cogúzu , nm: cucuzu,
cuguzu Definizione
totu su chi serbit a cuguzare, ammontare, fintzes a bestire; in su foedhóngiu, cosa nada in cobertantza, chi no si cumprendhet luego; genia de fogighedha o camisa chi portant imbodhigada is granos de una css. ispiga, e fintzes su granu etotu imbodhigau / faedhare in cuguzu = fuedhai in crobetàntzia, de una manera chi no si cumprendhet dereta, de pàrrere una cosa candho est un’àtera
Sinonimi e contrari
acavannu,
ammuntolzu,
assacarru,
coberta,
cucutzura,
cubutóngiu,
cugutzadorza,
cugutzóngiu,
cuzicura,
incarralzu
/
crobetàntzia
Frasi
faghendhe de su letu sa grabbada a coguzu li ponet sa banita, a istèrrere li ponet sa fressada!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
couverture,
tout ce qui sert à couvrir
Inglese
covering
Spagnolo
cobertura
Italiano
copertura,
tutto ciò che serve a coprire
Tedesco
Decke.
conchistài, conchistàre , vrb Definizione
impreare sa cosa o su tempus a manera de ndhe bogare unu arresurtau bonu / conchistare su tempus, sa cosa = impreare su tempus, sa cosa, cun cabu, cun lúcuru, chentza ndhe pèrdere in debbadas
Sinonimi e contrari
acanciare,
lucurare 1
| ctr.
perdimentare,
sperditziai
Frasi
est prus su tempus chi perdet in inghírios chi no su chi conchistat triballendhe ◊ a fàghere gai est a la frundhire, sa cosa, no a la conchistare! ◊ bi est chie su tempus lu perdet e chie lu cunchistat: su primu si ndhe agatat male, su de duos bene
Etimo
spn.
conquistar
Traduzioni
Francese
fructifier
Inglese
to put to good use
Spagnolo
prosperar
Italiano
méttere a frutto
Tedesco
nützen.
còntra 1 , nf: cronta 2,
cronte Definizione
logu artu, atza, oru de unu monte ue faet a iscrébigu, fintzes su muru de unu putzu; pedra manna, orroca, muntone de pedra
Sinonimi e contrari
bica,
monte
/
roca
Frasi
sa sírcia àrtziat plena de àcua e tui incarendidí in sa cronta ti miras in funtana ◊ un'ómine ndh'est istupau de una cronta
2.
poita custa cronta chi una dí fiat pani no si lassat prus cumossai? ◊ una perda ndi est arruta de una contra ◊ e cumenti ti dha passas cuendididha in cussas crontas? ◊ iat pensai de pigai a sa cronte po s'impostai a candu passàt calincunu sirbone
Terminologia scientifica
slg
Traduzioni
Francese
contrefort,
falaise à pic
Inglese
edge,
protrusion,
vertical side
Spagnolo
saliente
Italiano
sporgènza,
spónda o paréte a picco,
contraffòrte
Tedesco
Vorsprung,
Überhang,
Strebemauer.
corroàre , vrb Definizione
sighire a foedhare difendhendho donniunu su pàrrere suo, fintzes abboghinare
Sinonimi e contrari
abbetiae,
atoliai
Frasi
siat comente si siat, eo su chi cheres tue no lu podo fàghere, at corroadu Zuanne (Z.F.Pintore)◊ Est Pinedhu! Est Pinedhu! - corroant a cuncordu totu sos púpulos -
Traduzioni
Francese
insister pour défendre son propre opinion
Inglese
to dwell on defence of his own opinion
Spagnolo
obstinarse
Italiano
insìstere a difésa del pròprio parére
Tedesco
bei seiner Meinung bleiben.
cotíglia , nf: cotzíglia,
cutilla Definizione
genia de imbustu a isticas; nau de animale, romasu cadidu de su fàmine, làngiu meda / fai fai c. a unu, fai c., passare c. = lassàrelu chentza manigare, muntènnerelu a fàmine, istare a fàmene, passare fàmene
Sinonimi e contrari
marriu,
scarritzinu,
surgiu 1,
scabixau
/
cdh. cutíglia
3.
si ti cójuas cun cussu ndhe as a passare de cutilla, mandrone comente est!…
Cognomi e Proverbi
smb:
Cottiglia
Etimo
ctl., spn.
cotilla
Traduzioni
Francese
corset
Inglese
corset
Spagnolo
cotilla
Italiano
busto a stécche
Tedesco
Korsett.
creàri , vrb: criai 1 Definizione
serrare a crae, friscare un'apertura
Sinonimi e contrari
acràere,
acraitare,
afriscare,
clare,
imbarcionai,
incraedhae,
increari
| ctr.
screari,
scriedhai
Frasi
cria s'enna debressi! ◊ no potzu fai su letu ca sa sala est criada! ◊ sa buca sua oi est unu portali criau
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fermer à clef
Inglese
to lock
Spagnolo
trancar
Italiano
chiùdere a chiave
Tedesco
verschließen.
cunsòlza , nf: cunsorza,
cussòglia,
cussolza,
cussòrgia,
cussorja,
cussorxa,
cussorza Definizione
prus che àteru, su logu a ue faet fúrriu unu pastore, ue tenet su bestiàmene a pàschere; si narat fintzes de totu unu logu, unu sartu o fintzes de tantos sartos, de una o de tantas bidhas
Sinonimi e contrari
ammindha,
segadu
/
leada
Modi di dire
csn:
sbaratzamí sa cussòrgia! = essimiche dae cue!, baidindi allestru!, sbordígia!; essíreche foras de cussorza (in carchi chistione) = fai contus macus, isbagliaus
Frasi
est sempre cun sa tasca a pala girendhe sa cussorza ◊ su pastore at cambiadu sa cunsorza ca, ue fit, su logu fit manigadu ◊ is pastoris de sa cussorxa nosta est totu genti chi fait a si fidari
2.
s'annu si nch'est issiu ponendhe postema de dolore a sa zente de totu sa cussorja ◊ falat unu ribu chi abbat totu sas cussorjas
3.
s'abbocau Pirina fit de sos penalistas prus balentes de sa cussorja
4.
tandho arresonaus, ma chena che essire foras de cussorza!
Terminologia scientifica
pst
Etimo
ltn.
cursoria
Traduzioni
Francese
pâture
Inglese
country,
grazing
Spagnolo
terreno de pasto
Italiano
zòna adibita a pàscolo,
contrada
Tedesco
Weideland,
Gegend.
dannàgliu , agt, nm: dannalzu,
dannàrgiu,
dannarju,
dannarzu Definizione
chi o chie istat sèmpere faendho calecunu dannu, chie dhu tenet de avesu a fàere dannu, a furare
Sinonimi e contrari
dannaghe,
dannaresu,
dannigale,
dannistu,
dannosu,
malandhanta
/
furone
Frasi
in cue bi at solu canes carràglios e imbreacones dannàglios ◊ oh, ses tue su dannarzu chi mi papas sos porcos a furinu! ◊ tue ses peus de cane dannàgliu, male pesau e male chischiu ◊ sa rana in sos ortos si mànigat sos bobbois dannarzos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
celui qui cause du dommage
Inglese
harmful,
injurer
Spagnolo
torpe,
dañino
Italiano
danneggiatóre,
uso a comméttere danni,
dannóso
Tedesco
schädlich,
Beschädiger.
destrossài, destrossàre , vrb Definizione
fàere destrossa, fàere a orrugos, arruinare totu
Sinonimi e contrari
agigotare,
degogliai,
ifasciare,
isciasciai,
iscruncassare,
secare,
truncai
Frasi
destrossada est sa cadena de s'ómine cautivadu
Etimo
ctl., spn.
destrossar
Traduzioni
Francese
mettre en pièces,
massacre,
endommager
Inglese
to brake to pieces (to tear),
to damage heavily
Spagnolo
destrozar
Italiano
fare a pezzi,
scémpio,
disastrare
Tedesco
niedermetzeln.
dhi , prn: li Definizione
prn. de 3ˆ persona sing. chi si manígiat po su cumplementu dativu e de 'interessu', fintzes coment'e forma de arrespetu: pl. dhis (a issos, a issas)
Sinonimi e contrari
si 3
/
bos
Frasi
dhi nau ca est aici! ◊ pia a èssere cuntentu de dhi mustrare su chi teneus ◊ su cavalieri miu, e ita dhi potzu nai?! (S.A.Spano)◊ unu pagu de ispera dhi est sobrada pro custa zente ◊ si dhu fatzo ischire, ca ndhe dhi paret bene ◊ at pigau s'ascioni po ndi dhi tirai su croxu, a su truncu ◊ a fustei ita ndi dhi parit? ◊ est pedindhe de dhi mutire su dotore ◊ at bófiu a unu chi dhi teniat cunfiantza meda
Etimo
ltn.
illi
Traduzioni
Francese
lui
Inglese
him,
her
Spagnolo
le,
con pron. diretto: se
Italiano
gli,
le (a lui,
a lei)
Tedesco
ihm,
ihr.
dhòe, dhòi , avb, prn: dhue,
dhui,
idhoi Definizione
foedhu po inditare unu css. logu inue dhue at calecuna cosa, o a inue si movet; coment'e prn. podet inditare css. cosa cun verbos chi suponent coment'e movimentu a una filada, a una bandha
Sinonimi e contrari
be,
dhia,
dhi 1
Frasi
su cras est su mundu prus bellu, sa fantasia dhoi bisat fortuna e saludi ◊ dhoi fut sa genti surruschiendu ◊ in cussu logu dhoi essit cosas màuas ◊ inue dhue at abba frisca? ◊ seu nàsciu in Seulu e dhue seu bíviu ◊ in sa pitzinnia nostra dhue fuit una lughe de incantu ◊ si no dhue pentzat issu pentzaedhoe bosàteros a dhi cricare fémina! ◊ incaraisidhoi a biri! ◊ cessu, curridhoi: ge dh'eus fata!…◊ cumandha e baidhoe! ◊ in su sartu dhue at margianes e sirbones
2.
dhoi fàciu s'acostiada mancai a iscurigadórgiu ◊ no permitit prus a nisciunus de dhui ghetai nudha in cussa terra ◊ ajó ca dhoi andaus nosu!
3.
un'àtera borta pentzadhoe bene a su chi faes! ◊ dhoi càstiu dèu a cussa cosa ◊ a is cosas chi naras tui dhoi creu ◊ dhue ndhe cheret de passiéntzia a dhu cumprèndhere!…
Etimo
ltn.
illoc(que)
Traduzioni
Francese
y
Inglese
here,
there,
us
Spagnolo
aquí,
allí,
ahí,
nos
Italiano
ci,
vi (avb. stato in luògo,
mòto a luògo),
ci (prn.)
Tedesco
dort,
da.
disafiài, disafiàre , vrb Definizione
pònnere sa marrania, atzitzare a gherrare
Sinonimi e contrari
ammarranae,
ilmarranare,
marranare
Frasi
isciu chi ti at ameletzau candu ti at disafiau, cudha noti
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
provoquer en duel
Inglese
to challenge (to a duel)
Spagnolo
desafiar
Italiano
sfidare a düèllo
Tedesco
fordern.
faedhàre , vrb, nm: favedhare,
foedhae,
foedhai,
foedhare,
fuedhai,
fuedhari Definizione
tènnere sa capacidade de nàrrere, manigiare una limba a boghe po nàrrere calecuna cosa mescamente s'unu cun s'àteru; nau de cosa bella meda, chi est ispantosa, faet meravíglia / faedhu su chi ti apo nau! = fàghelu su chi ti apo nadu!
Sinonimi e contrari
allecare,
arragionare,
chistionai,
cuntrastare,
nàrrere
/
faedhonzu,
limbàgiu
| ctr.
ammudai 1,
cagliare,
citire
Modi di dire
csn:
faedhàresi cun unu = saludàresi; no si faedhare cun ccn. = èssere a primma; faedharesindhe, de una cosa = fuedhai de ccn. chistioni, cun ccn., chistionaisí; fuedhai a iscarada = faedhare chentza rispetu; faedhare a unu = chistionaidhu circhendi de dhu cumbínciri, pedendidhi ccn. cosa; faedhare cun d-unu, cun ccn. = istai a chistionu s'unu cun s'àteru; faedhare a unu, una cosa = circai a unu, circai una cosa, aperaulare, itl. prenotare; faedhare male, bene = fuedhai, arrispúndiri a fuedhus malus, nàrriri mali, fuedhai cun arrispetu, cun tinu, isciri chistionai; faedhare in suspu = fuedhai in cobertantza, de cumprèndiri isceti chini iscít sa chistioni, imperendi unu fuedhu pro un'àteru; faedhare a limba lada = fuedhai sentza de nàrriri bèni is fuedhus, acomenti fait s'imbriagu o chini est perdendi is sensus; fuedhai a iscusi = faedhare a s'iscúsia, abbellu, chi azummai mancu s'intendhet si no parendhe s'origra acurtzu; faedhare candho píssiat sa pudha = mai; faedhare a dortu e a rugadis = fuedhai a brétiu, sentza de critériu, sentza de arrexonai
Frasi
no ti foedho de sos primos annos, candho fia pastoredhu ◊ faedhet donzunu comente ischit, in logu nostru che in aterue ◊ de is figuras chi pintas si nd'eus a fuedhai ◊ apo a essire a foedhare, a nàrrere "Ite bella criatura: ditzosu a chie l'at a incapare!"◊ su mastru nos proibbeit de faedhare sa limba nostra ◊ de cantu est birgonzosu mancu faedhat: si parat mudu, petzi ti abbàidat ◊ Giuanni Batista at foedhau no cun sa boxi isceti ma cun su sànguini suu!
2.
portu unu giogu ch'istat fuedhendi! ◊ càstia ita cosa bella: parit ca fuedhat! ◊ mamma fariat is cocòis pintaus a sarreta cun símbula de trigu: pariat ca fuedhànt!
3.
iant incumentzau a chistionai in fuedharis istràngius ◊ no si cumprendiat de aundi funta ni de su bestiri e ni de su fuedhari ◊ sa língua de mamma est unu fuedhai de su coru chi intrat ne is venas e àrtziat s'ànima a celu!
4.
cheret faedhadu a calicunu si nos podiat azuare ◊ si as bisonzu de lu faedhare no istes a ora a ora ◊ cheret faedhadu unu tratore pro nos arare cussa terra ◊ ndhe depo batire sos durches chi aia faedhadu dae gianteris
5.
cun cussos no nos faedhamus ca semus in malas ◊ za sunt parentes, e custrintos puru, ma no si faedhant! ◊ si sunt agatados a costazu apare in crésia e si sunt faedhados
6.
si li faedhas male si annicat ◊ de isse ndhe faedhant bene totugantos ◊ innantis ndhe faedhat male, de sa zente, e posca lis faghet su bellu in cara
Cognomi e Proverbi
prb:
su fuedhai meda fait sa dí pitia ◊ de su tantu faedhare ndhe sutzedint sos errores ◊ limba chi no faedhat a corcorija si faghet
Etimo
ltn.
fabellare
Traduzioni
Francese
parler,
adresser la parole
Inglese
to speak
Spagnolo
hablar
Italiano
parlare,
dialogare,
rivòlgere la paròla a qlc
Tedesco
anreden (a,
cun = Akk.),
sprechen (cun = mit + Dat.),
zusprechen.
fatuvàtu , avb Definizione
luego, deretu apustis, avatu; dónnia pagu tempus, dónnia tanti, tanti bortas, a físciu (itl. fintzes periodicamente)
Sinonimi e contrari
ifatu
/
atoratora,
fissientementi,
otora
Frasi
s'undha andhat e benit e paret chi li apat mandhadu fatuvatu s'ànima de su fizu emigradu ◊ at leadu prémiu Fulanu e fatuvatu Fulana ◊ caminaiat fatuvatu a sa mama
2.
fatuvatu mi ndhe la bido in domo ◊ fatuvatu andaus a bíngia a candu po una cosa a candu po un’àtera ◊ sos lampos fatuvatu allumant de fiama s'orizonte ◊ fit una candhela a carburu e fatuvatu mi lassaiat a s'iscuru ◊ fatuvatu mi torras a sa mente
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
aussitôt après,
souvent,
de temps en temps
Inglese
at once,
close,
often,
at intervals
Spagnolo
luego,
enseguida,
a menudo,
de vez en cuando
Italiano
sùbito apprèsso,
spésso,
sovènte,
a intervalli
Tedesco
daneben,
oft,
in Abständen.
faúle , nm: favule Definizione
sedatzu (o chiliru) cun ferru, o de argiola, fatu de inghírios de filiverru a lascu po chèrrere àliga grussa, po sa fae o àteru deasi
Sinonimi e contrari
cerrigu
/
cdh. fauli
Frasi
innetare su trídicu cun su favule
2.
ue remoniant sas abbas de àteros locos pariat unu favule e sos gurutos chi no fint impredaos fint illudratzaos che padules
Terminologia scientifica
ans
Etimo
ltn.
fabule
Traduzioni
Francese
crible,
claie
Inglese
wide-mesh sieve
Spagnolo
criba gruesa
Italiano
crivèllo a màglie larghe
Tedesco
Durchschlag.
friscàdu , pps, agt: frischiau Definizione
de friscare; frisciadu, chi est serrau a friscu, a crae
Sinonimi e contrari
frilciadu,
serradu
| ctr.
abbeltu
Modi di dire
csn:
terra friscada = tropu tosta, mala a triballare; aeras friscadas = chi no sunt postas in abba, chi no bi cheret pròere; mudu che càssia friscada = chi no iscóbiat nudha
2.
s'apusentu est frisciadu a giae
Traduzioni
Francese
fermé à clef
Inglese
locked
Spagnolo
cerrado con llave,
atrancado
Italiano
chiuso a chiave
Tedesco
verschlossen.
friscàre , vrb: afriscare*,
frischiare,
frisciare Definizione
serrare is gennas a crae e a friscu; serrare, sidhare is dentes a forte
Sinonimi e contrari
acràere,
creari,
ifriscare 1,
imbarcionai,
serrai
| ctr.
abbèrrere
Frasi
fríscio sa gianna e t'intrego sas giaes ◊ si cheres frisciare fríscia: si times a ti furare ponebbei tentadore! ◊ aiant lassadu sa domita frisciada ◊ candho mi corco pagos minutos mancu sa zanna mi frisco ◊ apo serradu e friscadu, in domo, ca so essindhe
2.
ses piàghida a mie e ti che apo frisciadu intro de s'intragna ◊ s'àinu candho móssigat frísciat sas barras
Traduzioni
Francese
fermer à clef
Inglese
to lock
Spagnolo
cerrar con llave
Italiano
chiùdere a chiave
Tedesco
verschließen,
zuschließen.
ifumentàre , vrb: ilfumentare,
infumentare,
isfumentare Definizione
fàere afumentu, prènnere su logu de fumu, pigare fumu; fàere fumu o afumentu a unu coment’e meighina; bínchere cun grandu facilidade, impresse, in ccn. cosa
Sinonimi e contrari
afumare,
afumentai
Frasi
poniant su casu in su cannitu chi che fit in su cubone, a ilfumentare
2.
ndhe ant batidu a su santu Manzella a los isfumentare ◊ pro su chi apo bidu ndhe cheria irfumentadu ◊ ca mi che so ammustérchidu, tziu Batore mi at irfumentadu
3.
in sa falada a isse l'apo infumentadu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fumiger
Inglese
to fumigate
Spagnolo
fumigar
Italiano
espórre a suffumìgio
Tedesco
inhalieren
incolvàre , vrb Definizione
ingurtire che crobos, papare a s'airada, a tropu
Sinonimi e contrari
imbuculare,
istruntzonare,
tzèrghere
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
manger à en crever
Inglese
to swallow,
to eat to bursting point
Spagnolo
tragar,
engullir,
atracarse
Italiano
inghiottire,
mangiare a crepapèlle
Tedesco
hinunterschlucken.
ingeniài , vrb: ingeniare,
ingignai,
inginnai,
inginniai,
inzeniare Definizione
andhare a géniu, èssere a gustu, pràghere; fàere sa cosa faendho a médiu fintzes si no est fàcile, pentzandhodhas totu, imbentandho calecuna cosa noa, diferente (mescamente in forma rfl.), fintzes cuncordare calecuna cosa; fàere s'inginna, s'incàsciu in is doas de is carradas po dhis pònnere is fundhos / i. a unu (nadu mescamente de fizos) = betàresi, tènnere su betu, s'assemizu de sos parentes; èssiri inginnau a… = èssere a zisa de…, fatu a…; inginnai trassas = trassai, ordiminzare carchi cosa a trassa
Sinonimi e contrari
geniare
/
abbirtiai,
arragnare,
imbentai,
indeletare,
inteltiare
/
cuncodrai
/
abbaradhare,
abbelare,
imbelare,
indeosare
Frasi
a mimi no m'ingéniat: tropu arrústicu est! (A.Garau)
2.
at biu s'ómini fracóngiu? at ingeniau a su babbu! ◊ sa fémina mala fait s'ómini trasseri e aici su pobidhu est custrintu a inginnai trassas po pòdiri papai ◊ su chi no tenit cosa de fai nd'inginnat de cosas!…
3.
mi so ingeniadu a chircare ◊ cussu s'inzéniat a fàghere de totu, ma chentza fàghere no abbarrat ◊ pro bois m'inzénio a totu su chi poto ◊ cun carilloni e follas de iscraria inginnant una pipia de serbussu (G.Moi)◊ don Masedhu non iat mai ingeniau nudha: su bèni e su mali dh'iat fatu su fradi (I.Lecca)◊ mi depu ingeniai po unu tzichedhu de binu
4.
tui ses inginnau a tiàulu! (G.Mura)
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no s'inzéniat no campat
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
plaire,
faire un peu de tout,
s'arranger
Inglese
to try hard,
to go down well
Spagnolo
caer bien,
ingeniárse
Italiano
andare a gènio,
ingegnarsi,
industriarsi
Tedesco
gefallen,
sich bemühen.