abbagadiàre , vrb: bagadiare Definitzione fàere bagadiu, fàere festa, no andhare a trebballare Sinònimos e contràrios afestai Frases su lunis m'abbagadio ca est printzípiu de chita, su martis so cossumita: no beto bucone a buca Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu prendre congé Ingresu to take a day off Ispagnolu estar de vacaciones Italianu celebrare il giórno festivo, far vacanza Tedescu feiern.

abbalvatàre , vrb: abbarbatare, abbarvatare, abratare 1, alvatare, arbatare, arvatare, barbatare*, brabatai 1, brabatari Definitzione arare sa primu borta una terra, pruschetotu in beranu, a manera de dha cumenciare a aprontare Sinònimos e contràrios irrudiare, scoturai Frases alvatendhe so istadu cun bitelledhos in terrinos cruos Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu défricher Ingresu to till Ispagnolu roturar Italianu dissodare il terréno Tedescu urbar machen.

abbrusciàre , vrb: abbrussare, abbrutzai, abbrutzare, abbultzare, abbursai, abburtzai, abburtzare Definitzione tocare su brúciu po connòschere su motu de s'artéria, su tochedhu de su coru; mòvere is bratzos, istrínghere cun is bratzos, cun is brúcios, a logos giare e istrínghere sa manu saludandho Sinònimos e contràrios apulsai, brucitai / anatare Frases bengat, su dotori, a mi abburtzai! ◊ bi at dutore chi ti faghet sa retzeta e mancu ti abbrutzat ◊ mi abbultzo: su coro est martedhendhe ◊ pustis chi si l'at bene abbadiada l'abbrúsciat e fit débbile de motu 2. Tzipirianu si nc'est ghetau a s'àcua: dhu bideis abbrutzendi? ◊ ndhe apo abbrussadu de àrbures, sempre a su piga e fala a segare sida a su bestiàmine!… 3. aus annovau e abbursau is amigus partendu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu tâter le pouls au poignet, prendre le pouls Ingresu to feel s.o.’s pulse Ispagnolu tomar el pulso Italianu tastare il pólso Tedescu den Puls fühlen.

addordigàre , vrb: addortigare, atorticare, atortigare Definitzione bínchere sa fortza de ccn. cosa atrotigandhodha, incrubandho o acostindho apare is duos càbudos; imbodhigare cosa a tantas bortas; nau in cobertantza, ammasedare a unu, aderetzare in su cumportamentu, giare curretzione / a. sa bica = abbrandhare s'atrivimentu, sa barrosia de ccn. Sinònimos e contràrios atortiae, atrotixai, indortigare / trogai / annestrare 2. cussu est malu chei su pudidinosu, ma si benit in petus de su tiu za lu addórdigat bene! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu tortiller, corriger Ingresu to twist, to correct Ispagnolu torcer, corregir, reprender Italianu attortigliare, corrèggere il comportaménto Tedescu verbiegen, zurechtbiegen.

addotorài, addotoràre , vrb Definitzione giare o pigare sa làurea, fàere a dutore, laureau; nau a disprétziu de unu, giare a bíere chi ischit totu issu, su si crèdere ischípiu meda Tradutziones Frantzesu décerner un diplôme, obtenir son diplôme, faire le pédant Ingresu to graduate, to air one’knowledge Ispagnolu licenciarse, titularse, maestrear, presumir de docto Italianu addottorarsi, fare il saccènte Tedescu doktorieren, den Besserwisser spielen.

alimèta , nf: animeta 1, limeta 1 Definitzione bículu de tela tètera, bianca nida, pus che àteru a forma cuadrada, de pònnere po ammontare su càlighe naendho sa missa Terminologia iscientìfica prdc Tradutziones Frantzesu pale Ingresu pall Ispagnolu palia Italianu palla, quadrato di téla per coprire il càlice nella méssa Tedescu Tuch, das den Messkelch zudeckt.

arranomonài , vrb: arrenomenai Definitzione nàrrere su númene de unu Sinònimos e contràrios arremonae, fentomare, mantovare Frases fostei no nd'iat inténdiu mai arranomonendi? Ètimu ctl. renomenar Tradutziones Frantzesu nommer Ingresu to name Ispagnolu nombrar Italianu nominare, fare il nóme di qlc Tedescu erwähnen.

atzipàre , vrb Definitzione aconciare su fogu ponendhodhoe bene is tzipas, is tzitzones Sinònimos e contràrios abbibare, achicai, assissai, ateneae, atzipajare, ischichinare, scarrabbussonai Frases est a s'atzipa atzipa duos mutzigones in su foghile Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu alimenter le feu Ingresu to foment Ispagnolu atizar el fuego Italianu fomentare, alimentare il fuòco Tedescu das Feuer unterhalten.

batorúnu , nm Definitzione de bàtoro, unu: una parte de css. cantidade o mannària ispartzia in bàtoro partes oguales Frases si apillieit a sos carvonajos a li dare su batorunu de su carvone Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu quartier Ingresu quarter Ispagnolu la cuarta parte Italianu il 25% Tedescu fünfundzwanzig prozent.

cadredhòne , agt Definitzione chi dhu tenet a vítziu a cadredhare Sinònimos e contràrios cadredhosu Terminologia iscientìfica ntl Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu impatient Ingresu craving person Ispagnolu agitado, inquieto Italianu che ha il vìzio di smaniare Tedescu erregt.

cadredhósu , agt Definitzione chi de naturale costumat a cadredhare, chi no tenet passiéntzia Sinònimos e contràrios cadramissosu, cadredhone, latranghigultzu Frases sa crapita si est posta a cúrrere, cadredhosa, e nch'est sadhida a intro de un'àtera tanca ◊ unu de sos frades fuit ideosu, fogaritzu, cadredhosu e presumidu Terminologia iscientìfica ntl Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu impatient, nerveux Ingresu eager Ispagnolu impaciente Italianu impaziènte, che ha il vìzio di smaniare Tedescu ungeduldig, aufgeregt.

cambizàre , vrb Definitzione annestrare, domare unu cuadhu a camminare comente bolet chie dhu cicit Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu dresser un cheval Ingresu horse training Ispagnolu adiestrar el caballo Italianu addestrare il cavallo Tedescu zureiten.

carrucàre , vrb: carrugare Definitzione portare a carruga, carrare o portare su trigu, su laore, a s'argiola po dhu treulare, a domo a dh'incungiare Sinònimos e contràrios assedare, isseidare Frases los bido carruchendhe in sas costeras cun sa màrghine a cúcuru ◊ bi cheriat su carru a carrugare trigu e lana ◊ carrucat a s'arzola sos mannucros de su tricu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu porter les graines à l'aire Ingresu to carry grain to barnyard Ispagnolu rebañar el trigo en la era Italianu portare il grano all'àia per la trebbiatura Tedescu den Weizen auf den Dreschplatz bringen.

carvonàre , vrb Definitzione fàere o manigiare crabone Frases sa sacheta la zughiat su babbu carvonendhe Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu faire du charbon Ingresu to coal Ispagnolu carbonear Italianu fare il carbóne Tedescu Kohle brennen.

casigiài , vrb: casizare Definitzione fàere a casu, fàere su casu Terminologia iscientìfica csu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu faire le fromage Ingresu to make cheese Ispagnolu hacer el queso, quesear Italianu fare il formàggio Tedescu Käse bereiten.

cenadórgiu, cenadróxu , nm, nf: chenadolzu, chenadorju, chenadorza, chenadorzu, chenadroxu, chenatòglia, chenatógliu, chenatòrgia Definitzione s'ora candho e su logu inue si chenat; paschimentu chi su bestiàmene faet addenote Maneras de nàrrere csn: istedhu de chenadorzu o istedhu chenatógliu (ma fintzas "sa chenadorza")= su primu istedhu chi si podet bídere su sero irmurinendhe (ma est su pianeta Vènere); noti de chenadroxu = note de tempus malu addata pro piscare ambidha in su stàinu Frases sos pastores inie cun sas bamas a chenadorzu sòlene passare (P.Mossa)◊ sas bamas a chenadorzu essint a pàschere ◊ sa robba a chenadorza s'isprabinaiat in sas palas umbrinas 2. dae donzi cussòglia no si pesant sas robbas pro sa chenatòglia Terminologia iscientìfica sdi Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu heure du dîner, lieu du dîner Ingresu time and place of the supper Ispagnolu la hora y el lugar donde se cena Italianu l'óra e il luògo della céna Tedescu Uhrzeit und Ort des Abendessens.

chi , prn: ci 1 Definitzione prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como) Sinònimos e contràrios ue, candho / si Frases dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas) 2. sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio) 3. un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua! 4. fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?! 5. teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali 6. sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga) Ètimu ltn. qui Tradutziones Frantzesu que, qui Ingresu what, which Ispagnolu que Italianu che, il quale, la quale, i quali, le quali Tedescu der, die, das, welcher, welche, welches.

chimbúnu , nm Definitzione de chimbe, unu: de una css. cantidade o mannària ispartzia in chimbe partes oguales, una Frases su trigu si l'at collidu su mere pro iscontare chimbunos ◊ su podestade li at mandhadu sos carabbineris a domo pro l'istasire pagas misuras de trigu chi li depiat de chimbunu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu le 20% Ingresu twenty per cent Ispagnolu 20% Italianu il 20% Tedescu zwanzig Prozent.

chimíre , vrb Definitzione nau de erbas, fàere o bogare sa chima o candhelita ue faent su frore Sinònimos e contràrios abbrabai, abbrossare, frunzire 1, inchimire, inceurrare, ingrilliri, tidhire / folai, indobiri Frases beda, tzicória, litos betzos e gai si che chimint comente intrat beranu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu bourgeonner Ingresu to sprout Ispagnolu germinar, brotar Italianu germogliare, fare il gètto o stèlo di alcune èrbe Tedescu sprießen, treiben.

chirighitài , vrb Definitzione fàere su chirighiri Sinònimos e contràrios tzilighitare, ischizire 1 Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu chatouiller Ingresu to tickle Ispagnolu hacer cosquillas Italianu fare il sollético Tedescu kitzeln.

«« Torra a chircare