ mandhabbilis a fizas tuas unu saludu! ◊ bendhebbilis barata sa cosa! ◊ aiat lassadu sos boes a unu bighinarzu pro bi los tènnere contu (S.Patatu)◊ su frade pòberu andhaiat a su frade ricu a bi pedire pane, ma no bi zaiat nudha ◊ a su frutu de su rú nois bi namos "mura"◊ a issu bi dhu naro zeo ◊ narabbis ca za bi torro! ◊ dàbbila cussa cosa! ◊ zàbbidha! ◊ semus andhaos paris a bi chis leare s’immurzu ◊ poite bis ant lassau fàere totu cussu degollu?
Traduzioni
Francese
lui
Inglese
him (to),
her (to)
Spagnolo
le,
les
Italiano
gli,
le (a lui,
a lei) + lo,
la,
le,
li (cumpl. og.)
Tedesco
ihm,
ihr,
ihn,
sie,
es.
cantecànte, cantecàntu , cng: catecantu Definizione
si biet ca…, est ladinu chi… : nau coment'e una cosa chi si lassat andhare, chi si cuncedit
Sinonimi e contrari
aposici,
goregante,
tantecantu
Frasi
cantecante, grista de carabbineri no ndhe zuches ◊ cantencante crediant chi a che picare sa bida a unu cristianu est a zocare: ma za lu sunt pacandhe! ◊ no timas a dare carchi cosa, si ndhe as: cantecantu lassamus totu inoghe! ◊ no ti fatas cosa: catecantu isco chie ses! ◊ mancari perriches, catecantu no lu bogas dai su surcu sou
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
il est évident
Inglese
it is plain that…
Spagnolo
es evidente que
Italiano
è evidènte che…,
tanto…
Tedesco
es ist klar,
daß.
chissàghi , avb, iscl Definizione
chissae + chi, chie ischit si…: dhu narant candho no si tenet sa cosa tanti segura, ma si podet nàrrere fintzes in su sensu de inditare una seguresa, arrespondhendho a chie at dubbitau de ccn. cosa
Sinonimi e contrari
acabore,
chissae
Frasi
chissaghi no proat, puru, annuadu comente est! ◊ chissaghi puru cudhu apat nadu própiu gai: ma intantu nois no l'amus intesu
2.
chissaghi siat, puru, como, chi lessas a babbu tou a fàghere irfortzu gai, malàidu coment'est: arguai a tie!
Traduzioni
Francese
peut être que
Inglese
maybe
Spagnolo
puede ser que,
puede que
Italiano
può èssere che… può darsi…
Tedesco
es kann sein,
daß.
dhu , prn: lu Definizione
prn. sing. (pl. dhos, dhus) de 3ˆ p. po inditare persona o cosa (de genia mascu) agiummai sèmpere manigiau a cumplementu ogetu, postu innanti e abbandha de su vrb. o apustis e totu a unu (enclíticu, fintzes paris cun àteru elementu enclíticu etotu)
Frasi
dhu biu, dhu fatzo, dhu càstiu, dhu conto ◊ su sardu cheret istudiau puru, po dhu lèzere e po dh'iscríere! ◊ fustei ge dhu iscít su mestieri chi fatzu! ◊ sa mama, abbratzandhedhu, dhi assutaiat sas làmbrigas ◊ bie tui, si ndhi connosches, de dhos avisae!
2.
Maistu, faedhos chellare! ◊ custa mammai iat istugiau in sa memória medas contos e fut dolosa contandhodhos chi pariat de dhos bívere in cussos tempos (I.Patta)◊ castiadidhus, comenti funt bellus!
Etimo
ltn.
illu(m)
Traduzioni
Francese
le
Inglese
him,
it,
them
Spagnolo
lo
Italiano
lo (pron.)
Tedesco
ihn,
es.
la , prn: dha* Definizione
prn. fémina de 3ˆ p. o de cosa (pl. las), fintzes chistione o cosa no tanti precisa: impreau sèmpere coment'e cumplementu ogetu po cosa nomenada innanti (sinono si arrepitit su cuncetu o inditat chistione genérica, es. mi la so timindhe/so timindhemila), andhat bene iscritu abbandha de su vrb. candho si narat innanti de custu (la leo, la ponzo, mi las lasso), ma nau apustis andhat méngius iscritu totu a unu, enclíticu, fintzes cun calecun'àteru elementu, mescamente avb. (leamila!, so poníndhela, batimindhela!, so lassèndhelas)
Frasi
a cussa zòvana la cherent a cojare ◊ at bidu una bella zòvana e si la fit abbaidendhe che macu! ◊ la fato deo o la faghes tue custa faina? ◊ e fàghela tue! ◊ cramandhela, a fiza tua! ◊ a fiza tua cramadindhela ca est in ziru!
2.
como la serro, ca so timindhe de ti àere feridu cun custu lastimosu cantu ◊ chie male la pensat peus la faghet ◊ agàbbala! finimila! ◊ ma za fis timindhedila, za! ◊ - Cantendhedila? - Cantendhemila! ◊ a ti faedhare s'ingresu cherias? ispuligadila, como!◊ che amus bidu a Pascualinu falandhe cuntentu che pasca e fruschiandhesila ◊ custa cosa leamichela! ◊ su mànigu chi nos amus leadu a campu no nos l'at fata e semus abbarrados tota die famidonzos!
Traduzioni
Francese
la
Inglese
her
Spagnolo
la
Italiano
la
Tedesco
sie,
es,
ihn.
lu , prn: dhu* Definizione
prn. de 3ˆ persona sing. mascu po inditare persona o cosa manigiau sèmpere a cumplementu ogetu, abbandha de su vrb. candho si narat e ponet innanti, totu a unu apustis (cun impr. o ger.)
Frasi
cussu traste est su meu e lu cherzo! ◊ za l'isco chi est gai, ma no lu fato ◊ cràmalu, coita, no si che andhet! ◊ como ti lu naro, mih, ite ses tue!◊ bidíndhelu apunt'a rúere l'apo avértidu
Traduzioni
Francese
le
Inglese
him,
it
Spagnolo
lo,
le
Italiano
lo
Tedesco
ihn,
es,
sie.
mídhu , avb, iscl: millu,
mílluru Definizione
mih + lu, mih a isse, mih cussu! (f. -a), foedhu chi si narat, coment'e po inditare, po unu o ccn. cosa chi essit o benit totinduna, o fintzes candho est acant'acanta a acontèssere (o unu est faendho) ccn. cosa chi no andhat bene: cuncordat sèmpere cun is númenes
Sinonimi e contrari
achelu,
acodhu,
addeallu,
allodhu,
ladhu,
lallodhu,
mirodhu
Frasi
millas, mih, sas cantones chi cherias! ◊ millu! ◊ mílluru, commo, su primu cantu de su pudhu! ◊ mílloros inoche duos sodhos!
2.
millu, mih, tronendhe: como proet! ◊ millu, mih, faghindhe machines, su macu! ◊ millos, mih, cudhos zòvanos!
Traduzioni
Francese
le voilà
Inglese
there he is (it)
Spagnolo
¡helo aquí!
Italiano
èccolo!
Tedesco
da kommt,
dort ist er,
dort ist es.
millichélu , avb Definizione
mih lu che lu: si narat inditandho a unu (o una cosa) atesu (su pron. cuncordat cun su númene de sa cosa bista)
Sinonimi e contrari
allochelu,
alloncedhu,
billuchelu,
mianchelu
Frasi
millichelu, mih, in cudhane zosso su chi fis chirchendhe!
Traduzioni
Francese
le voilà
Inglese
there he is (it)
Spagnolo
helo allí
Italiano
èccolo là
Tedesco
dort ist es,
dort ist er.
nichelàre , vrb: nighelare Definizione
podet bòllere nàrrere css. cosa chi in su mamentu (e in sa lestresa de su foedhare) no benit a mente o no s'ischit bene, o fintzes cumprendhendho e ischendho bene su chi si bolet nàrrere, mancant però is foedhos (o no si bolent nàrrere): si narat fintzes de sa manera de fàere (ma sèmpere in parte de calesiògiat àteru vrb.)
Sinonimi e contrari
bodalare,
bodalire,
innichelare,
intenantai,
iterinare
Frasi
nichela de goi, nichela de gai, nche fit colata sa note ◊ no mi poto nichelare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire (fam.),
combiner
Inglese
to do
Spagnolo
hacer,
decir
Italiano
cosare
Tedesco
es wird dem Inhalt gemäß übersetzt.
péci , avb: betzi,
etze,
peti,
petzi,
petzis Definizione
foedhu chi faet pentzare a una possibbilidade o cosa ebbia (a bortas si narat fintzes in su sensu de foras, esclusione); si narat fintzes po fàere a cumprèndhere comente una cosa benit o faet de unu prontu, totinduna, a s'ingrundha
Sinonimi e contrari
detzi,
ebbia,
feti,
isceti*,
segi 1
/
totinduna
Modi di dire
csn:
petzi chi… = cibetis, isceti si…, setzicantu (ma fintzas "no prus de…"); si petzi tantu chi… = si no est a nàrrere chi… (itl. a meno che…); petzi chi siat = bastus chi siat; bi cheret petzi…, no cheret petzi… (+ númene de carchi cosa) = bi cheret tot'àtera cosa!; petzi bi cheret chi… = ammancat isceti chi… (no nci bollit própiu!); petzi… (vrb) = si no est a nàrrere chi…
Frasi
nois no abamus petzi marrones e farches ◊ prima no b'aiat petzi acasazu: commo sas boches paret chi ndhe isperdent! ◊ mi nci mancat peti cussu, no bastat s'àteru!…◊ tessiant e cantànt, filu no ne segànt, peci dh'aciugniant ◊ petzi l'ischis tue!…◊ petzi bi cheret, como, chi fetas fogu puru, cun custa calura! ◊ no ischis petzi a nàrrere "cocodè"
2.
petzi chi m'intendho male, si nono mi ndhe peso chito ◊ petzi chi bi andho deo, sinono a sa sola isse no bi la faghet ◊◊ Marta adduraiat incaragolada in domo, no essiat petzi chi una bolta a sa chida
3.
unu babbu teniat tréichi fizos, totu sanos e mannos, petzi su prus minore ◊ nisciunu faedhat, petzi s'abbadessa
4.
petzi mi ndhe l'apo sapidu intradu a domo! ◊ comente apo allutu su luminu petzi mi so agatadu in mesu de su fogu!
5.
bi cheret petzi loros o funes a prèndhere s'abba!…◊ bi cheres petzi tue, a fàghere cosa gai!…◊ no cherzo petzi mustitzolu pro mi còghere!…◊ betannosidha una tassighedha, petzi chi siat!
6.
petzi bi cheret chi comintzes a minore a pessare a cussas cosas!…◊ petzi bi cheret chi còmpore fintzas su chi tenzo, como, ca no bastat s'àteru!…◊ at combidau a totus, petzi a tue!
7.
petzis apo cumpresu male, sinono est gosi! ◊ no dudo chi poto aer sa risposta: petzi chi non lu fetas a s'aposta!(Moretti)◊ dae subra su palcu no ti ch'etant si petzi tantu chi no ti che falas (Màsala)
Traduzioni
Francese
seulement,
sauf
Inglese
only
Spagnolo
sólo,
excepto
Italiano
soltanto,
eccètto
Tedesco
nur,
es wäre denn,
daß.
tantecàntu , cng Definizione
si bit ca… est ladinu chi… : nau coment'e una cosa chi si lassat andhare, chi si cuncedet
Sinonimi e contrari
aposici,
cantecante,
tantetantu,
tanti
Frasi
tantecantu su mòrrere est natura: curret che abba in su pendhente sou ◊ no bi andhes, como, tantecantu no serbit a nudha ◊ tantecantu est gai, fintzas si daet a bídere chi nono
Traduzioni
Francese
cela va de soi
Inglese
it is plan
Spagnolo
está claro que
Italiano
è evidènte che…
Tedesco
es versteht sich,
daß