cucumenàle , nm: cugumale,
cugumalu,
cugumenale Definizione
su puntu prus artu de unu barracu o fintzes de sa teulada, ischinale de teulada
Sinonimi e contrari
coliminzu,
coromalu,
pinnacúcia,
pópula
Frasi
dae su cucumenale essint sas pupadas de su fumu pintandhe in sas copertas premedias camineras ◊ como chi sos cugumenales no dant sinnales de vida sas domos parent un'àtera cosa
Terminologia scientifica
dmo
Traduzioni
Francese
faîte de toiture
Inglese
chimneypot
Spagnolo
chimenea
Italiano
comìgnolo
Tedesco
Schornstein.
cucúta , nf Definizione
s'ispiga de su moriscu: gurdone de triguíndia, pipiedha de cixiniau
Sinonimi e contrari
burrichedhu,
cozorotu,
pannucra,
tulatzu,
trúturi 1,
tutuàciu
Terminologia scientifica
rbr
Etimo
ltn.
*cucutia
Traduzioni
Francese
épi de maïs
Inglese
maizecob
Spagnolo
mazorca
Italiano
pannòcchia del granturco
Tedesco
Maiskolben.
cuestòre, cuestòri , nm Definizione
su chi cumandhat is fortzas de pulitzia in is províncias
Terminologia scientifica
prf
Traduzioni
Francese
préfet de police
Inglese
head of police administration
Spagnolo
jefe de policía
Italiano
questóre
Tedesco
Polizeichef.
cuestúra , nf Definizione
s'ufíciu de su cuestore, totu is servítzios de pulitzia chi dipendhent de unu cuestore
Traduzioni
Francese
préfecture de police
Inglese
police headquarters
Spagnolo
jefatura de policía
Italiano
questura
Tedesco
Polizeipräsidium.
cufetàre , vrb: cufitare,
cunfetai,
cunfetare,
cunfitai Definizione
pònnere is cundhimentos a is cosas de papare, prus che àteru a cosas chi no si papant luego: olia, panceta, presciutu, sartitzu o àteru, cosas chi po pigare sabore bolent lassadas tempus meda cun su cundhimentu
Sinonimi e contrari
cundhire
Frasi
custu sali est bonu po cunfitai olia e tomatas sicadas ◊ issu segat canciofedha isceti po cunfetai
2.
sa mesa fut prena de olia cunfitada, fenugu, arreiga e casu martzu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
enrober de sucre
Inglese
to candy
Spagnolo
adobar
Italiano
confettare
Tedesco
dragieren.
cuincuénniu , nm Definizione
sumana o tempus de chimbe annos
Terminologia scientifica
tpc
Traduzioni
Francese
espace de cinq ans
Inglese
five-year period
Spagnolo
quinquenio
Italiano
quinquènnio
Tedesco
Jahrfünft.
culàssiga , nf: culàtica,
culàtiga Definizione
est sa parte de apalas de is pantalones, in nàdigas; sa punta de sa nàdiga; sa parte de asegus de su fosile, sa chi si acostit a su codhu isparandho
Sinonimi e contrari
cuàrtziga
Frasi
custos pantalones zughent totu sa culàtiga cossumida
2.
si che istrampeit a culàtigas a terra
Traduzioni
Francese
fond de pantalon,
croupion
Inglese
rump,
breech
Spagnolo
culata
Italiano
culatta,
codrïóne
Tedesco
Bodenstück,
Bürzel.
cumbeniàre , vrb: acumbeniare* Definizione
pònnere is cumbénias, is comodidades, mescamente in sa domo
Sinonimi e contrari
acumbenentziare
Traduzioni
Francese
doter un appartement de tous les conforts
Inglese
to provide with comforts
Spagnolo
poner comodidades en la casa
Italiano
provvedére del conveniènte,
di comodità
Tedesco
für die Bequemlichkeit sorgen.
cumpadèssere, cumpadèssi , vrb: cumpadèssiri,
cumparessi,
cumpodèssiri Definizione
tènnere passiéntzia cun is àteros, cricare de no si ofèndhere o de dhos padire candho istrobbant o pregontant cosa, lassare fàere
Sinonimi e contrari
cumpatire,
iscugiare,
lastimai,
paedhare
Frasi
ma ita cumparessi e cumparessi: no mi depu lassai arrovinai! ◊ funt piciochedhus de cumpadessi! ◊ custa cosa est bogandumí de conca: mi depit cumpadessi! ◊ Deus at a cumpadessi is mancàntzias nostas ◊ cumpadessat, ma no est acomenti narat fustei! ◊ lassais currillai is fillus e cumpadesseis chi istrobbint puru!
Etimo
spn.
compadecer
Traduzioni
Francese
avoir de l'indulgence
Inglese
to pity
Spagnolo
aguantar
Italiano
compatire
Tedesco
nachsichtig sein mit.
cunnemàri , nm Definizione
cunnu de mari, genia de animale, a bisura de tzintzigorru, mannu fintzes prus de unu púngiu, chentza corgiolu: naschit mascu ma cun su tempus mudat a fémina
Sinonimi e contrari
orticata 1,
làtiga
Terminologia scientifica
crp, aplysia rosea, a. depilans, a. fasciata
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
aplysie,
lièvre de mer
Inglese
sea hare
Spagnolo
aplisia,
liebre de mar
Italiano
aplìsia
Tedesco
Seehasen.
dàdu 1 , nm Definizione
podet èssere tres cosas diferentes ma chi si assimbígiant unu pagu de figura: genia de tanchedhu de cosa po giogare, a ses afaciadas cun sinnos in cada afaciada; orrugu de ferru o àteru materiale istampau e filetau a parte de aintru, de intrare apare cun is bullones; genia de cundhimentu chi bendhent a tanchedhos po giare sabore a is papares
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
dé
Inglese
dice
Spagnolo
dado,
tuerca (f),
cubito
Italiano
dado
Tedesco
Würfel,
Mutter.
dàe , prep: dai,
dea 1 Definizione
foedhu chi si ponet ananti de númenes o pronúmenes prus che àteru inditandho s'idea de istesiare, de fàere diferéntzia (de logu e de tempus), o fintzes po inditare sa càusa / a dae Deus chi… = gràtzias a Deus chi…
Sinonimi e contrari
de
Frasi
istesiadebboche dae a mie! ◊ andhadebboche da'inoghe! ◊ dae candho che sezis? ◊ custa est cosa chi si guastat dae oe a cras ◊ da'ite si l'ant leada a si brigare? ◊ dea innoghe che depes istupare! ◊ is margianes nessunu che dhos bogat dea sa tana ◊ seo dea sèmpere amante de sa cultura sarda ◊ calecunu amigu benit dea foras ◊ issu benit dea duas a tres bortas a s'annu ◊ Nighele est grave, est dae mòrrere oe a mòrrere cras!
2.
dae pisedhu a pisedha no si ndhe cumprendhet nudha!
3.
a dae Deus chi sunt bibos…: no fit istau pejus si aiant àpiu bisonzu de su trapiantu?
4.
est mortu dai su dispiaghere
Etimo
ltn.
de ab
Traduzioni
Francese
de
Inglese
to,
from
Spagnolo
de
Italiano
da
Tedesco
von,
aus,
vor.
de , prep: di Definizione
medas bortas pronunciada e iscrita chentza sa /d/ (= ’e, cun aféresi de sa /d/), est foedhu chi si ponet innanti de un'àteru (nm., prn., vrb.) po inditare totu impare: a) a chie apartenet o pertocat una cosa; b) s’arraighina, su logu, su tempus a ue apartenet unu o una cosa (ma fintzes in su sensu de bènnere, istesiare, durare), s'argumentu o chistione chi si giughet chistionandho, sa genia de una cosa, su materiale chi faet sa sustàntzia de una cosa; c) sa càusa chi at fatu naschire un'efetu, d) in maneras de nàrrere chi podent inditare fintzes una calidade; e) aina, su chi serbit po fàere calecuna cosa; cun avb. o àteras prep. faet àteros avb. e àteras prep., cun is infinios faet prop. dipendhentes implícitas. A sa campidanesa, si agatat ainnanti foedhos chi cumènciant cun /a/ o cun /o/, a logos dha càmbiant a di: si est fatu di òru, est di aici. Iscriendho cumbenit méngius a dha regularizare chentza elisione (aféresi), si no est po bisóngiu precisu de métrica in poesia, e chentza àteru cambiamentu ca giai si narat in totu su sardu ateretanti bene de
Sinonimi e contrari
dae
Modi di dire
csn:
de a mie, de a tie, de a isse, de isse = meu, tou, sou; de pro isse = dae se, desesi; tocai de fusti, tocai de perda = iscúdere a fuste, a pedra; a su de intendher gai… = intendhidhe gai, candu at inténdiu aici…; no de… ma peri, puru, fintzas… = no isceti no…, no solu no… ma fintzas…; unu manígiu meda connotu de totu su sardu est su cuncordu de su prn. "ndhe, ndi" postu innantis (e fintzas apustis!) de nàrrere unu nm. o fintzas verbu, chi po cussu si precisat cun sa forma "de + nm./vrb.": sos preíderos no si ndhe ponent prus de àbbidu ◊ de casu no bi ndh'amus ◊ no ndi bollu, de cussu! ◊ ganas ndi tenis, de andai?
Frasi
custa est sa domu de fradi miu ◊ fillu de chini ses? ◊ teniat unu personale fatu a manu de Deu ◊ custa est pira de ierru ◊◊ de aundi ses aproviau? ◊ seu de Castedhu ◊ baidindi de s'ananti miu! ◊ dh'at passau de parti a parti ◊ dhu pigu de bàsciu o de pitzus? ◊ est che faladu de sas aeras ◊ pariat benendi de s'inferru ◊ de su cantu est, babbu tou? ◊ drommu de is tres a is cuatru ◊ de candho che sezis, inoghe? ◊ bandu de innòi a ingui ◊ innantis de faedhare, pessa! ◊ est duradu de Pasca a sant'Istèvene ◊ dh'abetaus de oi a cras ◊ s'olia nos at a essire de bàtoro a chimbe maghinadas ◊ de oi bau narendi "Mai prus non si biu"
2.
cussos sunt contos de segamigasu ◊ de ite bos interessades, bois? ◊ de chini ses fuedhendi? ◊ Mereu at iscritu poesias de amore e de rebbellia ◊ est un'iscannedhu de férula ◊ cussa cosa dh'apu posta apitzus de sa mesa ◊ chentza de cussu no podimus fàghere nudha ◊ chentza de nudha no ti lasso
3.
at batidu una fasche de linna ◊ ita bolis, de custu o de cudhu? ◊ sos líbberos sunt fatos de pabilu ◊ at cotu macarrones de patata ◊ at fatu duos pischedhos de casu ◊ Antoni est un'ómine de cabbale ◊ custa est una mata de olia ◊ est lezindhe a lughe de candhela ◊◊ s'est mascadu de pane, de abba, de sonnu
4.
no poto istare de sos dolores ◊ de comente l'at leadu l'at fatu rúere ◊ chi no fut de cuss'ómini mi nd'iant furau totu ◊ inoghe no si che parat de su fritu ◊ est istontonau de su fadiori e de su sonnu ◊ est cassidu de su sidi ◊ Rosa est ancora marària de is ballus ◊ sa campana fit betza de s'impreu
5.
tocat de nai ca…◊ bisonzat de andhare ◊ so sanu de pòdere tribagliare ◊ sunt dies bellas de fàghere faina ◊ est unu poeta de ammentare ◊ est ora de andhare ◊ cosa de crere, como, chi una mama mazat una criadura malàida!…◊ custa est cosa de valori ◊ no nc'est nudha de papai? ◊ tenzo sa màchina de cosire ◊ cussos sunt logos de disisperu ◊ cosa de macos, a fàghere gai! ◊ faedha de ómine, como, za che ses mannu! ◊ custa est un'aina de segai ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha ti dhu pogno in precetu: leadidha! ◊ est un'ómine de paràgula
6.
peri sas ragas, no de sa robba, ti che aiant pinnicau si no fit istau pro mene! ◊ no de ndhe balanzare, de dinari, ma che ndhe ispendhet puru!
7.
arguai de tui! ◊ pòberu de mimi chi seu malafortunau!
8.
andhat bene de goi ◊ no mi lessis de aici ◊ si est móidu de botu ◊ at postu sos matones de ata ◊ segai a unu de tressu ◊ at fatu de pressi (debressi)
9.
ocannu est annada de olia ◊ est annada mala de cariasa ◊ annada bona de trigu ◊ est unu pudhighinu de naschidorzu ◊ dí de basca, de frius, die de bentu, de abba, note de iscuru, de luna, die de sole ◊ isfortunada, mama de dolore! ◊ no tenzo isterzu de late ◊ custu est mastru de ferru, cudhu est mastru de linna
Etimo
ltn.
de
Traduzioni
Francese
de
Inglese
of,
at,
to,
from
Spagnolo
de
Italiano
di,
da
Tedesco
von,
aus.
deidàle , nm: didabi,
didale,
didali,
dirali,
tidale Definizione
genia de cugudhu de làuna chi si ponet a sa punta de su pódhighe po cosire cun s'agu a manu / didali de prata, de lutoni, de maist'e pannu
Sinonimi e contrari
bidale,
dighidale*
Traduzioni
Francese
dé à coudre
Inglese
thimble
Spagnolo
dedal
Italiano
ditale
Tedesco
Fingerhut.
demàniu , nm: domàniu Definizione
propiedade púbblica de s'istadu
Frasi
su mare est totu demàniu ◊ custas tancas unu tempus fint de su domàniu
Traduzioni
Francese
domaine de l'Etat
Inglese
state property
Spagnolo
propriedad del estado
Italiano
demànio
Tedesco
Domäne,
Staatsbesitz.
demèda , avb Definizione
de tempus, de ora meda, de meda tempus a custa parte
Sinonimi e contrari
daora
Frasi
demeda est chi l'aimus acontzu cussu traste… torra segadu est!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
il y a beaucoup de temps
Inglese
a long time ago
Spagnolo
desde mucho
Italiano
da mólto tèmpo fa
Tedesco
längst,
seit langer Zeit.
dessaladòre , nm Definizione
impiantu mescamente industriale chi che bogat su sale a s'abba de mare e dha faet druche de dha pòdere impreare
Frasi
oe apo postu su dessaladore e mi che pigo s'abba 'e sa marina (Sozu)
Traduzioni
Francese
installation de dessalage
Inglese
desalinator
Spagnolo
desalinizadora (f)
Italiano
dissalatóre
Tedesco
Entsalzungsanlage.
dhàdhara , nf Definizione
ledàmene a bocighedhas in sa lana de is animales; genia de birilla chi faet su crecu (est una maladia po puntura de bobboi) o àteru frutighedhu tundhu
Sinonimi e contrari
àdhara,
cadhajoni,
ghiritoni,
gradhajone,
ladhagione
/
bachica,
badharola,
cocoredha,
cucurudhú,
gàdhara*,
varvaríssia
2.
fia sèmpiri gioghendi a bardúfulas, a pischeras de sitziledhu o a dhàdharas de orroli ◊ sa murta fait dhadharedhas pitichedhas
Traduzioni
Francese
crotte de brebis,
galle
Inglese
dung
Spagnolo
sirle
Italiano
cacherèllo,
galla
Tedesco
Kot,
Kotfleck.
dibbàndha , avb: dirbandha Definizione
a bandha, a una parte / istare, corcare, èssere a d. = a sa sola, a contu suo
Frasi
una pitzinna ebbia no leaiat parte a su trechetu e si che istaiat sola sola a dibbandha de sas fedales ◊ no potendhe piús baliare tantu forroxu, ponzeit sa pascénscia a dibbandha
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
de côté
Inglese
apart
Spagnolo
aparte
Italiano
disparte
Tedesco
beiseite.
diciósu , agt, nm: ditzosu Definizione
chi o chie tenet dícia, fortuna, bona sorte
Sinonimi e contrari
addiciadu,
additzosau,
afoltunadu,
assortadu,
contentu,
fadosu,
iscofadu
| ctr.
deldiciadu,
disdiciosu,
ifoltunadu
Frasi
sa ditzosa sorte nos diat in paradisu! ◊ ditzosu a chie ti at a incapare! ◊ de sas intragnas diciosas naschet su bellu fiore ◊ diciosu de chini tenit mulleri, e no coment'e dèu chi seu sorteri!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
heureux,
qui a de la chance
Inglese
happy,
lucky
Spagnolo
feliz,
dichoso
Italiano
felice,
fortunato
Tedesco
glücklich.