chensàre , vrb: achesciare,
chensciare,
chesciai,
chesciare,
chesciari,
chessare,
chessiare,
chissiare,
ghessare 1 Definitzione
fàere su lamentu po calecuna cosa; seberare is angiones po dhos pònnere a súere a sa mama s'incràs a mengianu
Sinònimos e contràrios
cresciare,
ochissiare
Frases
si fut chesciau contras de unu ◊ fatu est e non ti chescist! ◊ no mi chènscio piús ne mi lamento ◊ si ti cheres chensare già est chin contu! ◊ est andau a si chesciari anca de su síndigu
Ètimu
ctl., spn.
queixar, quejar
Tradutziones
Frantzesu
se plaindre
Ingresu
to complain
Ispagnolu
quejarse
Italianu
lagnarsi,
reclamare
Tedescu
klagen,
sich beschweren.
chinníre , vrb: cinni,
cinniri Definitzione
fàere un'ingestu po inditare calecuna cosa; mòvere; mòvere is prabaristas serrandho e aperindho is ogos; tirare sa fune a is boes giuntos, po dhos manigiare
Sinònimos e contràrios
abbadiai,
chizire,
fritire,
gínniri,
mòere,
tzindhire,
tzirigare
Maneras de nàrrere
csn:
fuire a chinnire oju = fuire che lampu; chinnire s'oju = itl. strizzare l'òcchio
Frases
su note no chinnit ocru, no fachet una ghilimada ◊ no cinniat ogu ◊ si ndhe riet a tostu a tostu poi tzinnit de oju a sa comare ◊ malos, chena chinnire pibirista a unu póveru animale ant fatu gherra
2.
no mi at mancu chinnidu ◊ ndhe giuches de intreore: no saludas, colas téteru, intreu, no ti chinnis mancu apenas! ◊ est ruta e la creiant morta ca isteit maigantu chena chinnire
3.
su bentu chinnit sa fiama de sa candhela ◊ chi ti cinnis de ingunis arguai de tui! ◊ est tremendhe prus de tzinnindhe ◊ ti matzucant, ti chinnint che sedatu ◊ cun is ossus arrogaus, no si podiat mancu cinni ◊ no si chinnit in ojos ◊ candu fuedhàt issu nisciunus si cinniat (I.Murgia)
Ètimu
ltn.
cinnus
Tradutziones
Frantzesu
remuer,
bouger,
se mouvoir peu
Ingresu
to move (little)
Ispagnolu
esbozar,
hacer señas,
mover
Italianu
muòvere,
muòversi pòco pòco
Tedescu
bewegen,
sich bewegen.
chitíre , vrb Definitzione
fàere chitu, a paris, chistionandho de cosas dépias, o de pérdias, de ofesas e àteras diferéntzias deasi (prnl. cuntentare, abbarrare cuntentos de calecuna cosa)
Sinònimos e contràrios
achitare 2,
pacare
/
chidare,
ischitare
/
cumprire
/
iscontai
Maneras de nàrrere
csn:
za ndhe la chitis! = gei mi dha pagas!; c. su pecadu = iscontare
Frases
faghiat peniténtzias e pregaiat pro chitire su pecadu ◊ mi at ofesu ma za mi so chitidu! ◊ mi so chitidu de cantu aio pérdidu ◊ pentzaia ca funt bénnidos pro mi chitire su dépidu e fut po dhu crèschere! ◊ bis fatzo chitire su male chi ant fatu!◊ chie pecat oe chitit cras!
2.
cheriant pienare sas badhes de fiores pro ndhe chitire su tempus frundhidu ◊ fémina, pro chitire de trigu sa meaza lassaisti sas criaduras solas ◊ oje puru chitint galu sa chida chei sos mudrecos sos frores, sos ómines de preda! ◊ in su palcu sos poetes si podent chitire de calchi banzu retzidu
3.
pro chitire unu votu fit tucadu su cras manzanu a Santa Margaida
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
se remettre d'une perte,
regagner
Ingresu
to get even
Ispagnolu
solventar
Italianu
pareggiare,
rifarsi,
scontare
Tedescu
begleichen,
sich rächen,
abzahlen.
coidàe, coidài , vrb: acoidai,
coitai,
coitare,
cotiare,
cuidai,
cuidare,
cuitare Definitzione
fàere impresse, a sa lestra, pònnere pagu tempus a fàere una cosa; contivigiare sa cosa / impr. cotiae!, coitàtebbos!, coitaisia! = faghide impresse!; andhare, fàghere, nàrrere coitendhe = coitare andhendhe, faghindhe, nendhe
Sinònimos e contràrios
apressare,
incoire
| ctr.
adasiai,
discodiare
Frases
setzat in cogina ca seo annanno a logu, già coito! ◊ mancai coidit a dh'arrosci, si est pigau a bonas gei trabballat ◊ vae a iscola e cótia a ghirare! ◊ li apo iscritu e mi at rispostu cuitendhe ◊ a mengianu su mairu si nd'est coitau a pesai
Ètimu
ctl., spn.
cuytar, coytar
Tradutziones
Frantzesu
se hâter
Ingresu
to hurry up
Ispagnolu
apresurarse
Italianu
affrettarsi,
spicciarsi
Tedescu
sich beeilen.
coiletàre , vrb Definitzione
fàere coiletas, andhare a egaseogas
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
zigzaguer
Ingresu
to turn
Ispagnolu
piruetear
Italianu
giravoltolare
Tedescu
sich drehen.
colcàre , vrb: corcai,
corcare,
crocai,
crocare,
crocari Definitzione
foedhandho de gente, pònnere istérriu, in paris, po pasare o po dormire; foedhandho de cosas puru chi istant o podent istare fichias, furriare, bortulare, pònnere in paris, incrubare / betos de crocare de su cristianu: a mata a terra, a brente in susu, de costazu, a longu a longu, a unu túturu, istirados
Sinònimos e contràrios
collare,
giachire
| ctr.
pesai,
stantarxai
Maneras de nàrrere
csn:
avb. èssiri a pesa e croca = no pòdere abbarrare in su letu, istare a iscutas pesados e a iscutas corcados; crocai de codhus = abbassiare de codhos, sa conca, coment'e nendhe chi emmo, ponindhe mente
Frases
ajó a letu ca est ora de corcare! ◊ candu mi crocu a meigama abarru totu sa noti fúrria fúrria, no mi porit cabai sonnu ◊ pro dare allozu a tie che aimis fintzas corcadu fora! ◊ ca fipo istracu mi so corcatu ◊ chie no at menzus cun sa muzere si corcat! ◊ is mamas boliant fai crocari is pipius ◊ de candu si funt isposaus, tzia Belledha at crocau sempri cun issus ◊ ajó, cheret corcadu ca manzanu est a pesare chito!
2.
cussu bentu est passau crochendu cresuras e domus ◊ apo corcadu una canna de bide pro l'interrare ◊ s'ampulla de su binu cheret corcada abbellu pro no buluzare sa fundhana ◊ s'àcua forti e su bentu corcat su lori
3.
una note fustis crocaos, sonandho mesunote, candho in camminu iaus inténdhiu un'istrògolo mannu
Ètimu
ltn.
*colcare
Tradutziones
Frantzesu
coucher,
marcotter
Ingresu
to lay down
Ispagnolu
acostar
Italianu
coricare
Tedescu
sich hinlegen.
colembrài , vrb: acolembrare,
collembrari,
colombrai Definitzione
nau mescamente de su linnàmene segau a tàulas, essire trotu, allacau, atrotigau, colembru; fintzes pònnere o mantènnere una cosa betada a una parte, coment'e orruendho
Sinònimos e contràrios
abbajonare,
abbrovinare,
acocovedhae,
agionedhare,
atrotiai,
atzumborai,
corcobare,
imbartzonare,
inconcobare,
ingiolvinare
/
aliverrare
Frases
is portas si colombrant ◊ custa fentana est totu colembrara: linnàmini mau!
2.
dh'iscudit dus pinnigosus, dhi betat una manu a is gangas e nce dhu colombrat palas a su muru!
Tradutziones
Frantzesu
gondoler,
fléchir
Ingresu
to bend,
to twist
Ispagnolu
torcerse
Italianu
incurvarsi,
contòrcersi (détto del legname)
Tedescu
sich beugen,
sich krümmen.
collobbiàre , vrb Definitzione
pigare o giare collóbbia, arrennegu, tzacu
Sinònimos e contràrios
acroconai,
afutare,
airai,
arrabbiai,
arragiolire,
arrannegai,
inchietae,
inchimerai,
infelai,
infuterare,
insutzuligai,
intziminire,
renignai
Frases
no mi collóbbies!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'indigner,
se mettre en colère
Ingresu
to anger
Ispagnolu
irritarse,
enfadarse
Italianu
sdegnarsi,
adirare
Tedescu
sich entrüsten,
sich erzürnen.
consigiài, consigiàre , vrb: aconsillai,
consillai,
consixae,
consixari,
consizare,
contzillai,
cossigiare,
cossizare,
cuncillai,
cunsillai,
cuntzillai,
cussizare Definitzione
giare cossígios, inditare a unu su de fàere, de nàrrere e àteru / consillaisí, cossizàresi = fuedhaisí apari innantis po nàrriri sa própiu cosa o fai a sa própiu manera
Sinònimos e contràrios
abbèrtere
Frases
dona atentzioni a is cuntzillus mius, giai chi no as tentu a chi ti cuntzillai! ◊ los ant cossizados a nàrrere gai, custos pisedhos, e dae cue no los bogas! ◊ bae e circa e ite est consixandhosi, cussu!
2.
cussos duos si depent èssere cossizados: unu e àteru ti narant sa matessi cosa e dae cue no los moes!
Ètimu
ltn.
consiliare
Tradutziones
Frantzesu
conseiller,
consulter
Ingresu
to advise
Ispagnolu
aconsejar
Italianu
consigliare,
consultarsi
Tedescu
raten,
sich beraten.
contifizàre , vrb: contipizare,
contivigiare,
contivizare,
cuntipizare Definitzione
atèndhere a calecuna cosa o a unu cun contivígiu, tènnere contu una cosa, unu bene, a ccn., incurandhosindhe, faendhondhe contu; fintzes fàere impresse, tènnere coidu
Sinònimos e contràrios
atèndhere,
oloire
| ctr.
irbandhonare,
lassai,
sbandonai
Maneras de nàrrere
csn:
contivizare s'interessu, sa memória, contivizare s'ortu, sa binza, su bestiàmine, sa domo; contipitzàresi pro ccn. = pentzai a ccn. pro su chi dhi podit bisongiai
Frases
su contifizu in persone benzat pro contifizare! ◊ is féminas bolent contivigiadas! ◊ abertiat sos teracos de tentare e contipizare ◊ prima chi noche furent terra e mare est menzus a contipizare ◊ deviat torrare a sos impignos e sighire a contivizare su trabàgliu ◊ a chie che as a ti contivizare como chi ses malàidu? ◊ s'àrbure mia fit dada tentu e contivizada ◊ azis isvirgadu ésitos bonos candho bos sezis contivizados
2.
non bos cuntipitzetas pro mene!
3.
contipiza ca non bi at tempus de pèrdere!
Sambenados e Provèrbios
prb:
a chie contivizat no mancat su pane
Tradutziones
Frantzesu
avoir soin,
soigner
Ingresu
to take care
Ispagnolu
cuidar
Italianu
aver cura,
gestire,
seguire
Tedescu
sich kümmern.
cotulàre , vrb Definitzione
pònnere in mesu a cotza, po fàere istrobbu; intrare a s'acotu, a logu de aprigu, inue istare
Sinònimos e contràrios
infrichiri,
infruncuai,
intraudhare,
intraudhulare,
intraugliare,
intremèsiri
/
atzutzonare,
aposentae
Frases
si fit cotulada in domo de cudhu aposta pro che li furare sa cosa
2.
sa porrociana de don Chicu penseit bene de si cotulare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
s'entremettre,
se réfugier
Ingresu
to interfere,
to take shelter
Ispagnolu
entrometerse,
refugiarse
Italianu
introméttersi,
rifugiarsi,
ricoverarsi
Tedescu
sich einmischen,
sich retten.
crisài , vrb: crisare,
grisai* Definitzione
nau de sa Luna, cambiare, passare de sa luna noa a sa bècia, fintzes in su sensu de cambiare colore, fàere múrinu, iscuru; nau de su cuadhu, aumbrare, pigare assíchidu, fintzes provare ischifu
Frases
ant a crisare unu die custas lunas ojanas ◊ sa luna si fut crisada e dèu mi fua crocau aspetendi a torrai su lugori
2.
su cuadhu si fut crisau, cun s'arriscu de ndhe betare su mere ◊ crisa crisa no papas!
Tradutziones
Frantzesu
croissant de lune
Ingresu
lunar phases changing
Ispagnolu
fases lunares
Italianu
il rinnovarsi delle fasi lunari
Tedescu
sich erneuern der Mondphasen.
cruvennàre , vrb: culvenare,
cuverenare,
cuvrenare,
cuvrennare Definitzione
tènnere a contu a manera de no àere dannu, de no pigare fritu o àteru male, giare educatzione a is fígios; cricare de cuare a ccn. o ccn. cosa a manera chi no si biat, chi no s'ischípiat chie dh'at fata
Sinònimos e contràrios
cuberrare*,
resguardaisí
Frases
ispero chi laghinza e madrigadu suta a pastore bonu ti culvenes ◊ sos pitzinnos, si ti ndhe pesas tue, no ti podent istare cuvrennados: cantu isto in linna, istàdebbos colcados! (G.Marras)◊ fimus iscultzos e male cuverenados, ma no bidiamus s'ora de ciogare ◊ candho proet cun ite bos cuvrenades?
2.
in sa gruta culvenamos luego sos regalos ◊ est cuverenada in sinu de sa natura
3.
sos inimicos nostros fint prontos a lu costodire e a lu cruvennare pro s'issàssinu chi aviat fatu a nois ◊ s'irballu l'aiat fatu su mastru, ma pro cuvrenare a isse ant dadu sa curpa a nois
Tradutziones
Frantzesu
se préserver
Ingresu
to take care of oneself
Ispagnolu
cuidarse
Italianu
riguardarsi
Tedescu
sich schonen.
cufidàre , vrb Definitzione
nàrrere calecunu segretu o cosa delicada a unu, in manera personale e no in cara de àtere chiesisiat
Sinònimos e contràrios
iscobiare
| ctr.
cuai
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
se confier à
Ingresu
to open one's heart
Ispagnolu
confiarse
Italianu
confidarsi
Tedescu
sich anvertrauen.
cumbènnere, cumbènniri , vrb: cummènnere Definitzione
torrare a contu, tènnere profetu de una cosa, andhare méngius una cosa a su postu de un'àtera
Frases
cumbenit de andhare luego ◊ po seguresa ti cumbenit a ndi fuedhai innantis de andai ◊ cumbenit a fàghere goi ◊ ti cumbenit chi bi pesses tue etotu a sas cosas tuas! ◊ a comporare inoghe no cumbenit ca est totu prus caru ◊ ti cummenit a bènnere ◊ in tempus rimédia ca aici cumbenit!
Ètimu
ltn.
convenire
Tradutziones
Frantzesu
convenir
Ingresu
to suit
Ispagnolu
convenir,
compensar
Italianu
convenire
Tedescu
günstig sein,
sich lohnen.
cumpàrrere, cumpàrri, cumpàrriri , vrb Definitzione
essire po si fàere a bíere, pàrrere, ma nau pruschetotu in su sensu de pàrrere bellu, bonu, meda / pps. cumpàrfidu, cumpartu, cumpàssidu
Sinònimos e contràrios
aparèssiri,
pàrrere
| ctr.
iscumpàrrere,
isparèssiri
/
èssere
Frases
una noti fiat essia a cotilla e dhi fiat cumpartu babbai ◊ su mercante cumparit furisteri in bidha anzena ◊ s'immaginatzioni fait cumpàrriri su chi no est ◊ su sole che fit cabuladu e fit cumpàrfida sa Luna ◊ muzere bostra est una de cudhas chi sunt santas sena lu cumpàrrere
2.
coment'e persone cumpariat pagu e nudha: fit bàsciu e mesu gobbosu ◊ che tenet setanta annos ma no lu cumparet ◊ pro cumpàrrere, a s'isposonzu bi cheret nessi durches! ◊ fint oto dies tzapendhe ma cumpariat chi bi fint mes'annu de canta robba ndhe ant bogadu a fora!
Tradutziones
Frantzesu
paraître,
s'annoncer
Ingresu
to appear,
to outline,
to seem
Ispagnolu
aparecer
Italianu
apparire,
sembrare,
delinearsi
Tedescu
erscheinen,
scheinen,
sich abzeichnen.
cumportài , vrb: cumportare Definitzione
nau de cosas de papare o bufare, mantènnere sa naturalesa issoro ammesturandhosi cun àteras; àere una manera de fàere o de istare, mescamente po totu su chi podet pertocare is àteros
Sinònimos e contràrios
agguantai,
baliai
Frases
custu est unu binu chi cumportat àcua meda
2.
custu pisedhu si cumportat bene
Tradutziones
Frantzesu
se conduire
Ingresu
to behave
Ispagnolu
comportarse,
portarse
Italianu
comportarsi
Tedescu
sich benehmen.
cuncúrrere , vrb: cuncúrriri Definitzione
pigare parte, mescamente in medas, a calecuna cosa chi est de fàere a bínchidas / pps. cuncurtu, cuncúrridu
Tradutziones
Frantzesu
concourir
Ingresu
to compete
Ispagnolu
concurrir
Italianu
concórrere
Tedescu
sich bewerben.
cunsentíre , vrb: cussentire Definitzione
pònnere a conca, fàere su sàbiu, giare una regulada a is cumportamentos imparandho de is ibbàllios o de is cossígios, portare atuamentos; pònnere a coro una cosa, sentire una cosa
Sinònimos e contràrios
atinai,
atoare
Maneras de nàrrere
csn:
èssere unu malu a cussentire = testarrudu meda, chi sighit a fai su mali fintzas biendi ca est mali, chi no callat a ciorbedhu; cussentire una cosa = fàgherendhe contu in su sensu de si chessare, de si abbizare chi faghet carchi efetu, dolet, e gai
Frases
proendhe a fumare, dego so abbarrau dirmajau, chene cunsentire, e poi abbellu abbellu so torrau in trassa ◊ candho li faedho de su maridu, si cussentit de sas disauras suas e cumintzat a bemire
2.
arratza de ómine malu a cussentire: l'at bidu chi custa cosa li faghet male ma no bi cazat! ◊ sas pedras no cussentint, ma su cristianu emmo, ca zughet sos atuamentos! ◊ su fiadu malu a cussentire bidet su male ma lu sighit a fàghere
3.
mi so istropiadu, ma no cussentia su dolore cantu s'istropiadura chi mi restaiat ◊ su pisedhu no cussentit ne fritu e ne calura ◊ a ghirare gai a bidha la cussentiat coment'e una birgonza ◊ sa pisedha fit in tertza média s'annu chi fit morta sa mama e sa mancànsia sua l'aiat cussentida meda
Tradutziones
Frantzesu
réfléchir,
se repentir
Ingresu
to reform,
to reflect
Ispagnolu
reflexionar,
enmendarse
Italianu
riflèttere,
ravvedérsi
Tedescu
nachdenken,
sich bessern.
decídere, decídiri , vrb: dessídiri,
detzídere,
ditzídere Definitzione
pigare una decisione
Frases
cussu no dh'as a decídere tue! ◊ chi a decídere mi giàt su permissu, sa risposta dha giao de seguru
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
décider
Ingresu
to decide
Ispagnolu
decidir
Italianu
decìdere
Tedescu
entscheiden ( sich ).