dhòe, dhòi , avb, prn: dhue,
dhui,
idhoi Definizione
foedhu po inditare unu css. logu inue dhue at calecuna cosa, o a inue si movet; coment'e prn. podet inditare css. cosa cun verbos chi suponent coment'e movimentu a una filada, a una bandha
Sinonimi e contrari
be,
dhia,
dhi 1
Frasi
su cras est su mundu prus bellu, sa fantasia dhoi bisat fortuna e saludi ◊ dhoi fut sa genti surruschiendu ◊ in cussu logu dhoi essit cosas màuas ◊ inue dhue at abba frisca? ◊ seu nàsciu in Seulu e dhue seu bíviu ◊ in sa pitzinnia nostra dhue fuit una lughe de incantu ◊ si no dhue pentzat issu pentzaedhoe bosàteros a dhi cricare fémina! ◊ incaraisidhoi a biri! ◊ cessu, curridhoi: ge dh'eus fata!…◊ cumandha e baidhoe! ◊ in su sartu dhue at margianes e sirbones
2.
dhoi fàciu s'acostiada mancai a iscurigadórgiu ◊ no permitit prus a nisciunus de dhui ghetai nudha in cussa terra ◊ ajó ca dhoi andaus nosu!
3.
un'àtera borta pentzadhoe bene a su chi faes! ◊ dhoi càstiu dèu a cussa cosa ◊ a is cosas chi naras tui dhoi creu ◊ dhue ndhe cheret de passiéntzia a dhu cumprèndhere!…
Etimo
ltn.
illoc(que)
Traduzioni
Francese
y
Inglese
here,
there,
us
Spagnolo
aquí,
allí,
ahí,
nos
Italiano
ci,
vi (avb. stato in luògo,
mòto a luògo),
ci (prn.)
Tedesco
dort,
da.
fichíre, fichíri , vrb Definizione
pesare, pònnere prantau, pesaresindhe istrantàgiu, in pei; istichire, pònnere aintru de ccn. cosa a fortza, a incracadura
Sinonimi e contrari
arritzare,
clavai,
ficare,
fíchere,
incasciae,
incotzigare,
istichire,
pesai,
pichire,
tzacare
| ctr.
arrúiri,
colcare
/
bocare
Modi di dire
csn:
fichirisí un'idea in conca = tzacaresiche o pònneresi carch'idea in conca; fichire in bonu = ghetai géniu, pònnere amore, leare a bon'ogru; fichire in malu = tènniri malu sànguini a unu, tènniri tírria; èssere comente la fichit = comente l'afilat, acomenti dha pigat; fichire a oju = castiai cun disígiu; fichirebbei su cúcuru (in calecuna cosa)= perderebbei ma sighire a triballare, a fàghere su matessi
Frasi
fíchidi reu e iscúltami bene! ◊ Giuanne no podet fichire a nudha ca est freadu ◊ candho est essidu su zuighe si ndhe sunt totugantos fichidos ◊ apenas fichidu, intendhet sas ancas modhes, azummai a tremuledha ◊ fichimus turres e digas
2.
de sa brigúngia, si nci est fichiu in s'istampu prus piticu ◊ at fichidu unu giau in su muru ◊ fichirinci is didus in buca e circa de ndi caciai totu!
3.
cussu nci fichit su nasu in dónnia cosa ◊ si ficheit in conca s'idea de l'apostare tota note pro l'agatare ◊ bi l'at fichida in bonu e lu giughet in pranta de manu ◊ bi l'at fichida in malu e calesisiat cosa fatat no li aggradat ◊ sa zente est comente la fichit: boga sa fama e drommi! ◊ cudha peta fit calda calda chi cheriat fichida a oju pro su fiagu bellu chi teniat ◊ su pastore a bortas faghet annadas bonas e ballanzat, a bortas bi fichit su cúcuru e ndhe perdet sacu e sale
Etimo
itl.
ficcare
Traduzioni
Francese
se lever,
enfoncer
Inglese
to stand up,
to stick
Spagnolo
levantarse,
clavar,
hincar
Italiano
alzarsi in pièdi,
conficcare
Tedesco
aufstehen,
einschlagen.
ilfaltàdu, ilfartàdu , agt: infaltadu,
infartadu,
irfartadu,
isfaltadu,
isfartadu Definizione
nau de unu, chi po comente foedhat o càstiat ananti de gente (coment’e provandho bregúngia) si biet chi si connoschet in crupa, in farta, si ndhe agatat male ca si connoschet de àere fatu calecuna cosa chi no andhat bene
Sinonimi e contrari
afaltadu,
faltosu,
ifastadu,
frajau
/
cdh. infaltatu
Frasi
sos birgonzosos puru fint abbaidendhe sas pitzocas, mancari isfaltados ◊ l'aciapesi isfartada: li do una mirada si fit sintzera pro fàghere sa proa ◊ fut faedhendhe male de isse e comente si l'at bidu indainanti est abbarradu isfaltadu ◊ bessias a chircare ispiga, isfaltada timendhe sos meres ◊ no ischis mancu ite nàrrere ca ses isfartadu ◊ sos mannos fint isfartados ca aiant postu su minore in perígulu ◊ a s'ómine isfartadu sutzedit su chi timet
2.
sa pitzinna turpa connoschiat totu, ma foras dae s'ambiente sou si agatait ilfaltada (Z.A.Cappai)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fautif,
qui se sent en faute
Inglese
to feel at fault or guilty about something
Spagnolo
que se siente culpable
Italiano
che si sente in difètto,
in cólpa
Tedesco
wer sich schuldig fühlt.
imbotàre , vrb: impotai Definizione
pònnere in is botos sa cosa de chistire
Etimo
ctl.
empotar
Traduzioni
Francese
mettre dans un pot
Inglese
to pot
Spagnolo
envasar
Italiano
méttere in vaso,
in baràttolo
Tedesco
in ein Gefäß tun.
impogiàre , vrb: impojare,
impozare Definizione
intrare o pònnere in su poju, pònnere cosa a modhe in paule de abba, afundhare in s'abba, fintzes nadare
Sinonimi e contrari
abburgare,
abburrigare,
afoxai,
alludai,
ammodhiae,
apojare,
ingiubbare,
introgliare,
imbaltzai,
impigliai,
impischinare,
infoxai
Frasi
sos pitzinnos in istiu tucabant a impojare a unu poju a ube remoniat s'abba de su ribu ◊ impozaiant su linu in su frúmene
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tremper
Inglese
to dip
Spagnolo
sumergir,
poner a remojo
Italiano
immèrgere,
lasciare in immersióne
Tedesco
tauchen,
im Wasser lassen
imprendài , vrb: imprendhare,
imprennare Definizione
giare in prendha, impromítere o giare calecuna cosa po ndhe garantire o assegurare calecun'àtera
Sinonimi e contrari
impegnai
Frasi
no as a crere chi m'imprendho sa domo pro comporare bestires bellos a tie?! ◊ aia chérfidu imprendhare a sos versos sas boghes piús beras atogadas in sa zente (C.Puddu)◊ deo ti apo imprendhadu su coro
Etimo
ctl.
emprendar
Traduzioni
Francese
donner en gage
Inglese
to pawn (stg.)
Spagnolo
dejar en prenda
Italiano
dare in pégno,
ipotecare
Tedesco
etw. jdm. als Pfand geben.
imprèsse, imprèsses, imprèssi , avb Definizione
in presse, in manera lestra, in pag'ora, chentza istentare, chentza ibertare
Sinonimi e contrari
acoitu,
allestru,
debresse,
pressispressis
| ctr.
abbellu
Modi di dire
csn:
a s'impresse = coitendhe, in lestresa; nàrrere, fàghere una cosa i. e coita = impresse impresse
Frasi
arvesche impresses cras e pone s'amore in su coro de totus! ◊ sa pisedhutza morzeit impresse, campeit una chida ebbia ◊ acota impresse sas cosas tuas, gàrriga totu e punna de torrare!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
vite
Inglese
hastily
Spagnolo
de prisa,
rápido
Italiano
prèsto,
in frétta,
rapidaménte
Tedesco
schnell.
in , prep Definizione
prep. chi s'impreat po giare a cumprèndhere su istare, su abbarrare e a dónnia modu s'idea de logu o de tempus: cun su vrb. essire fintzes po movimentu (es. essíreche in machines, in coranta mois, che so essidu in Macumere); cun partes de su corpus, chentza artículu: in conca, in trugu, in buca, in petorras (a sing. cun s'art. puru), in brente, in bratzos (a sing. cun s'art. puru), in manos (e in manu, in sa manu, in sas manos), in pes (a sing. cun s'art., sinono bolet nàrrere àteru); coment'e prefissu si che aunit cun medas foedhos, e a bortas (pagas, ca no est manígiu própiu de sa limba sarda) fintzes cun significau de nega (no: intzivile, incoberàbbili
Modi di dire
csn:
avb. de manera: fàghere una cosa in fadhina = irballendhe; nàrrere una cosa in suspu, èssere in pessos, fàghere in presse (impresse), fàghere in pessare, fàghere in lestresa, lassare in pasu; èssere in frenugu, in sas berbeghes, in su bestiàmine, in s'olia, in mura, in linna, in su dutore = èssere chirchendhe frenugu, pastorighendhe berbeghes, bestiàmine, collindhe olia, mura, faghindhe linna, in ambulatóriu pro faedhare su dutore; èssiri in camisa, in mudandas, in cracionis = zúghere bestidu (chentza zúghere àteru subra) sa camisa, sas mudandhas, sos pantalones; èssere o no èssere in dare = tènniri ganas, no tènniri ganas de fuedhai, de arrespúndiri; èssere in abba, in fritu, in caentu = (nau de su tempus), èssiri sempri pruendi, èssiri fendi frius, fendi callenti; zúghere su cherbedhu in abba = guastu, ammachiau; in domíniga, in lunis, in martis e gai = in die de domíniga e gai; èssere in sos… agt. numeràriu + annos = faghindhe sos… + agt. numeràriu + annos, faghindhe sos annos de lòmpere; leare, dare, ispèndhere unu valore in + nm. = pònnere a, iscambiare cun + nm.
Frasi
in sa mente mia est abbarranno una santa e cara visione de tiatia ◊ funt totu s'ora sétzius in pratza ◊ inoghe semus in Bonorba ◊ fradi miu bivit in Bidhexidru ◊ che zuto brutura in s'ogru ◊ in sa dí de oi ◊ si sunt cojados in sàpadu ◊ est cun is manus in cruxi ◊ su trigu in làmpadas comintzat a incherare ◊ in s'ierru fait frius ◊ in tota die no at fatu nudha ◊ manighendhe mi che intrat sa peta in dentes ◊ mi pongu in su soli ca tengu frius ◊ mi setzo in s'umbra ◊ poneus sa pingiada in su fogu ◊ frade tou est in sos vint'annos
2.
candu fuedhat, cussu nci essit in cincuanta mois! ◊ che so pigadu in montes ◊ sos Americanos che sunt pigados in sa Luna ◊ no ti che intrat s'iscuru in buca ◊ est torradu in segus ◊ si at betadu s'issallu in conca ◊ ch'est essidu in Núoro
3.
làssami sa conca in pasu! ◊ no li faedhes ca no est in dare, oe! ◊ oe est in muta bona ◊ múndhache s'arga, ca a su cola cola che la leamus in pes! ◊ so in comporare: a fura no ndhe leo! ◊ totu su chi teniat si l'at ispesu in diverteras ◊ bae: a ti lu dare in pische, custu! ◊ su triballu lu cherzo pagadu in dinari, no in cosa!
Etimo
ltn.
in
Traduzioni
Francese
en,
dans,
à
Inglese
in,
at,
to
Spagnolo
en
Italiano
in
Tedesco
in.
ingiabbulàre , vrb Definizione
fichire o pònnere aintru, in galera
Sinonimi e contrari
imprasonai,
ingalerare,
ingribbiai
| ctr.
bocare
Frasi
ingiabbulare a unu in presone
Traduzioni
Francese
fourrer qqn. en prison
Inglese
to send to prison
Spagnolo
apresar
Italiano
ficcare in galèra
Tedesco
ins Gefängnis werfen.
irderrúere , vrb: sderrúiri Definizione
andhare o fàere andhare male, de male in peus, fàere andhandho e peorandho
Sinonimi e contrari
abbotinare,
arroinare,
atzimare,
azinare,
decaire,
derrocai,
derrúere,
ifasciare,
isberrúere,
iscalabrare,
iscempiai,
isciarrocai,
isciusciai,
ispèldere,
istrossare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être en décadence,
tomber en ruine,
se ruiner
Inglese
to decay
Spagnolo
decaer
Italiano
decadére,
andare in rovina
Tedesco
verfallen.
irfrissuràre , vrb: isfressurare,
isfrisciurai,
isfrissurare,
sfrisciurai Definizione
bogare, segare sa frisciura de sa bentre de unu pegus pangau; in cobertantza e nau de gente, fàere css. cosa o ifortzu mannu po un'iscopu, po agiudare a unu
Sinonimi e contrari
irmatare
/
matanare,
ischissimignare,
smerai
2.
su tzeracu totu sa die si fachiat a cantos irfrissurànnesi a travàgliu cràtiu ◊ si sunt isfressurados fatendhe inchinos a noranta grados! ◊ apas pascéntzia: no t'isfrissures! ◊ unu tempus sa laorera fit totu a fortza de bratzos, a s'isfrissura isfrissura cun sos boes
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se mettre en quattre pour qqn.
Inglese
to leave no stone unturned
Spagnolo
echar los hígados,
desvivirse por
Italiano
farsi in quattro per qlc. o qls.
Tedesco
sich vierteilen.
isgurríu , agt Definizione
chi iat a bòllere totu issu, chi no iat a bòllere lassare nudha a s'àteru
Sinonimi e contrari
allimitzidu,
assuriu,
inguglione
Frasi
nara, isagherau e isgurriu: ite pretendhes, arga de muntonàgliu?!
Terminologia scientifica
ntl
Traduzioni
Francese
goulu,
avide
Inglese
greedy
Spagnolo
ávido,
codicioso
Italiano
ingórdo e àvido in tutte le còse
Tedesco
habgierig.
ispérdidu , pps, agt: ispérdiu,
spérdiu Definizione
de ispèrdere; chi no si agatat prus; a logos, guastu, malu, totu andhau male, abbandhonau
Sinonimi e contrari
ispéirtu,
isperevunniu
Frasi
su logu irbandhonadu, chentza bi colare prus neune a bi triballare, si ch'est ispérdidu
2.
assimbillat a una bidha ispérdia
3.
cussu casu non fut ispérdiu, ansis fut peri bonu! (G.C.Mameli)
Traduzioni
Francese
disparu,
ruiné
Inglese
lost,
destroyed,
gone to ruin
Spagnolo
desaparecido,
destruido,
estar echo una ruina
Italiano
scomparso,
distrutto,
andato in rovina,
desolato
Tedesco
verschwunden,
zerstört,
verfallen.
isperrumài, isperrumàre , vrb: sperrumai Definizione
iscollare, orrúere, betare in s'ispérrumu, iscumpàrrere; orruinare, andhare o fàere andhare male meda; nau de sa manera de fàere, de unu, po ccn. iscopu, fai de totu, fàere fintzes sacrifícios mannos
Sinonimi e contrari
atrabentare,
derrúere,
iscalabrare,
isciarrocai,
ispèldere,
scabiossai,
sderrocai,
spentumai
Frasi
mi est ruta s'acheta e isperrumada si est ◊ sos saludos de sos emigrados, zente isperrumada, los costoimos in su coro ◊ donna Pisódia nci torrat a isperrumai a s'inferru ◊ a como si mi b'at isperrumadu duas bacas ◊ sa morte giàgarat sa zente finas a l'isperrumare ◊ si est isperrumau e no si est vidu prus ◊ una mallora s’est isperrumada in is brecas
2.
sas aes s'ispérrumant intupèndhesi in sos pustialvos ◊ est de bonugoro: paret chi s'ispérrumat pro azuare sos frades!
Traduzioni
Francese
tomber,
jeter dans un escarpement
Inglese
to fall down a precipice (throw)
Spagnolo
despeñarse,
precipitarse
Italiano
cadére,
gettare in un dirupo
Tedesco
stürzen.
istizàre , vrb Definizione
bogare, segare o fàere calecuna cosa a tirighedhas fines, istacare is silibbas de sa conca de s'àgiu; fintzes arrasigare, istidhigare
Sinonimi e contrari
afitai
2.
fit istizendhe su fundhu brujadu de su labiolu cun d-una moneda
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
réduire en tranches minces
Inglese
to cut in slight slices
Spagnolo
cortar en tajadas finas
Italiano
ridurre in fétte sottili
Tedesco
in Scheiben schneiden.
istrassàre , vrb: istrassiare Definizione
batire a malu puntu, de su dannu meda, orruinare
Sinonimi e contrari
arroinare
Frasi
ahi, Sardigna, comente ses tue, dae cantos canes ses istrassiada!
Traduzioni
Francese
ruiner
Inglese
to ruin
Spagnolo
arruinar
Italiano
mandare in rovina
Tedesco
Zugrunde richten.
mécus , prn: megus Definizione
prn. impreau agiummai solu cun sa prep. chin, cun, e agiummai solu po inditare cumpangia: chin mecus, cun megus = cun dèu; raru in megus (cosa chi propriamente su srd. narat intro meu)
Frasi
tue beni cun megus ca andhamus a fàghere cosa! ◊ benide cun megus: bos apo a fàghere piscadores de ómines (Ev)◊ como fachies sos contos chin mecus! ◊ sa note colada Elias at dormiu chin mecus ◊ tochit, bèngiat, bèngiat cun megus!
2.
ses restada in megus ◊ faco comente sos àteros ant fatu chin mecus ◊ peri chin mecus su tempus no est meta bellu ◊ aite vos chesciades chin mecus? ◊ fide as chin Deus e chin mecus?
Etimo
ltn.
mecum
Traduzioni
Francese
avec moi
Inglese
with me
Spagnolo
conmigo
Italiano
insième a me,
in mia compagnìa
Tedesco
mit mir.
mendigài , vrb: mindhigàre,
mindigai,
minnicare Definizione
pedire sa lemúsina, fàere su pedidore; torrare, o èssere, a míndhigu
Sinonimi e contrari
lemusinai,
pedie,
pedulianare,
mischinzare
/
abasciai,
amenguai,
immenguare,
miminare,
torrae
/
arrunzinare
| ctr.
donai,
giare
/
errichire
Frasi
a unu mindhigu no li mancat it'e mindhigare ◊ cussos no si abbarrant a mannos a minnicare pasturas e mànnicos dae palas de sos àteros
2.
est mindigada sa sustàntzia chi lompit a is fròngias
Traduzioni
Francese
mendier,
être en difficultés financières,
vivre dans la gêne
Inglese
to beg,
to be in shortage
Spagnolo
mendigar,
vivir en la estrechez
Italiano
mendicare,
èssere in ristrettézze
Tedesco
betteln,
in beschränkten Verhältnissen leben,
abgebrannt sein.
mesumésu , avb Definizione
in mesu giustu giustu
Sinonimi e contrari
perraberra
Frasi
si est fadhidu mesumesu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
en plein
Inglese
completely
Spagnolo
de lleno
Italiano
in pièno
Tedesco
mitten.
nedhúbe, nedhúe, nedhúve , avb: nidhue,
nodhube,
nodhue,
nudhube Definizione
in perunu logu, no in logu
Sinonimi e contrari
innedhue
| ctr.
totube
Frasi
no cherjo nudha in nedhube ◊ v'aiat unu calore a mòrrere, non si parait in nidhue! ◊ no dh'agatas in nedhube ◊ geniosas che a tie no bi ndh'at in nedhue ◊ che a su meu no che ndh'at in nodhue! ◊ su teracu tuo no est andhadu a nedhuve ◊ soe chircandhe ma no lu poto sejare in nedhue!
Etimo
ltn.
nullibi
Traduzioni
Francese
nulle part
Inglese
nowhere
Spagnolo
en ningún lado
Italiano
in nessun luògo
Tedesco
nirgends.