Legenda Incurtzaduras | Legenda Sìmbulos

cogúzu , nm: cucuzu, cuguzu Definitzione totu su chi serbit a cuguzare, ammontare, fintzes a bestire; in su foedhóngiu, cosa nada in cobertantza, chi no si cumprendhet luego; genia de fogighedha o camisa chi portant imbodhigada is granos de una css. ispiga, e fintzes su granu etotu imbodhigau / faedhare in cuguzu = fuedhai in crobetàntzia, de una manera chi no si cumprendhet dereta, de pàrrere una cosa candho est un’àtera Sinònimos e contràrios acavannu, ammuntolzu, assacarru, coberta, cucutzura, cubutóngiu, cugutzadorza, cugutzóngiu, cuzicura, incarralzu / crobetàntzia Frases faghendhe de su letu sa grabbada a coguzu li ponet sa banita, a istèrrere li ponet sa fressada! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu couverture, tout ce qui sert à couvrir Ingresu covering Ispagnolu cobertura Italianu copertura, tutto ciò che serve a coprire Tedescu Decke.

conchistài, conchistàre , vrb Definitzione impreare sa cosa o su tempus a manera de ndhe bogare unu arresurtau bonu / conchistare su tempus, sa cosa = impreare su tempus, sa cosa, cun cabu, cun lúcuru, chentza ndhe pèrdere in debbadas Sinònimos e contràrios acanciare, lucurare 1 | ctr. perdimentare, sperditziai Frases est prus su tempus chi perdet in inghírios chi no su chi conchistat triballendhe ◊ a fàghere gai est a la frundhire, sa cosa, no a la conchistare! ◊ bi est chie su tempus lu perdet e chie lu cunchistat: su primu si ndhe agatat male, su de duos bene Ètimu spn. conquistar Tradutziones Frantzesu fructifier Ingresu to put to good use Ispagnolu prosperar Italianu méttere a frutto Tedescu nützen.

còntra 1 , nf: cronta 2, cronte Definitzione logu artu, atza, oru de unu monte ue faet a iscrébigu, fintzes su muru de unu putzu; pedra manna, orroca, muntone de pedra Sinònimos e contràrios bica, monte / roca Frases sa sírcia àrtziat plena de àcua e tui incarendidí in sa cronta ti miras in funtana ◊ un'ómine ndh'est istupau de una cronta 2. poita custa cronta chi una dí fiat pani no si lassat prus cumossai? ◊ una perda ndi est arruta de una contra ◊ e cumenti ti dha passas cuendididha in cussas crontas? ◊ iat pensai de pigai a sa cronte po s'impostai a candu passàt calincunu sirbone Terminologia iscientìfica slg Tradutziones Frantzesu contrefort, falaise à pic Ingresu edge, protrusion, vertical side Ispagnolu saliente Italianu sporgènza, spónda o paréte a picco, contraffòrte Tedescu Vorsprung, Überhang, Strebemauer.

corroàre , vrb Definitzione sighire a foedhare difendhendho donniunu su pàrrere suo, fintzes abboghinare Sinònimos e contràrios abbetiae, atoliai Frases siat comente si siat, eo su chi cheres tue no lu podo fàghere, at corroadu Zuanne (Z.F.Pintore)◊ Est Pinedhu! Est Pinedhu! - corroant a cuncordu totu sos púpulos - Tradutziones Frantzesu insister pour défendre son propre opinion Ingresu to dwell on defence of his own opinion Ispagnolu obstinarse Italianu insìstere a difésa del pròprio parére Tedescu bei seiner Meinung bleiben.

cotíglia , nf: cotzíglia, cutilla Definitzione genia de imbustu a isticas; nau de animale, romasu cadidu de su fàmine, làngiu meda / fai fai c. a unu, fai c., passare c. = lassàrelu chentza manigare, muntènnerelu a fàmine, istare a fàmene, passare fàmene Sinònimos e contràrios marriu, scarritzinu, surgiu 1, scabixau / cdh. cutíglia 3. si ti cójuas cun cussu ndhe as a passare de cutilla, mandrone comente est!… Sambenados e Provèrbios smb: Cottiglia Ètimu ctl., spn. cotilla Tradutziones Frantzesu corset Ingresu corset Ispagnolu cotilla Italianu busto a stécche Tedescu Korsett.

creàri , vrb: criai 1 Definitzione serrare a crae, friscare un'apertura Sinònimos e contràrios acràere, acraitare, afriscare, clare, imbarcionai, incraedhae, increari | ctr. screari, scriedhai Frases cria s'enna debressi! ◊ no potzu fai su letu ca sa sala est criada! ◊ sa buca sua oi est unu portali criau Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fermer à clef Ingresu to lock Ispagnolu trancar Italianu chiùdere a chiave Tedescu verschließen.

cunsòlza , nf: cunsorza, cussòglia, cussolza, cussòrgia, cussorja, cussorxa, cussorza Definitzione prus che àteru, su logu a ue faet fúrriu unu pastore, ue tenet su bestiàmene a pàschere; si narat fintzes de totu unu logu, unu sartu o fintzes de tantos sartos, de una o de tantas bidhas Sinònimos e contràrios ammindha, segadu / leada Maneras de nàrrere csn: sbaratzamí sa cussòrgia! = essimiche dae cue!, baidindi allestru!, sbordígia!; essíreche foras de cussorza (in carchi chistione) = fai contus macus, isbagliaus Frases est sempre cun sa tasca a pala girendhe sa cussorza ◊ su pastore at cambiadu sa cunsorza ca, ue fit, su logu fit manigadu ◊ is pastoris de sa cussorxa nosta est totu genti chi fait a si fidari 2. s'annu si nch'est issiu ponendhe postema de dolore a sa zente de totu sa cussorja ◊ falat unu ribu chi abbat totu sas cussorjas 3. s'abbocau Pirina fit de sos penalistas prus balentes de sa cussorja 4. tandho arresonaus, ma chena che essire foras de cussorza! Terminologia iscientìfica pst Ètimu ltn. cursoria Tradutziones Frantzesu pâture Ingresu country, grazing Ispagnolu terreno de pasto Italianu zòna adibita a pàscolo, contrada Tedescu Weideland, Gegend.

dannàgliu , agt, nm: dannalzu, dannàrgiu, dannarju, dannarzu Definitzione chi o chie istat sèmpere faendho calecunu dannu, chie dhu tenet de avesu a fàere dannu, a furare Sinònimos e contràrios dannaghe, dannaresu, dannigale, dannistu, dannosu, malandhanta / furone Frases in cue bi at solu canes carràglios e imbreacones dannàglios ◊ oh, ses tue su dannarzu chi mi papas sos porcos a furinu! ◊ tue ses peus de cane dannàgliu, male pesau e male chischiu ◊ sa rana in sos ortos si mànigat sos bobbois dannarzos Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu celui qui cause du dommage Ingresu harmful, injurer Ispagnolu torpe, dañino Italianu danneggiatóre, uso a comméttere danni, dannóso Tedescu schädlich, Beschädiger.

destrossài, destrossàre , vrb Definitzione fàere destrossa, fàere a orrugos, arruinare totu Sinònimos e contràrios agigotare, degogliai, ifasciare, isciasciai, iscruncassare, secare, truncai Frases destrossada est sa cadena de s'ómine cautivadu Ètimu ctl., spn. destrossar Tradutziones Frantzesu mettre en pièces, massacre, endommager Ingresu to brake to pieces (to tear), to damage heavily Ispagnolu destrozar Italianu fare a pezzi, scémpio, disastrare Tedescu niedermetzeln.

dhi , prn: li Definitzione prn. de 3ˆ persona sing. chi si manígiat po su cumplementu dativu e de 'interessu', fintzes coment'e forma de arrespetu: pl. dhis (a issos, a issas) Sinònimos e contràrios si 3 / bos Frases dhi nau ca est aici! ◊ pia a èssere cuntentu de dhi mustrare su chi teneus ◊ su cavalieri miu, e ita dhi potzu nai?! (S.A.Spano)◊ unu pagu de ispera dhi est sobrada pro custa zente ◊ si dhu fatzo ischire, ca ndhe dhi paret bene ◊ at pigau s'ascioni po ndi dhi tirai su croxu, a su truncu ◊ a fustei ita ndi dhi parit? ◊ est pedindhe de dhi mutire su dotore ◊ at bófiu a unu chi dhi teniat cunfiantza meda Ètimu ltn. illi Tradutziones Frantzesu lui Ingresu him, her Ispagnolu le, con pron. diretto: se Italianu gli, le (a lui, a lei) Tedescu ihm, ihr.

dhòe, dhòi , avb, prn: dhue, dhui, idhoi Definitzione foedhu po inditare unu css. logu inue dhue at calecuna cosa, o a inue si movet; coment'e prn. podet inditare css. cosa cun verbos chi suponent coment'e movimentu a una filada, a una bandha Sinònimos e contràrios be, dhia, dhi 1 Frases su cras est su mundu prus bellu, sa fantasia dhoi bisat fortuna e saludi ◊ dhoi fut sa genti surruschiendu ◊ in cussu logu dhoi essit cosas màuas ◊ inue dhue at abba frisca? ◊ seu nàsciu in Seulu e dhue seu bíviu ◊ in sa pitzinnia nostra dhue fuit una lughe de incantu ◊ si no dhue pentzat issu pentzaedhoe bosàteros a dhi cricare fémina! ◊ incaraisidhoi a biri! ◊ cessu, curridhoi: ge dh'eus fata!…◊ cumandha e baidhoe! ◊ in su sartu dhue at margianes e sirbones 2. dhoi fàciu s'acostiada mancai a iscurigadórgiu ◊ no permitit prus a nisciunus de dhui ghetai nudha in cussa terra ◊ ajó ca dhoi andaus nosu! 3. un'àtera borta pentzadhoe bene a su chi faes! ◊ dhoi càstiu dèu a cussa cosa ◊ a is cosas chi naras tui dhoi creu ◊ dhue ndhe cheret de passiéntzia a dhu cumprèndhere!… Ètimu ltn. illoc(que) Tradutziones Frantzesu y Ingresu here, there, us Ispagnolu aquí, allí, ahí, nos Italianu ci, vi (avb. stato in luògo, mòto a luògo), ci (prn.) Tedescu dort, da.

disafiài, disafiàre , vrb Definitzione pònnere sa marrania, atzitzare a gherrare Sinònimos e contràrios ammarranae, ilmarranare, marranare Frases isciu chi ti at ameletzau candu ti at disafiau, cudha noti Ètimu ctl., spn. Tradutziones Frantzesu provoquer en duel Ingresu to challenge (to a duel) Ispagnolu desafiar Italianu sfidare a düèllo Tedescu fordern.

faedhàre , vrb, nm: favedhare, foedhae, foedhai, foedhare, fuedhai, fuedhari Definitzione tènnere sa capacidade de nàrrere, manigiare una limba a boghe po nàrrere calecuna cosa mescamente s'unu cun s'àteru; nau de cosa bella meda, chi est ispantosa, faet meravíglia / faedhu su chi ti apo nau! = fàghelu su chi ti apo nadu! Sinònimos e contràrios allecare, arragionare, chistionai, cuntrastare, nàrrere / faedhonzu, limbàgiu | ctr. ammudai 1, cagliare, citire Maneras de nàrrere csn: faedhàresi cun unu = saludàresi; no si faedhare cun ccn. = èssere a primma; faedharesindhe, de una cosa = fuedhai de ccn. chistioni, cun ccn., chistionaisí; fuedhai a iscarada = faedhare chentza rispetu; faedhare a unu = chistionaidhu circhendi de dhu cumbínciri, pedendidhi ccn. cosa; faedhare cun d-unu, cun ccn. = istai a chistionu s'unu cun s'àteru; faedhare a unu, una cosa = circai a unu, circai una cosa, aperaulare, itl. prenotare; faedhare male, bene = fuedhai, arrispúndiri a fuedhus malus, nàrriri mali, fuedhai cun arrispetu, cun tinu, isciri chistionai; faedhare in suspu = fuedhai in cobertantza, de cumprèndiri isceti chini iscít sa chistioni, imperendi unu fuedhu pro un'àteru; faedhare a limba lada = fuedhai sentza de nàrriri bèni is fuedhus, acomenti fait s'imbriagu o chini est perdendi is sensus; fuedhai a iscusi = faedhare a s'iscúsia, abbellu, chi azummai mancu s'intendhet si no parendhe s'origra acurtzu; faedhare candho píssiat sa pudha = mai; faedhare a dortu e a rugadis = fuedhai a brétiu, sentza de critériu, sentza de arrexonai Frases no ti foedho de sos primos annos, candho fia pastoredhu ◊ faedhet donzunu comente ischit, in logu nostru che in aterue ◊ de is figuras chi pintas si nd'eus a fuedhai ◊ apo a essire a foedhare, a nàrrere "Ite bella criatura: ditzosu a chie l'at a incapare!"◊ su mastru nos proibbeit de faedhare sa limba nostra ◊ de cantu est birgonzosu mancu faedhat: si parat mudu, petzi ti abbàidat ◊ Giuanni Batista at foedhau no cun sa boxi isceti ma cun su sànguini suu! 2. portu unu giogu ch'istat fuedhendi! ◊ càstia ita cosa bella: parit ca fuedhat! ◊ mamma fariat is cocòis pintaus a sarreta cun símbula de trigu: pariat ca fuedhànt! 3. iant incumentzau a chistionai in fuedharis istràngius ◊ no si cumprendiat de aundi funta ni de su bestiri e ni de su fuedhari ◊ sa língua de mamma est unu fuedhai de su coru chi intrat ne is venas e àrtziat s'ànima a celu! 4. cheret faedhadu a calicunu si nos podiat azuare ◊ si as bisonzu de lu faedhare no istes a ora a ora ◊ cheret faedhadu unu tratore pro nos arare cussa terra ◊ ndhe depo batire sos durches chi aia faedhadu dae gianteris 5. cun cussos no nos faedhamus ca semus in malas ◊ za sunt parentes, e custrintos puru, ma no si faedhant! ◊ si sunt agatados a costazu apare in crésia e si sunt faedhados 6. si li faedhas male si annicat ◊ de isse ndhe faedhant bene totugantos ◊ innantis ndhe faedhat male, de sa zente, e posca lis faghet su bellu in cara Sambenados e Provèrbios prb: su fuedhai meda fait sa dí pitia ◊ de su tantu faedhare ndhe sutzedint sos errores ◊ limba chi no faedhat a corcorija si faghet Ètimu ltn. fabellare Tradutziones Frantzesu parler, adresser la parole Ingresu to speak Ispagnolu hablar Italianu parlare, dialogare, rivòlgere la paròla a qlc Tedescu anreden (a, cun = Akk.), sprechen (cun = mit + Dat.), zusprechen.

fatuvàtu , avb Definitzione luego, deretu apustis, avatu; dónnia pagu tempus, dónnia tanti, tanti bortas, a físciu (itl. fintzes periodicamente) Sinònimos e contràrios ifatu / atoratora, fissientementi, otora Frases s'undha andhat e benit e paret chi li apat mandhadu fatuvatu s'ànima de su fizu emigradu ◊ at leadu prémiu Fulanu e fatuvatu Fulana ◊ caminaiat fatuvatu a sa mama 2. fatuvatu mi ndhe la bido in domo ◊ fatuvatu andaus a bíngia a candu po una cosa a candu po un’àtera ◊ sos lampos fatuvatu allumant de fiama s'orizonte ◊ fit una candhela a carburu e fatuvatu mi lassaiat a s'iscuru ◊ fatuvatu mi torras a sa mente Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu aussitôt après, souvent, de temps en temps Ingresu at once, close, often, at intervals Ispagnolu luego, enseguida, a menudo, de vez en cuando Italianu sùbito apprèsso, spésso, sovènte, a intervalli Tedescu daneben, oft, in Abständen.

faúle , nm: favule Definitzione sedatzu (o chiliru) cun ferru, o de argiola, fatu de inghírios de filiverru a lascu po chèrrere àliga grussa, po sa fae o àteru deasi Sinònimos e contràrios cerrigu / cdh. fauli Frases innetare su trídicu cun su favule 2. ue remoniant sas abbas de àteros locos pariat unu favule e sos gurutos chi no fint impredaos fint illudratzaos che padules Terminologia iscientìfica ans Ètimu ltn. fabule Tradutziones Frantzesu crible, claie Ingresu wide-mesh sieve Ispagnolu criba gruesa Italianu crivèllo a màglie larghe Tedescu Durchschlag.

friscàdu , pps, agt: frischiau Definitzione de friscare; frisciadu, chi est serrau a friscu, a crae Sinònimos e contràrios frilciadu, serradu | ctr. abbeltu Maneras de nàrrere csn: terra friscada = tropu tosta, mala a triballare; aeras friscadas = chi no sunt postas in abba, chi no bi cheret pròere; mudu che càssia friscada = chi no iscóbiat nudha 2. s'apusentu est frisciadu a giae Tradutziones Frantzesu fermé à clef Ingresu locked Ispagnolu cerrado con llave, atrancado Italianu chiuso a chiave Tedescu verschlossen.

friscàre , vrb: afriscare*, frischiare, frisciare Definitzione serrare is gennas a crae e a friscu; serrare, sidhare is dentes a forte Sinònimos e contràrios acràere, creari, ifriscare 1, imbarcionai, serrai | ctr. abbèrrere Frases fríscio sa gianna e t'intrego sas giaes ◊ si cheres frisciare fríscia: si times a ti furare ponebbei tentadore! ◊ aiant lassadu sa domita frisciada ◊ candho mi corco pagos minutos mancu sa zanna mi frisco ◊ apo serradu e friscadu, in domo, ca so essindhe 2. ses piàghida a mie e ti che apo frisciadu intro de s'intragna ◊ s'àinu candho móssigat frísciat sas barras Tradutziones Frantzesu fermer à clef Ingresu to lock Ispagnolu cerrar con llave Italianu chiùdere a chiave Tedescu verschließen, zuschließen.

ifumentàre , vrb: ilfumentare, infumentare, isfumentare Definitzione fàere afumentu, prènnere su logu de fumu, pigare fumu; fàere fumu o afumentu a unu coment’e meighina; bínchere cun grandu facilidade, impresse, in ccn. cosa Sinònimos e contràrios afumare, afumentai Frases poniant su casu in su cannitu chi che fit in su cubone, a ilfumentare 2. ndhe ant batidu a su santu Manzella a los isfumentare ◊ pro su chi apo bidu ndhe cheria irfumentadu ◊ ca mi che so ammustérchidu, tziu Batore mi at irfumentadu 3. in sa falada a isse l'apo infumentadu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu fumiger Ingresu to fumigate Ispagnolu fumigar Italianu espórre a suffumìgio Tedescu inhalieren

incolvàre , vrb Definitzione ingurtire che crobos, papare a s'airada, a tropu Sinònimos e contràrios imbuculare, istruntzonare, tzèrghere Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu manger à en crever Ingresu to swallow, to eat to bursting point Ispagnolu tragar, engullir, atracarse Italianu inghiottire, mangiare a crepapèlle Tedescu hinunterschlucken.

ingeniài , vrb: ingeniare, ingignai, inginnai, inginniai, inzeniare Definitzione andhare a géniu, èssere a gustu, pràghere; fàere sa cosa faendho a médiu fintzes si no est fàcile, pentzandhodhas totu, imbentandho calecuna cosa noa, diferente (mescamente in forma rfl.), fintzes cuncordare calecuna cosa; fàere s'inginna, s'incàsciu in is doas de is carradas po dhis pònnere is fundhos / i. a unu (nadu mescamente de fizos) = betàresi, tènnere su betu, s'assemizu de sos parentes; èssiri inginnau a… = èssere a zisa de…, fatu a…; inginnai trassas = trassai, ordiminzare carchi cosa a trassa Sinònimos e contràrios geniare / abbirtiai, arragnare, imbentai, indeletare, inteltiare / cuncodrai / abbaradhare, abbelare, imbelare, indeosare Frases a mimi no m'ingéniat: tropu arrústicu est! (A.Garau) 2. at biu s'ómini fracóngiu? at ingeniau a su babbu! ◊ sa fémina mala fait s'ómini trasseri e aici su pobidhu est custrintu a inginnai trassas po pòdiri papai ◊ su chi no tenit cosa de fai nd'inginnat de cosas!… 3. mi so ingeniadu a chircare ◊ cussu s'inzéniat a fàghere de totu, ma chentza fàghere no abbarrat ◊ pro bois m'inzénio a totu su chi poto ◊ cun carilloni e follas de iscraria inginnant una pipia de serbussu (G.Moi)◊ don Masedhu non iat mai ingeniau nudha: su bèni e su mali dh'iat fatu su fradi (I.Lecca)◊ mi depu ingeniai po unu tzichedhu de binu 4. tui ses inginnau a tiàulu! (G.Mura) Sambenados e Provèrbios prb: chie no s'inzéniat no campat Ètimu itl. Tradutziones Frantzesu plaire, faire un peu de tout, s'arranger Ingresu to try hard, to go down well Ispagnolu caer bien, ingeniárse Italianu andare a gènio, ingegnarsi, industriarsi Tedescu gefallen, sich bemühen.

«« Torra a chircare