mediàre , vrb Definition
essire o fàere méngius, prus bonu, agiustare, agatare rimédiu, nau fintzes in su sensu de cambiare in méngius su cumportamentu, is maneras de fàere
Synonyms e antonyms
abboniare,
arranzare,
megliorai,
remediare
| ctr.
impeorai,
pejorare
Sentences
chin cantu ghetamus apare, tota bida, no mediamus mai! ◊ su bisonzu ch'est andhau: semus mediandhe totus! ◊ pro mediare onzi male sezis pronta meighina ◊ in custa netzessidade no ischimus comente nos mediare!
2.
su ditzu antigu narat gai: Mala ratza no médiat mai ◊ si s'errore podio mediare, Columba, de ti tènnere a muzere!…◊ so andhau abbissi la podio mediare
Translations
French
s'améliorer,
se corriger
English
to improve,
to correct oneself
Spanish
mejorar,
corregirse
Italian
migliorare,
corrèggersi
German
verbessern (sich).
peleài, peleàre , vrb: apeliai,
peliai Definition
pigare pelea, matana, apeleu, múngia faendho cosa; istare a perrica abbetiandho po calecuna cosa chi si bolet
Synonyms e antonyms
fadiae,
ghimallai,
matanare,
penai,
trumentai
/
apiliare,
pedie
Sentences
o Gesús santu ahi peleadu cantu as pro a mie! ◊ die e note peleo pro sas munzas chi mi leo ◊ za ndhe at peleadu, sa zente, de fàmine, in tempos de gherra!…◊ cantu pensas e faghes e peleas det a sa morte tua terminare ◊ pro èssere abberu ómine, unu depet peleare: sinono it'ómine est?! ◊ a peleare macos bi cheret passéntzia meda ◊ e chie bi la faghet a peleare tota vida zente dorta?!
2.
est de diora peliendi po dhi bendi sa domu
Etymon
spn.
Translations
French
combattre,
se fatiguer,
demander avec insistance
English
to fight,
to worry oneself,
to ask insistently
Spanish
pelear,
pedir con insistencia,
instar
Italian
combàttere,
affannarsi,
chièdere con insistènza
German
kämpfen,
streiten,
sich abmühen,
sich ängstigen,
um etwas bitten (eindringlich).
rabanàre , vrb Definition
pigare pelea, múngia manna, trebballare meda
Synonyms e antonyms
frustatzare,
isballare,
istrabatzare,
peleare,
stravaciai
Sentences
già rabanat pagu cussu póveru cristianu!…
Etymon
itl.
arrapinarsi
Translations
French
se fatiguer
English
to overwork oneself
Spanish
agotar,
matarse
Italian
strapazzarsi
German
sich strapazieren.
refrenài, refrenàre , vrb rfl Definition
istaresindhe de calecuna cosa, lassare istare, fàere a mancu
Synonyms e antonyms
arrecatai 1,
ostènnere
Sentences
si no ti refrenas in gioventude, fracassas sa vida tua e ti abbassas a perígulos dannosos ◊ refrena sas gherras!
Translations
French
se retenir,
contenir
English
to control oneself
Spanish
refrenar
Italian
contenérsi,
trattenérsi
German
sich enthalten,
sich zurückhalten.
remenàre , vrb: reminare,
riminare Definition
giàresi a fàere, mòvere, andhare in crica de fàere, cricare de coitare, pònnere contivígiu po fàere sa cosa
Synonyms e antonyms
apichiare,
atoliare,
ghilghisare,
impiciai,
impressighinire,
isbrigai,
isvirghinzare,
reminire,
spodhai
Sentences
solu daghi s'arrejonu che torreit a su carvone resesseit a si reminare in su de nàrrere e a ispiegare pilu pilu comente si faghiat ◊ mi frimmo e bido duos reminendhe de si acostare a nois in disizu ◊ faghiant sas laoreras a su rémina rema cun fadiga (Grolle)◊ chin su casifítziu prenu si deviat reminare ◊ li fit assénnita chin su chicaju e si no si fit reminata a nche brincare sa gianna l'aiat sinnata male
Translations
French
se dépêcher,
s'appliquer
English
to devote oneself,
to hurry up
Spanish
darse prisa,
entregarse
Italian
sbrigarsi,
impegnarsi
German
sich bemühen.
scabbúlli, scabbúlliri , vrb: iscabbúllere* Definition
arrennèscere a ndhe pigare calecuna cosa de is manos de un'àteru a fortza o cun abbilesa, arrennèscere a otènnere, arrennèscere a si ndh'essire o a fàere a mancu de una chistione, de una dificurtade, de ccn., arrennèscere a ndhe bogare calecuna cosa, unu profetu / pps. scabbúlliu, scabburtu, scabbutu; s. ccn. cosa de una chistioni = bogar'e ragas, lòmpere a carchi resurtadu
Synonyms e antonyms
afranchire,
allibberai,
difèndhere,
disgagiai,
ifrancare,
illertire,
irfroculare,
iscrúfere,
schighitzí
/
ischire
Sentences
oi gei ndi scabbullis de làmbrigas! ◊ cun tres sogas dh'acapint e no ndi dhu scabbullat nisciunus! ◊ at comporau pitiolus po is angionedhas, cussas pagas scabutas de is farruncas de is margianis
2.
ant bociu a babbu e fillu, ma sa giustítzia no nd'at scabbúlliu nudha ◊ no teniat unu sodhu po ndi scabbulli unu pràngiu ◊ sighiat a si ndi pesai prima de orbesci po ndi podi scabbulli una tassa de lati ◊ imparas assumancus un'arti, su tanti po ti ndi scabbulli un'arrogu de pani ◊ at gherrau po si scabbúlliri unu palmu de terra! ◊ no si scabuleis s'alimentu chi si spàciat, ma cussu chi durat po sa vida eterna (Ev)
Translations
French
se débrouiller
English
to free oneself,
to get off
Spanish
apañárselas
Italian
liberarsi,
cavàrsela
German
sich befreien,
sich freimachen,
davonkommen.
sciorroncinài, sciorronciuài , vrb: sciurrunciài Definition
su forrogare e ispartzinare chi faent is pudhas cricandho cosa de bicare, andhare cricandho, tocandho; passare o andhare friga friga
Synonyms e antonyms
iforrogare,
isforronciare,
isterronciare,
scarrovai,
scorrovonai
/
scrabutzinai
Sentences
is pudhas sciorrónciuant sa cosa ammuntonada ◊ sciorrónciua sciorrónciua, sa pudha at aghetau unu sodhixedhu in su lodami ◊ is perdixis bandant a sa stua a sciurrunciai ◊ unu caboni nci essit e sciurrúncia sciurrúncia arribbat acanta de unu boscu
3.
me in bidha sa piciocalla sciorrónciuat a totu dí me is arrugas.
Translations
French
fouiller,
gratter le sol,
se frotter
English
to scratch about,
to rub oneself
Spanish
hurgar,
frotar
Italian
razzolare,
strusciarsi
German
scharren,
sich streifen.
scrabutzinài , vrb: scrabutzionai Definition
iscarrafiare o forrogare comente faent is pudhas; passare o andhare friga friga, nau siat de gente e siat de bestiàmene / s. su fogu = morigare, acontzare su fogu
Synonyms e antonyms
arruncinai,
scarrovai,
sciorroncinai,
sforrogonai,
scrabussonai
/
scrovinai
Sentences
is pudhas funt scrabutzinendi terra
2.
e bessiminci, gei ses un'ora scrabutzinendi!
3.
su fogu est istudau, no serbit a dhu scrabutzinai! ◊ tocat a scrabutzionai su fogu po no ndi dhu lassai istudai
Translations
French
se frotter
English
to rub oneself
Spanish
frotar,
rozar
Italian
strusciarsi
German
sich streifen.
scràfi , vrb: iscàlfere*,
scràfiri Definition
passare is ungas in sa carre o fintzes àteru a arrasigadura; nau rfl. in cobertantza e cun tzacu, istare chentza fàere nudha, o fintzes peleare cosa ifadosa, males / s. sa rúngia a unu = rispòndhereli, faedhàreli a istruncadura, a irmurriadura
Synonyms e antonyms
arratare,
iscarpire,
iscrafire,
tratai
Sentences
chi mi spítzuat unu sintzu abarru scrafendi!
2.
cussus abarrant in domu a si scrafi, a totu dí! ◊ cussa si at lassau e immoi tocat a nosu a scrafi!
Translations
French
se gratter
English
to scratch oneself
Spanish
rascarse
Italian
grattarsi
German
sich kratzen,
faulenzen.
se , prn: sèi 1,
sèis,
sene,
sese,
sesi Definition
prn. de 3ˆ p., ma nau fintzes de 1ˆ e sèmpere impreau cun prepositzione, a cmpl. (cun vrb. si narat sèmpere si)
Idioms
csn:
a sene matessi = a isse etotu, a sèi; cun sèi; dae sene, de intr'e sèi suu = desesi, de sèi, de sèi etotu, de sèi sua, de sèi sú, de sèi miu, de sèi tú, de sèi insoru, a sèi miu = itl. spontaneaménte; in sèi, in se, in se issoro, in se mia; èssere foras de sesi = issentindhe, irbariendhe, ammachiau; po sèi, tra sèi; intr'a sèi miu, tra sèi miu, tuu, de sèi miu; in sèi miu, in se mia; nàrriri sèi sèi = nàrrere tra isse; bogai a unu foras de sèi = bogare de su mundhu; torrare in sesi = atuare, sapíresi (prus che àteru apustis de unu dimaju, de ammachiadura e gai); èssere, no èssere in se, in sèi = atuare, no atuare, èssere fora de se; cantada de sèi = a gara de improvisadores, a sa campidanesa
Sentences
fiat unu fariseu prenu de bentu, cuntentu de s'importàntzia chi si donàt de sèi ◊ si n'abbitzaiat dae sene matessi de sos males chi li voliaiat su vinu ◊ de sèi miu imparu de prus ◊ fit ammorgodhau in su pessare suo e candho est torrau in sesi s'est sapiu de sa pupa chi si li fit parada in dainantis ◊ "Nosus seus bècius!", si fiat fata intr'e sèi ◊ dhu portat asuba de sèi ◊ issa fiat bella de sèi ◊ fit foras de sèi de su dolore ◊ fit torrandhe in sesi dae cussu pessare chi non lu dassabat in pasu ◊ candu non ti biu no mi potzu in sèi miu reposai ◊ issos in se issoro ant nau: Feus una festa a sos izazos ◊ ita fait s'ómini su no èssi in sèi: non bollint crei chi bínciat su binu! (R.Murgia Pani)◊ dèu narau sèmpiri in sèi miu: Nerit sa genti su chi bolit nai! (Nieddu)◊ a sèi miu etotu mi fia pentzau
Etymon
ltn.
se
Translations
French
se,
lui,
elle,
soi
English
oneself
Spanish
sí
Italian
sé
German
sich.
sgagliubbài , vrb: sgallubai,
sgallupai,
sgalubbai Definition
papare a meda, a s'airada, tzatzare a tropu
Synonyms e antonyms
abbentrare,
abberchedhare,
abbidhiai,
abbiscarzare,
abbrentosicare,
abbudagare,
abbudhescare,
abbuselcare,
abbuzare,
atatamacare,
imbrentai,
intrudhiri
Sentences
acudint a dogna festinu e si sgallubant a ismurzu, a prandi e a cena ◊ cudhus duus cumènciant a sgallupai… un'isciacuera de macarronis a cada s'ant papau!
Translations
French
s'empiffrer
English
to stuff oneself
Spanish
atiborrar,
hartar
Italian
scuffiare
German
gierig essen.
si 3 , prn Definition
prn. de 3ˆ pers. sing. (in log. = bi, a isse, a issa, ma fintzes si) e pl. (= log. lis, a issos, a issas, s'unu a s'àteru) impreau a cumplementu indiretu, e 'diretu' puru o cmpl. ogetu in verbos rfl. e po assimbígiu fintzes cun vrb. pronominale; a bortas tenet unu significau de cumbénia, de favore (vantàgiu), o fintzes de dannu (discumbénia), s'impreat puru cun significau passivu (si passivante) chentza unu sugetu precisu e forma vrbl. de 3ˆpers.; si manígiat coment'e prn. de arrispetu (in camp.) po una persona manna, o de importu, o chi no si connoschet (log. = a bois, bos)/ a/c. a logos, candho est postu a úrtimu impare cun su verbu, che dhu fúrriant a sia, sidha; a bortas est impreau impare cun su prn. mi cun vrb. pronominale e si ponet innanti de cust'àteru: su sàmbene si mi sicat in sas venas ◊ canno si mi nch'istutant totu sas luchedhas, tue ispinghe su butonedhu! ◊ in conca mia si mi poniat in bia unu dúbbiu ◊ su mossu si mi frimmaiat in bula a nodu
Synonyms e antonyms
bi,
dhi,
lis
Sentences
indiretu: candho màsciu e fémina restaiant ammajados si lu naraiant cun sos ojos (E.Giordano)◊ si dhu fatzu dèu, a mammai, custu trabballu ◊ narasidhu, a fradi tuu, a benni! ◊ donasidha a fillus tuus custa cosa! ◊ donasidhu su dinai, candu benint a circai po sa festa! ◊ s'annomíngiu si dh'iat postu s'amigu etotu ◊ a su capitanu su piachere si l’aiat pediu su zenerale
2.
diretu: cras si bidimos! ◊ tra frades e sorres no sunt e no si faedhant ◊ sunt sempre a briga: no si podent bídere! ◊ tra fradis e sorris si agiudant apari ◊ sos àinos si ratant paribari ◊ ant brigadu e si sunt mazados puru ◊ innantis si est imbrutadu e apustis si est samunadu ◊ cussu a nosu s'istimat tropu ◊ bantaxeri, si abantat po dónnia cosa! ◊ cussus si funt arricaus ◊ su pipiu s'istrúpiat cun cussa cosa! ◊ no si connoscheus ma su chi contat est s'istima
3.
pronominale: bosatrus si crieis chi andat bèni meda? ◊ bosatrus si pentzais in pratza cun custus itzérrius! ◊ si est drommidu, si est torradu a pessare, si ch'est bortuladu, si creit tropu, s'impessat mannu ◊ si ndi funt iscidaus ◊ candho s'istracat si pasat ◊ a si ndh'irbulat de prànghere!…◊ a su tzocu si sunt totu assuconados ◊ si funt pisciaus de s'arrisu ◊ si ch'est abbadherigadu de su prantu ◊ sos fiores si che sunt sicos ◊ si sunt dispedidos e si che sunt andhados ◊ no si sunt ammentados prus de nudha ◊ fint totugantos abbaidendhesilu, su fogu, ma no si ndhe moiat unu a che lu bochire ◊ custa cosa debbiledha si segat ◊ tziu Francischinu s'est mortu
4.
pavore/dannu: su pitzinnu si at segadu unu pódhighe ◊ cussu istrossa si at pistu s'ungra a martedhu ◊ fradi tuu si at comporau una camisa noa ◊ essint introidha e si faghent unu ziru ◊ si ant fatu una bella divertida ◊ nàrali a mamma tua a si la lassare, custa cosa! ◊ sa peta si l'ant cota e manigada ◊ sos puzones si che sunt manighendhe sa ua ◊ su chi li daes si leat ◊ si funt impobidhaus de is benis nostrus
5.
passivu: cussu bi est de fàghere e cussu si faghet ◊ si cussa cosa nos bisonzat si còmporat! ◊ sos trastes si sestant e si cosint ◊ in sos tzilleris si bi bufaiat binu de propiedade ◊ si biriat fatu fatu ca Bobore pasciat in sa bidha de Franciscu
6.
impersonale: innòi si bivit mali ◊ in cue si b'istat bene ◊ comente si narat candho si abbojat a unu? ◊ candho si retzit un'azudu si narat "A bos lu torrare in cosas de bonu!"◊ nara, piciochedhu, aici si fait cun genti manna?! ◊ gai no si narat! ◊ no s'iscóbiat mai! ◊ no si apitat, no si pedit! ◊ in duas dies no si li faghet a finire su triballu ◊ si tirat a innantis! ◊ no si colat in sos binàrios! ◊ inoghe no si fumat! ◊ si contat de unu pastore chi furint morindhodhi is brebès…
7.
rispetu: si dhu nau dèu, a fustei, ca est aici! ◊ setzassí, su maistu! ◊ su dotori, no si dha pighit chi no dh'apu postu in menti! ◊ bengat, tzi'Antoni: si pighit a bufai!
8.
figuraisia ca sa genti no si arregordat mancu comenti fiat s'àcua de prúniu
9.
ite si siat chi fetas, faghe! ◊ sa nosta no est ne mellus e ne peus de ita si siat àtera língua
Etymon
ltn.
sibi, se
Translations
French
se,
lui,
elles,
eux,
soi
English
oneself
Spanish
se,
sí
Italian
si,
se
German
sich.
signàre , vrb: sinnai,
sinnare Definition
fàere su singiale de sa grughe; fàere is sinnos a su bestiàmene in is origas; pònnere o lassare singiale, marcu de calecunu cropu o istrúpiu, fintzes sestare sa tula arandho o semenandho
Synonyms e antonyms
malcare
Sentences
a su mortu l'ant bestidu e sinnadu a corpus fritu ◊ candho s'intrat a crésia si sinnat ◊ m'imbenujo e mi ponzo a mi sinnare ◊ tràtalu cun pitzinnas, ca s'ides nuda a mie ti ndhe sinnas! ◊ eo ti sinno in lúmene de su Babbu, de su Fizu e de s'Ispíridu Santu!
2.
s'anzone fit sinnatu: zuchiat una grunninina in sa punta de s'oricra ◊ sas anzonedhas pesadas cherent sinnadas ◊ depiant aproillai unus cantu cumpàngius ca depiaus sinnai is angionis
3.
in su sentidu meu sa bértiga de s'istadea àsciat e falat ca no lu sinnat su pesu de sas dudas! (F.Múrtinu)◊ li fit assénnita chin su chicaju e si no si fit reminata a nche brincare sa gianna l'aiat sinnata male
Etymon
ltn.
signare
Translations
French
faire le signe de la croix,
marquer le bétail au feu rouge
English
to countermark,
to cross oneself
Spanish
persignarse,
santiguarse,
marcar
Italian
fare il ségno della cróce,
contrassegnare
German
das Kreuzzeichen machen,
kennzeichnen.
spassiài , vrb: ispassare* Definition
fàere cosa de divertimentu, po ispàssiu; lassare andhare a passiu, iscapu, su bestiàmene
Synonyms e antonyms
desogai,
diveltire,
ispaliare,
spassillai,
sulassai
/
iscapae
/
ispedientare
Idioms
csn:
s. s'arxola = lassare intrare su bestiàmine a s'arzola, pustis chi ndhe ant collidu su laore; s. sa bidatzoni = intrare su bestiàmine a s'istula
Sentences
funt essius a sa festa po si spassiai ◊ cussu andat a circai féminas po si spassiai
2.
is bòis nci dhus spassiaus in sa tanca manna
Translations
French
s'amuser
English
to enjoy oneself
Spanish
entretener,
divertir
Italian
spassare,
divertirsi
German
belustigen,
sich amüsieren.
trambuscàre , vrb: trobbuscare,
trubbuscare,
trumbuscare,
trummuscare Definition
pònnere avolotu, fàere murigu, pesaresindhe cun fortza po aferrare a ccn. o ccn. cosa, iscúdere, atumbare o àteru deasi; nau de su tempus, isconciare, cambiare in malu / oju trambuscadu = malu, malàidu
Synonyms e antonyms
agegherai,
assulurgiare,
isciuliai,
ispabuciare,
trumbugliai
/
afarcai,
salargiare,
trubare
Sentences
arribbaos a cara a unu tzilleri cumintzant a si trubbuscare: una tropa de zòvanos s'est iscudendhe e picandhe a predas ◊ su procu de pressorju trumbuscadu chin su tirju s'arràsciat su pojolu ◊ cust'atzorodhu at trambuscadu totu sas datas e no si cumprendhet prus nudha ◊ bentos de gherra si sunt trambuscados
2.
cust'ómine giughiat un'oju trambuscadu, ma no fit feu
Etymon
srd.
Translations
French
mettre en émoi,
se jeter (sur)
English
to cause a turmoil,
to throw oneself
Spanish
alborotar,
lanzarse,
arremeter
Italian
subbugliare,
avventarsi
German
in Aufruhr versetzen,
sich stürzen.
tratèniri, tratènnere, tratènniri , vrb Definition
istare, ibertare unu tanti de tempus; fàere abbarrare, fàere ibertare; fintzes ostènnere, transire o fàere a mancu de fàere una cosa / pps. tratesu, traténniu; tratenni su respiru = abbarrare unu pagu chentza torrare àlidu
Synonyms e antonyms
addurae,
arreare,
illesinare,
istentae
| ctr.
andai
Sentences
si tratenit su tanti chi serbit po fai sa cosa ◊ no mi tratenzo ca tenzo presse ◊ in sa posta bi aiat zente e apo tratesu ◊ so andhendhe, no poto tratènnere ◊ apo tratesu a ti rispòndhere pro t'iscríere in poesia ◊ si est traténniu fintzas a tardu ma no bidiat s'ora de si ndi andai ◊ e meda che tratenes in bidha?◊ tratenedesi, fostè, tziu Antiogu!
2.
mi ant tratesu in domo de Fulanu: pro cussu no so torradu luego ◊ toca, trateni is assuconis!
3.
no isciu cumenti mi seu poderau de dh'ai aferrau… Mi seu traténniu ca fiaus in logu beneditu!
Etymon
srd.
Translations
French
rester,
entretenir
English
to hold,
to keep oneself,
to engage
Spanish
quedarse,
retener
Italian
trattenérsi,
trattenére,
intrattenére
German
bleiben,
aufhalten,
unterhalten.
vengài , vrb: fengai,
vengare,
vengiare Definition
su si ndhe pagare de un'ofesa, de unu dannu
Synonyms e antonyms
bindicare,
svengai,
vinghitare
Sentences
no ti venghis de ofesas, no torris mai revesas! ◊ mi at imbrollau, ma mi ndi vengu!
Etymon
spn., ctl.
vengar, venjar
Translations
French
se venger
English
to revenge oneself
Spanish
vengarse
Italian
vendicarsi
German
sich rächen.