disamparàdu , pps, agt, nm: disamparau Definizione
de disamparare; chi no tenet amparu, chi est lassau in abbandhonu
Sinonimi e contrari
abbandhonadu,
difortunadu,
disciamparau
| ctr.
amparadu,
contivizadu
2.
caru babbu, prite nos as lassadu disamparados? ◊ depimus dare calchi cosa pro sa zente disamparada ◊ che pòbera isconfusa, disamparada e nuda, no at bratzos ne ghia chi la potant torrare in bona muda
3.
in sos muntonarzos sos disamparados sunt chirchendhe recatu, in mesu de sa zente dimandhendhe (L.Marielli)◊ si a su disamparadu daes apozu est caridade
Traduzioni
Francese
sans protection,
délaissé,
abandonné
Inglese
forlorn,
emarginated,
unprotected,
down and out,
outcast
Spagnolo
desamparado
Italiano
indiféso,
derelitto,
emarginato
Tedesco
ungeschüzt,
verlassen,
Ausgestoßene.
E, e , cng Definizione
sa de chimbe líteras de s'alfabbeto est unu sinnu chi si ponet po unu sonu vocale mesanu; impreada a sa sola est una cng. Coment'e vocale a bortas est unu sonu apertu, largu [ɛ] (acentu gràficu / `/: è) e a bortas serrau [e], istrintu (acentu gràficu /´/: é): est apertu candho prus ainnanti de unu postu in su foedhu dhue at un'àteru sonu sèmpere apertu (/a/), o mesanu etotu (/e/, /o/) fintzes candho custu sonu est rapresentau cun vocale chi po régula est de sonu serrau (/i/, /u/) si però in su foedhu chi dh'at fatu dipèndhere dhue iat unu sonu mesanu etotu (e comente dhu'est como puru in log.): bène, chèna, faèdhos (e fuèdhus), o fintzes bèngu/bèngiu (bèngio, bènzo), bèni (bène), brèmi (bèrme), crèu (crèo), dèu (dèo), gènti (gènte, zènte), ghètu (ghèto, bèto), issu intèndit (intèndhet), dèu intèrru (intèrro), lèi (lèa, lèze), nèmus (nèmos), orbèsci (abbrèschere), pentzèndi (pessèndhe), pèrdi, pèrdiri (pèrdere), pèrdu (pèrdo - ma Pérdu, Pédru), dèu sònu (dèo sòno), tèngu (tèngio, tènzo), trèmini (trèmene). Sa /e/ tónica est unu sonu serrau candho prus ainnanti de unu postu dhue at una vocale serrada (/u/, /i/) giai in s’étimu: cértu, faédhu, fénu, intérru, létu, nétu, béni!, brabéri, fémina, féti, nébida, pétzi, presonéri, chérfidu, dépidu, mércuris, nébidu, o fintzes cun vocale mesana prus ainnanti de unu postu ma serrada prus ainnanti de duos postos, es. séberu, ténneru, zénneru, ma pl. zènneros (cosa diferente est candho a su foedhu si aciunghet un'elementu chi no est parte sua: es. cramèndhelu = cramendhe + prn. lu, pessèndhedi = pessendhe + prn. ti). Coment'e cng., chi benit de su latinu et, no si pronúnciat prus sa /t/ de et, ma custa si faet intèndhere ca afortit sèmpere sa cunsonante de cuménciu de su foedhu chi si agatat ainnanti: tui e dèu = nr. tui eddèu, dèu e tui = dèu etúi (e non "edui" che in de tui), tui e nosu = tui ennòsu, batos e canes = batos ecànes (e non "eganes" che in de canes, àcua e soli = àcua essòli e no "esòli" che in dí de soli), goi e gai = goi eggài, die e note = diennote, unu e mesu = unuemmésu; in camp., candho si agatat ainnanti unu foedhu chi cumènciat cun /e/ o cun /a/, sa e cng. a logos che dha fúrriant a /i/: matas i erbas, ispropósitus i erroris, custus i àturus, ma méngius a dh'iscríere sèmpere e etotu, chi andhat ateretanti bene a nàrrere; in log., cun is art. si che fúrriat in "ei" po no si lassare cunfúndhere cun sa prep. ’e (= de): sa mama ei su babbu, sos frades ei sas sorres, sa lana ei sa peta, sas féminas ei sos ómines (ma si faet fintzes cun is agetivos/prn. de posidura custu, cussu, cudhu: custu ei cussu ei cudh'àteru), e méngius innoghe puru a dha regularizare e in s'iscritura e adatandho, totu su prus, sa letura. Coment'e impreu, sa e cng. serbit a pònnere impare duas fràsias o duos foedhos de su matessi importu grammaticale, ma bortas meda si ponet solu coment'e po giare prus fortza a su chi si narat (che in is fràsias de ammostu), e fintzes in su sensu de ma, cun idea de contràriu, de abbétia (babbu tou triballendhe che iscrau e tue ammandronadu!); si ponet fintzes po s'idea de aciunta, po cunsiderare impare duas o prus cantidades de aciúnghere o summare apare (in itl. = più). Coment'e vocale est desinéntzia de unos cantu númenes mascos e agetivos e deosi in campidanesu càmbiat a /i/: cane > cani, fradile > fradili, molente > molenti, ómine > ómini, pane > pani, callente > callenti; unos cantu númenes e agetivos chi a mascu essint in /e/ fúrriant sa desinéntzia in /a/ po fàere su f.: coghidore - coghidora, malefatore - malefatora, traitore - traitora, samunadore - samunadora. In camp. a logos (raru) sa /e/ est desinéntzia ue in totu su sardu si ponet sa /a/: es. mebe - meba/mela. Iscrita manna, E, s'impreat coment'e incurtzadura de Est, sa bandha geogràfica de s'oriente, e coment'e númene de una vitamina. A/c. sa e cng. e sa ’e prep. (cun aféresi de /d/) si podent cunfúndhere apare segundhu comente s'iscriet (es. "un'e mesu" podet bàlere unu e mesu – nr. unuemmésu = unu prus su mesu – e fintzes unu ’e mesu – nr. unuemésu = unu de mesu), a bortas fintzes cunfundhendho su significau: po cussu est méngius a no apostrofare mai su foedhu chi benit innantis de sa e cng. e ne sa prep. de e iscríere unu e mesu, fizu e mama, frutu e àrbure, tapu e fundhu e totu deosi po arresurtare prus craros fintzes unu de mesu, fizu de mama, frutu de àrbure, tapu de fundhu e àteros
Frasi
custa cosa andhat bene como e andhaiat bene tandho ◊ cussu cristianu est fatu e lassau ◊ est aici e no ndi bollu intendi prus! ◊ custos sunt maridu e muzere, frade e sorre, sorga e nura ◊ papat pani e casu
2.
e ita bolis? ◊ e a ue ses tuchendhe? ◊ e chie leat casu! ◊ e ite s'isto deo, a su postu tou!…◊ e andhe brea a mi che àere lassadu furare su zuo!
3.
tzertos campant su cane cun sas mezus ingognas e no daent unu bículu de pane a unu famidu! ◊ tue no cheres e deo emmo! ◊ e comente, no ndhe li dao deo e ndhe li daes tue?! ◊ a ite tiat èssere: deo triballo e tue nono?! ◊ est beru e no lu cheres atrocare! ◊ mi fia drommendhe e tue mi ndhe ischidas!
4.
duos e duos faghet bàtoro, chimbe e chimbe deghe
Etimo
ltn.
et
Traduzioni
Francese
e,
et
Inglese
alphabet letter,
and
Spagnolo
e,
y ("e" davanti a parola che comincia con i)
Italiano
e,
ed
Tedesco
e,
E,
und (Konj.).
elleíta, elleíte? , avb Definizione
ello e ite? = ite importat si?…, no importat si…: dhu narant coment'e pregontandho ma chentza de ibertare arresposta
Sinonimi e contrari
ellea
Frasi
elleite si sunt totu féminas, sos fizos chi at tentu?! ◊ elleite si cussa cosa si che est cota meda? antzis menzus gai!
Traduzioni
Francese
eh bien…
Inglese
and then
Spagnolo
¿y entonces?
Italiano
beh?,
e beh?
Tedesco
und nun?
epúru , cng, avb Definizione
e puru: cun totu cussu, mancari deasi, ma a bortas nau cun fele e a murrúngiu, in su sensu contràriu a su normale; candho si arrepitit tenet fintzes su significau de giai fut ora!
Frasi
deo puru sonniei de ti àere in cumpagnia pro tota sa vida mia, epuru no ti tenzei ◊ nachi bi andhaiat paga zente, a su coju, epuru su locale fit prenu!
2.
epuru bi l'as fata, mih, a mazare una criadura!…◊ male, epuru l'ant àpidu, mih, coment'e si che collire sa cosa! ◊ epuru epuru mi azis visitadu in sa maladia!…
3.
epuru epuru mi as faedhadu! ◊ bi so andhadu e mi at pagadu: epuru epuru!…
Traduzioni
Francese
pourtant
Inglese
and still
Spagnolo
sin embargo,
no obstante
Italiano
eppure
Tedesco
dennoch,
trotzdem,
und doch.
fressúra , nf: frisciura,
frissura Definizione
sa parte de su corpus fata de coro, prumone, figau e isprene (de is animales bochitos,si costumat meda a dha fríere)/ circai o agatai ossus in sa frisciura = bídere male o cosa male fata fintzas inue no bi ndh'at
Sinonimi e contrari
corada,
revea
Frasi
a chie cheret comporare concas, cordas, fressuras e immertzados! ◊ ma nara, non ndi apu a depi bogai is frisciuras a foras, po mi ponni custa giacheta?!
2.
ita mala frisciura chi ti at postu mamma tua… bascitedha e fungura, no isbélias mancu nua!
Cognomi e Proverbi
smb:
Fressura, Frissura
Etimo
ltn.
frixura
Traduzioni
Francese
fressure
Inglese
liver and lights
Spagnolo
asaduras de res
Italiano
coratèlla
Tedesco
Geschlinge.
imbrortzinàre, imbroscinàre , vrb: imbrossinare,
imbrossinzare,
imbrossulare,
imbruscinai,
imbrutzinare,
imbusciai 1 (im-bu-sci-a-i)
imbussinare,
immussinare Definizione
pònnere e orrumbulare in terra a longu a longu, trisinare in terra o, segundhu ite, in istrégiu cun calecuna cosa (es. farra) totu furriandho a dónnia bandha po fàere apicigare sa farra o àteru; fintzes su si fichire in calecuna chistione; nau a briga a fémina, crocare cun ómine / imbusciai su pipiu = pònnere sa criadura subra de s’artare de sa capella ue est coladu su Corpus de Cristos
Sinonimi e contrari
imbrotulare,
isterrigare
/
imbusciae
Frasi
su cumassu modhiatu pro no si apitzigare s'imbrórtzinat in sa farina ◊ s'àinu s'imbússinat in terra ◊ dèu arruiu imbrusciendi is peis in su pruini ◊ su cuadhu iscapu s'imbrúscinat in s'anea ◊ s'imbolat in s'istoja e s'imbrossinzat ◊ fint imbroscinados in su ludrau ◊ apo passadu sa die imbrutzinadu in terra ◊ s'est imbussinau in mesu de su nie
2.
totu custu cambiamentu, a parri miu tui ti ses imbruscinau in calincuna porcheria (Lai)
3.
prinza ses? cherzo ischire cun chie ti ses imbussinada!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rouler
Inglese
to roll (over and over)
Spagnolo
revolcarse
Italiano
avvoltolare,
voltolare
Tedesco
zusammenrollen,
wälzen.
inchighiristài, inchighiristàre , vrb: incixiristari,
incragaristai,
increghestare Definizione
coment'e fàere o artzare sa crogorista, arrennegare, su si crèdere meda, bogare sa conca de su sacu foedhandho cun atza
Sinonimi e contrari
achibberare,
achighiristai,
altivai,
inchibberare,
inchighiridhare
/
abbetiae,
afutare,
airai,
aorcare,
arrabbiai,
arrannegai,
collobbiare,
inchestare,
inchietae,
inchimerai,
incrabudhire,
infelai,
infuterare,
insutzuligai,
intziminire,
renignai
Frasi
at rispostu increghestèndhesi ca sos disisvios fint totu solu pro sos zòvanos ◊ mi furia incragaristada ancora de prus e ia crétiu de passai is dis prus orrorosas de sa vida
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se fâcher à mort,
remplir d'orgueil,
lever la crête
Inglese
to fret and fume,
to make proud,
to get cocky
Spagnolo
alzar el gallo
Italiano
adirarsi forteménte,
insuperbire,
alzar la crésta
Tedesco
sich erzürnen,
stolz werden,
den Kamm schwellen lassen.
ingortigài , vrb Definizione
nau de un'arremu postu male de no passare bene su sàmbene, fàere coment'e ortigu agiummai de no dhu pòdere mòvere, de no si dhu sentire, fàere unu pagu a dolidura e a iscrafíngiu; intostare, cancarare de su fritu
Sinonimi e contrari
abborticare,
addormicare,
ammotroxinai,
iformicare,
indormicare
/
abbadherigare,
ammustèlchere,
cancarai,
intostai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
engourdir
Inglese
to have pins and needles
Spagnolo
entorpecer
Italiano
aggranchire
Tedesco
erstarren.
iscrutzài , vrb: isculsare,
iscultzare,
iscurtare 1,
iscurtzare,
scruciai Definizione
bogare is botas, sa cartzamenta; furare is iscarpas a unu
Sinonimi e contrari
isbotare
| ctr.
caltare
Frasi
no t'iscurtzes ca ti faghet male, a pes nudos! ◊ su pipiu si cratzat e s'iscrutzat ◊ creíndhelu festajolu bene mudadu li ant intimadu de s'iscurtare, ma fit a prantas in terra ◊ a pitzinnu minore mi ant iscurtadu e trobeidu che anzone pro mi che furare su bestiàmine!
2.
si est drommidu e li ant pitzigadu sa brulla de l'iscurtzare ◊ in tempus de gherra segundhu ue fit no faghiat a si fidare cun iscarpas noas, ca l'iscurtzaiant!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
déchausser
Inglese
to take shoes and socks off
Spagnolo
descalzar
Italiano
scalzare
Tedesco
Schuhe und Strümpfe ausziehen.
isculuzonàre , vrb: iscuruzonare Definizione
cricare, istare cricandho is cugigones, in is cugigones
Sinonimi e contrari
fodichinare,
iscrucuzonare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fouiller dans les débarras
Inglese
to search high and low
Spagnolo
rebuscar en los rincones
Italiano
frugare nei cantùcci,
nei ripostìgli
Tedesco
kramen.
iscumpassàre , vrb Definizione
agiummai coment'e fàere a cumpassu: abbaidare bene a s'atenta
Sinonimi e contrari
iscodrignare,
palmizare
Frasi
sos pilos canos chi mi apo agatadu mi los apo iscumpassados rie rie
Traduzioni
Francese
dévisager
Inglese
to look up and down
Spagnolo
examinar
Italiano
squadrare,
osservare
Tedesco
mustern,
beobachten.
lebbreríscu, lebbríscu , agt: levreriscu,
libberiscu,
libbrariscu,
libbriscu,
limbriscu Definizione
nau de un'arratza de cane, mannu e pruschetotu bonu meda po cúrrere; nau de unu, chi est lestu e furbu, àbbile, abbistu e prontu no sèmpere po su bonu, chi no càstiat de ofèndhere o de fàere cun atza, isfaciu puru, chentza caràtere / longu che cane levreriscu = istrízile
Sinonimi e contrari
faciudu,
gafante,
lebrerincu,
prontu
Frasi
fato de bratzos, do un'isfretzida e brinco a fora che cane lebbriscu ◊ mi che lampei che cane lebbriscu a mi ndhe leare una francada
2.
macu macu o libbriscu fit chirchendhe sa tana in logu friscu! ◊ sos cussizeris prus libbriscos li podiant dare agiudu ◊ cussu limbriscu a chie li dait a mandhicare narat "Babbu"!◊ fit un'ómine sàbiu ma libbriscu che lèpere
Etimo
ctl.
llebrer + -iscu
Traduzioni
Francese
sans scrupules,
opportuniste,
libertin
Inglese
free and easy,
opportunist
Spagnolo
lebrel,
desaprensivo
Italiano
spregiudicato,
opportunista,
libertino
Tedesco
skrupellos,
frech.
minudàntzia , nf: minutàntzia,
minutàssia,
minuzànsia,
minuzàntzia Definizione
cosighedha minuda, pitica, trastighedhos (fintzes a bèndhere), chistiones de pagu contu, de pagu importu
Sinonimi e contrari
fiolera,
gnagneria,
minudàglia,
minudàmine,
minudéntzia,
minutzúmine
Frasi
in custa minutàntzia non bi at nudha de briare!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
pacotille,
bagatelle,
futilité
Inglese
bits and pieces,
detail
Spagnolo
menudencia,
nimiedad
Italiano
minutàglia,
quisquília
Tedesco
Kram,
Krimskrams,
Kleinigkeit,
Quisquilien (Pl.).
minudéntzia , nf: minudéssia Definizione
cosa pitica, orrughedhos, cosas de pagu contu
Sinonimi e contrari
atallaria,
firchinadura,
minudàntzia,
minudera,
minudia,
minutzúmine,
pibidhia
Frasi
cussa minudéssia mancu la collas, colli sa pedra prus madura!
Etimo
ctl., spn.
menudencias
Traduzioni
Francese
pacotille
Inglese
odds and ends
Spagnolo
menudencia
Italiano
minutàglia,
minutame
Tedesco
Kleinkram.
nébidu , agt: néidu,
népidu,
népitu,
níbidu Definizione
nau de truncu de mata (mannu o piticu, grussu siat o fine), chi no portat nodos, ténneru, deretu e de totunu andhare, e po cussu fintzes lisu, chentza giúmburos: nau de terrenu, chi est bellu totu in paris, límpiu; nau de persona, chi no tenet neghe, sana, chentza pecos
Sinonimi e contrari
daretu,
nidu 2,
ténneru
/
nédidu
| ctr.
nodosu
Frasi
as truncadu s'àrbure piús nébida ancora preustinu ◊ at norant'annos, ma est nébidu che opinu ◊ at fatu duos bellos irfilares népitos de tuntunnos ◊ carchi mandrone si fit ingulimatu a cussas raicras bellas e népitas ◊ piantas altas, népidas, fozidas, de formas variadas e istranas (F.Dore)◊ po fae iscalas de carru serbiant matas néidas de ílixi
2.
est una tanca manna, totu tirrinu népitu ◊ in còscias portat is carris níbidas che s'ou ◊ sos tzeracos, canno b'at de mannicare, sa canistedha la lassant népita che agliola (A.Pau)
3.
de sentidos fit fémina nébida e sana ◊ sa pitzinnia est s'istajone de sa vida piús níbida e rica ◊ che népidu cristallu istat s'aera (F.Dore)◊ su mare fit che népidu cristallu
Traduzioni
Francese
tronc droit sans nœuds
Inglese
straight and smooth (trunk)
Spagnolo
tronco recto y liso
Italiano
diritto e lìscio (fusto)
Tedesco
glatt,
aufrecht.
nídidu , agt: nítidu Definizione
chi si biet bene meda, craru craru, límpiu
Sinonimi e contrari
nidu* 1,
nódidu
/
ciaru
Traduzioni
Francese
propre
Inglese
clean and tidy
Spagnolo
nítido
Italiano
nìtido
Tedesco
klar,
rein.
palmizàre , vrb: aprammizare,
parmitzare,
prammizare Definizione
castiare bene a dónnia parte, pruschetotu atesu e de logu artu e agiummai coment'e misurandho a prammu a prammu su logu chi si biet; fintzes cunsiderare a fine una cosa o chistione
Sinonimi e contrari
adhiare,
allutzare,
annotare,
apompiai,
avistare,
chilcare,
ciarizare,
crasteare,
iscumpassare,
isperare 1,
setiare
Frasi
gireit sos ojos coment'e a si chèrrere prammizare sas pessones ◊ est prammizendhe s'aera a bídere ite tempus faghet ◊ no ti fides, columba, ca s'astore est prammizendhe sa roca inue soles abbitare! ◊ si at parmitzatu su cassetone e si est abbitzatu de sos istampos ◊ prammizendhe dae sa sedha prus subra si sebestat su campusantu
2.
ti prammizant sa cuscénscia cun su giudísciu de posca: zuighes malésigos, ite ndhe ischint de su proite de anzenas peleas? ◊ crè o no crè, in su pessamentu mi prammizaia totu sas naravellas intesas dai sos mannos (G.Ruju)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
scruter,
dévisager
Inglese
to scan,
to look up and down (s.o.)
Spagnolo
escudriñar,
otear
Italiano
scrutare,
avvistare,
squadrare
Tedesco
beobachten,
mustern.
peribellógu , avb Definizione
peri su logu, aifatu de su logu
Sinonimi e contrari
apetotu,
totube
Frasi
at ispeigau peribellogu totus is cumpàngius ◊ mi tragat peribellogu sèmpiri de mali in peus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
partout
Inglese
everywhere,
here and there
Spagnolo
por todas partes
Italiano
dappertutto,
qua e là
Tedesco
überall.
pispisàlla , nf: pispisaza,
puspusalla Definizione
orrughedhos finedhedhos, farinos, cosighedha de pagu contu, fintzes coígios, un'apenas de cosa
Sinonimi e contrari
pimpirida,
pispisa
Frasi
is crapitas funt brutas de sa pispisalla de su pruini ◊ a ógnia sàntziu de carru ndi arruit de sa cerda sa pispisalla de su fenu ◊ si tocat a iscucullai sa pispisalla e is pimpirinas ◊ si bint is pispisallas luxentis de sa bia de sa palla
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bribes
Inglese
bit and pieces
Spagnolo
baratija
Italiano
minuzzàglia
Tedesco
Kram.
sanzinàdu , agt Definizione
chi est a ispertiadas de diferente colore
Sinonimi e contrari
balzu,
beltigadu,
perdigatzu,
pertiatu
Frasi
pisu, orzu sanzinadu
Traduzioni
Francese
zébré
Inglese
with white and black stripes
Spagnolo
cebrado
Italiano
zebrato
Tedesco
schwarz und weiß gestreift.