sanài , vrb: sanare Definizione
torrare a sanu, bínchere una maladia (aus. èssere, àere); fàghere bínchere una maladia, unu male / sanai is angionis, is mascus = crastare
Sinonimi e contrari
curai
| ctr.
aciacai,
irmalaidare
Frasi
de cropos de fuste si ndhe podet sanare ◊ Fulanu fit malàidu: sanadu bi at?, sanadu ndh'est? ◊ custu est male chi no sanat ◊ Loisedhu si fiat sanau luego ◊ ndi connòsciu medas de malàdius gravis sanaus gràtzias a issu
2.
parit maladia chi no fait a sanai ◊ fit malàida e neunu resessiat a la sanare ◊ teniat una filla malàdia in puntu de morti e no isciriat cumenti fai po dha sanai ◊ cussa fémina cun sa meighina sua at sanau sa maladia de su pilu de tita!…
Etimo
ltn.
sanare
Traduzioni
Francese
guérir
Inglese
to recover one's health
Spagnolo
sanar
Italiano
guarire
Tedesco
heilen.
sangrài, sangràre , vrb: assangrare,
sangriai,
sengrai Definizione
pigare o bogare unu pagu de sàmbene, de sa carena; in cobertantza, isfrutuare meda, furare cosa meda a unu
Sinonimi e contrari
disangrenare,
dissambenare,
sagnare
Frasi
cussu biviat tirendi dentis o sangrendi sa genti
2.
ant sangradu sa zente a pagamentas!
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
saigner
Inglese
to bleed,
to rip off (s.o.)
Spagnolo
sangrar
Italiano
salassare
Tedesco
zur Ader lassen.
sansiàe, sansiài , vrb: sansiari,
santziai,
santzinai,
tzantzigare Definizione
giare unu movimentu de andhetorra a cosa apicada o fintzes posta in terra ma de pòdere mòvere chentza dificurtade, èssere a su move move, pagu firmu; saidare, mòvere a forte, a iscutuladura a duas bandhas; bogare o fàere intèndhere dinare po pagare
Sinonimi e contrari
bantzicare,
chigliare,
intzainnai,
lachedhare,
sachedhare
/
saidare,
tzannigare
/
pagai
Modi di dire
csn:
santziai su frenu a su cuadhu = mòere su frenu, coment'e pro lu chèrrere abbiare, fàghere andhare e gai; andai sàntzia sàntzia = nadu de traste iscossiminzadu, èssere male frimmu; èssiri sàntzia sàntzia = èssere a su moe moe, coment'e bantzighendhe
Frasi
est totu s'ora santziendi su bartzolu ◊ totu est tremi tremi, is pubas sàntzia sàntzia mi parru in mesu mari (L.Porcedhu)◊ acabbadha de ti santziai, ca mi fais benni gana maba puru! ◊ a su cuadhu dhi sàntziat unu ferru ◊ su barsolu portat is pes atundhaus po dhu sansiari
2.
sàntziat sa mata po ndi arrúiri su frutu ◊ in sa mata is nais funt santziendi ◊ su bentu est santzinendi is gurdonis
3.
chi no sàntziant munera no dhui impérriant, me in su magasinu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
balancer,
secouer
Inglese
to shake,
to swing
Spagnolo
balancear,
sacudir
Italiano
dondolare,
scuòtere
Tedesco
schaukeln,
schütteln.
sapèschere , vrb rfl: assabèschere* Definizione
su si acatare de is cosas
Sinonimi e contrari
abbigiare,
assaborire,
saerare,
sapire
Frasi
semus cumbintos, chene nos sapèschere, chi semus su chi manicamus e bivimus ◊ chene si ndhe sapèschere ripitint cosas chi fachiant sos mannos ◊ prima de apèrrere ojos, innossente, de vida e morte no ti ses sapéschiu (G.Zichi)
Traduzioni
Francese
percevoir,
apercevoir
Inglese
to be conscious
Spagnolo
concienciar
Italiano
èssere consapévole
Tedesco
bewußt sein.
sapíre, sapíri , vrb Definizione
su si acatare de is cosas, su avèrtere, aferrare o ischire is cosas cun is sentidos (e fintzes solu su ischire, su cumprèndhere): s'impreat cun s'aus. èssere e àere candho est transitivu cun cmpl. ogetu (ma pigat sèmpere su pron. personale de su sugetu, est sempre vrb. prnl.)/ piciocu chi no si sapit = chi no cumprendhet, no arrexonat ca est tropu criadura
Sinonimi e contrari
abbigiare,
acapassai,
saerare,
sagamare,
sapiare
Frasi
bivis in su fogu sentz'e ti sapiri! ◊ est tzegu e no si sapit de nudha ◊ su crabaxu no si ndi est sapiu de tènniri in su tallu unu pegus allenu ◊ surdu che picu, e ite s'at a sapire?! ◊ candho si est sapidu solu, su pisedhu at comintzadu a timire ◊ no si podet isplicare su chi in coro mi sapia ◊ chi mi ndi fuia sapiu iap'a èssiri essiu! ◊ daghi si sapiat segura de no la bídere niunu, l'isganzaiat su risu, a su piciocu ◊ si fit sapia chi su maridu giuchiat sa luna a tónchinu ◊ no nd'apu biu, no mi ndi seu sapiu ◊ no ti sapis chi ses irballendhe?! ◊ comente mi at sapidu assuprindhe est bénnidu a mi abbojare ◊ fostei si sapit de dogna cosa! ◊ candho si aiat sapiu sos duos ómines non los aiat connotos (G.Piga)
Cognomi e Proverbi
prb:
su dannu peus est a no si sapire
Etimo
itl.
sapere
Traduzioni
Francese
percevoir,
être conscient,
constater,
se rendre compte
Inglese
to perceive,
to be conscious,
to ascertain
Spagnolo
percibir,
ser consciente,
percatarse
Italiano
percepire,
èssere cosciènte,
avvedérsi,
constatare
Tedesco
wahrnehmen,
bewußt sein,
bemerken,
feststellen.
sarracràre , vrb: assorrocare,
sarragai,
sarragare,
sarragiare,
serragare,
serregai,
serrocare,
sorrocare,
sorrocrare,
sorrogai,
sorrogare,
sorroxare,
surragare Definizione
fàere sa boghe iscannia, grussa, pèrdere sa boghe; fàere una genia de moida, de sonu in s’ogroena e in buca torrandho àlidu candho unu est dormiu
Sinonimi e contrari
arragai,
arrughire,
asserraxare,
assorrogare,
inserregare,
isarrogai
/
arroncai,
corroschiare,
cosconare,
currungiai,
farroscai,
roschidare,
sarrascare,
surrusare
Frasi
ant cantadu fintzas a si ndhe sarragare ◊ chentza boche, sorrocraos, sichiant a bochinare
2.
coment'e unu portzedhu sorroganno, gai est su tonu de sa boghe tua!
Etimo
ltn.
*subraucare
Traduzioni
Francese
enrouer,
ronfler
Inglese
to be hoarse,
to snore
Spagnolo
ronquear,
roncar
Italiano
fare ràuco,
èssere ràuco,
russare
Tedesco
heiser sein,
schnarchen.
sarrascàre , vrb: serrescare,
sorrescrare,
sorroscai,
sorroschiai,
sorrosciare,
sorroscrare,
sorruschiai,
sorruschiare,
sorrusciare,
surruscai,
surruschiai,
surruschiare Definizione
fàere una genia de sonu in s'ogroena e in buca torrandho àlidu candho unu est dormiu: nau de su cuadhu, fàere una genia de istúrridu coment'e timendho
Sinonimi e contrari
corroschiare,
farroschiai,
roschidare,
sarracrare
Frasi
fiat sorruschiendi a seti cannas ◊ a úrtimu dhoi fut sa genti surruschiendu chi pariat un'acorru de procus! ◊ sos pastores sunt in su pinnetu drommios sorrosciendhe ◊ est drommidu sorrosciandhe a grussu
Traduzioni
Francese
ronfler
Inglese
to snore
Spagnolo
roncar
Italiano
russare
Tedesco
schnarchen.
sarraxàre , vrb: asserraxare,
serraxare Sinonimi e contrari
arragai,
arrughire,
isarrogai,
sarracrare*
Traduzioni
Francese
râler,
être enroué
Inglese
to gasp,
to be hoarse
Spagnolo
ronquear
Italiano
rantolare,
èsser ràuco
Tedesco
röcheln,
heiser sein.
sartzíre, sartzíri , vrb Definizione
cosire aconciandho unu trastu, unu bestimentu iscorriau
Sinonimi e contrari
cosinzare,
tapulare,
trabungare
Etimo
ctl.
sarcir
Traduzioni
Francese
repriser,
raccomoder
Inglese
to darn
Spagnolo
remendar,
zurcir
Italiano
rammendare
Tedesco
stopfen.
sbagassài , vrb: irbagasciae Definizione
andhare a bagassas, istare sèmpere aifatu de féminas, de s'una a s'àtera; fintzes pigare a befa, fàere a bregúngia a unu ananti de gente
Sinonimi e contrari
cicisbeai
Traduzioni
Francese
courir le cotillon
Inglese
to act as a cicisbeo
Spagnolo
putear
Italiano
cicisbeare
Tedesco
den Hof machen.
sbertài , vrb Definizione
furare a unu su chi portat in busciaca, in pitzu, comente faent is manilestros in passada, mescamente a fura prana chi mancu si ndhe sapint
Traduzioni
Francese
voler (le sac a main)
Inglese
to pick someone's pocket
Spagnolo
robar
Italiano
borseggiare
Tedesco
stehlen.
sbisuriài , vrb Definizione
guastare sa cara, sa bisura; nau de unu trastu, pèrdere su colore
Sinonimi e contrari
infeire,
isbisuriri,
iscaranare 1,
iscrentiare,
sfigurai,
slegiai
/
ilbiadire,
iscolorire
2.
custu pannu est sbisuriau, at pérdiu colori ◊ sbisuriau de fadiori no arrennesciat a movi prus nemancu is peis ◊ pòberus cristianus, sbisuriaus de is bombas chímicas!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
défigurer,
déformer
Inglese
to disfigure
Spagnolo
desfigurar
Italiano
sfigurare,
deturpare
Tedesco
verunstalten,
entstellen.
sbodhiài, sbodhicài , vrb: ilboligare* Definizione
apèrrere, istèrrere una cosa imbodhigada o fata a lómboru; foedhare de una chistione coment'e ispiegandhodha; nau de sa manera de fàere sa cosa, coitare, fàere cun lestresa, cun coidau
Sinonimi e contrari
disgagiai,
ibbrodhiai,
istèrrere,
istrobillai,
spodhai
/
acoidai
| ctr.
allomborae,
imbolicare
/
istentare
2.
totus dh'ant istudiau, ma nisciunus sbodhicat bèni s'argumentu
Traduzioni
Francese
dérouler
Inglese
to unroll
Spagnolo
desenrollar,
desdoblar
Italiano
svòlgere,
spiegare
Tedesco
aufwickeln,
erklären.
sboriài , vrb: ibboidare*,
sbuidai,
sburiai Definizione
bogare a fora su chi dhu'est aintru de calecuna cosa, de unu logu, de un'istrégiu o àteru; fàere a buidu, su si ndhe andhare, essire, fintzes de sa gente lassandho buidu unu logu
Sinonimi e contrari
abbuidai,
ilgavantare,
illichidare,
istuvare,
vasiai
| ctr.
pienare
Frasi
ita mi bollit, fai sboriai coment'e una carrara de trigu in tempus de guerra?!
Traduzioni
Francese
vider
Inglese
to empty
Spagnolo
vaciar
Italiano
svuotare
Tedesco
leeren.
sborrài , vrb: isborrai*,
sburrai Definizione
iscríere in pitzu e de dónnia betu in àtera iscritura o fintzes arrasigare s'iscritura chi no si potzat bíere o lígere bene; fintzes immentigare, pònnere in olvidu
Sinonimi e contrari
burrai,
irgantzellare
/
ilmentigare
Traduzioni
Francese
biffer,
rayer
Inglese
to cross out
Spagnolo
tachar
Italiano
depennare
Tedesco
durchstreichen.
sbrufulài , vrb Definizione
est su chi faet s'abba budhindho a meda, chi ndhe brínchidat a fora de sa padedha; iscoviare, nàrrere in giru cosas chi no si depent
Sinonimi e contrari
abbrubudhai,
bessai,
frofoai,
ischigliare,
ischiglionare,
sbrufare,
strichidhai
/
lendhare,
scordulai,
scoviai
2.
issu sbrúfulat cantu intendit
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
gicler
Inglese
to spatter (be)
Spagnolo
salirse un líquido al hervir
Italiano
schizzare
Tedesco
bespritzen.
sbudhài , vrb Definizione
bogare sa bentre, su matzàmene; rfl. calare sa bentre; trans. cobèrrere (nau de s'atzione coment'e aprofitamentu, dannu, contr'a sa volontade de sa fémina)
Sinonimi e contrari
immativuzare,
irbudhai,
irmatare,
smatzai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
étriper
Inglese
to disembowel
Spagnolo
destripar
Italiano
sbudellare
Tedesco
ausweiden.
sbuzarrài , vrb: isbuzarrare* Definizione
cobèrrere ómines cun ómines, féminas cun féminas, su si betare a cobèrrere a unu o a una a poderiu, a fortza, cun aprofitamentu
Sinonimi e contrari
ilviolare,
inculare,
sciortari
Frasi
a unu chi nanca at sbuzarrau unu piciochedhu dh'ant arrestau
Traduzioni
Francese
violer
Inglese
to violate
Spagnolo
violar
Italiano
violentare
Tedesco
vergewaltigen.
scabbalài , vrb Definizione
pèrdere o fàere pèrdere is fundhos de un'aziendha, su capitale, su cabbale
Sinonimi e contrari
| ctr.
acabbalai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
perdre son capital
Inglese
to lose one's capital
Spagnolo
arruinarse
Italiano
pèrdere il capitale
Tedesco
das Kapital verlieren.
scabbúlli, scabbúlliri , vrb: iscabbúllere* Definizione
arrennèscere a ndhe pigare calecuna cosa de is manos de un'àteru a fortza o cun abbilesa, arrennèscere a otènnere, arrennèscere a si ndh'essire o a fàere a mancu de una chistione, de una dificurtade, de ccn., arrennèscere a ndhe bogare calecuna cosa, unu profetu / pps. scabbúlliu, scabburtu, scabbutu; s. ccn. cosa de una chistioni = bogar'e ragas, lòmpere a carchi resurtadu
Sinonimi e contrari
afranchire,
allibberai,
difèndhere,
disgagiai,
ifrancare,
illertire,
irfroculare,
iscrúfere,
schighitzí
/
ischire
Frasi
oi gei ndi scabbullis de làmbrigas! ◊ cun tres sogas dh'acapint e no ndi dhu scabbullat nisciunus! ◊ at comporau pitiolus po is angionedhas, cussas pagas scabutas de is farruncas de is margianis
2.
ant bociu a babbu e fillu, ma sa giustítzia no nd'at scabbúlliu nudha ◊ no teniat unu sodhu po ndi scabbulli unu pràngiu ◊ sighiat a si ndi pesai prima de orbesci po ndi podi scabbulli una tassa de lati ◊ imparas assumancus un'arti, su tanti po ti ndi scabbulli un'arrogu de pani ◊ at gherrau po si scabbúlliri unu palmu de terra! ◊ no si scabuleis s'alimentu chi si spàciat, ma cussu chi durat po sa vida eterna (Ev)
Traduzioni
Francese
se débrouiller
Inglese
to free oneself,
to get off
Spagnolo
apañárselas
Italiano
liberarsi,
cavàrsela
Tedesco
sich befreien,
sich freimachen,
davonkommen.