costanàre , vrb: acostanare Definizione
fàere costanas, freaduras
Sinonimi e contrari
friai,
malandrare,
piticare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
érafler,
écorcher
Inglese
to produce a sore in sthg
Spagnolo
escocer,
rozar
Italiano
fare guidalésco
Tedesco
Druckschaden machen.
discuntentài, discuntentàre , vrb Definizione
no giare su cuntentu, giare calecunu dispraxere
Sinonimi e contrari
iscuntentare
| ctr.
acuntentare
Traduzioni
Francese
mécontenter
Inglese
to displease
Spagnolo
descontentar
Italiano
scontentare
Tedesco
unzufrieden machen.
fàchere , vrb, nm: fàe 2,
fàede,
fàere,
fàghere,
fai 1,
fàiri,
fari Definizione
su mudare ideas, abbisòngios e foedhos a cosas, a cumportamentos, atziones: css. cosa chi acontesset si podet cunsiderare unu fàere e po cussu etotu su foedhu podet tènnere significaos meda (fintzes cussu de mudare, cambiare una cosa o a unu = itl. rendere + agt)/ ind. pres. 1ˆ p. sing. fàcio, fàciu, faco, facu, fasso, fatzo/-u, fato, ind. imp. 3ˆ p. sing. fiat = faghiat, 3ˆ p. pl. faghimis; cong. 2ˆ p. sing. fetzes, 3ˆ p. sing. fetzet, 2ˆ p. pl. facadas, 3ˆ p. pl. fetzent; pps. fatu; ger. fachendhe, faendho, faghindhe, faindhe, fatendhe, fendhe, fendi, fendu
Sinonimi e contrari
agnare,
bastare,
bíncere,
crèschere,
iltare,
importai,
piàghere,
piòere,
tratèniri
| ctr.
nàrrere
Modi di dire
csn:
a fàghere meu, tou, sou… = si fia deo, si fis tue, si fit isse…, a pàrrere meu o si fit a fàghere comente creo deo, tue, isse…; fàgheresi de…, fàghere su (+ agt., nm.) = betàresi a…, fai fintas de…, o fintzas fai o imparai a fai ccn. trabballu; faisí cun ccn. = fàghere abbitu cun d-unu, cun d-una, fàghere cun d-unu, andhare de acórdiu; dàresi a fàghere = mòeresi faghindhe fortza, carchedhendhe, e gai; fàghere de bisonzu = andhare de su corpus; fàghere bisonzu, unu bisonzu = fàghere carchi cumandhu, faina, dovere; fàghere bisonzu a unu = serbire, bisonzare a unu pro ccn. cumandhu, azudu o faina; fàghere a niedhu = fàghere ledàmine niedhu; fàghere su fídigu in buca = bombitare fele; fàghere abba = pròere, (in cuguzu: pissiare); fàghere linna, landhe, binzina, peta, votu, zente = circai, corbai, segai linna, circai e arregòlliri làndiri, pònniri binzina a sa màchina, bociri un'animali e cuncordai sa petza, impromiti a sèi etotu ccn. cosa o pigai unu determinu, circai, corbai genti po agiudu; fàghere s'isterzu = isciacuai, limpiai s'istrexu imperau papendi o coxinendi; èssere (nau de una cosa) a chie si ndhe faghet = dhoi èssiri cosa, bastus chi unu dha circhit, bastus chi unu s’acudat; fàghere in una cosa (de papai, de ispàssiu)= fai una cosa cun prexeri, cun gustu; fàgheresi chi… = crei, fai su contu ca…; fàghere a unu pro èssere… = pessare, crere chi est…, assimbillai a…; fàghere, fàiri a… (+ vrb.) = èssere possíbbile, andhare bene a fàghere una cosa; fàghere de manos, de pes = mòere sas manos, sos pes; si as de fàghere… = chi no tenis àteru de fai, chi bolis pigai corpus…; avb.: fàghere a (+ númene deverbale cun desinéntzia in -ura: dadura, fuidura, messadura, rugadura, piscadura, e gai); fàghere a gana mala, a dolore de mata, a bómbitos, a cussos = batire sa gana mala, su dolore de mata, e gai; fàghere a cantos = segai a arrogus, arrogai; fàchere a ischire, a cumprèndhere, a bídere = dare a ischire, ispiegare, ammustrare; fàghere a… (+ vrb;) = esser bonu a…, serbiri a… (+ vrb.); fàghere a (+ vrb. inf.) = determinare su chi narat custu vrb.: faghet a ríere, faghes a prànghere, fato a faedhare
Frasi
ajó, faghide pro achipire! ◊ ancora no ant cumintzadu a fàere s'istrada ◊ su grideri fiat su giru de sa bidha ghetendi sa grida ◊ ajó ca sa faina cheret fata: comente faghimus, totu a s'atenta o a tretu tretu? ◊ facassí coràgiu! ◊ chena s'amada cumpagna, in su mundhu ite che fato? ◊ su malu fàghere no cumbenit e neunu ◊ si as de fàghere, beni a mi tocare, ca bides sa música!…◊ su fàchere, abberu, za est disaogu! ◊ fit de fàcheres e de allegas a sa mannina ◊ tui tenis unu fai disconnotu!
2.
est pigau a montes a fàghere linna a su fogu ◊ candho bi at fogu fuidu cheret fatu zente, ca in pagos est malu a bínchere ◊ margiani iat fatu votu de fai unu conillu!…◊ at fatu votu de no torrare a fumare mai prus ◊◊ fàghere a (+ agt., nm.): mancari fachendhe a pastore, ischiat a lèzere e a iscríere ◊ Mussi Gallone at fatu su dormitu ◊ no fetas su tontu: rispondhe a tonu! ◊ mih, como deo mi fato de su moltu e tue pianghes! ◊ candho lu cramant a carchi cosa faghet su surdu
3.
bastare: no mi l'at fata su mànigu e so famidu ◊ no ti l'at fata totu s'ora chi che fis in ziru?! ◊ custu sèmene za mi la faghet pro cussu tantu de terrinu ◊ no bi l'at fata su sonnu: at drommidu tropu pagu! ◊ su tempus non bi lis faghet mai, tenent sempre presse meda
4.
angiai: ocannu medas berbeghes sunt faghindhe a croba, a mascru, a fémina ◊ bi at berbeghe chi no ndhe podet fàghere s'anzone
5.
crèschere, lòmpere: su trigu ocannu no bi at fatu ◊ sas arburedhas chi amus prantadu za sunt faghindhe ◊ custu trigu est fatu e che cheret messadu ◊ custu casu si est totu faghindhe ◊ sa pira antoniessale est bona candho si faghet ◊ sa patata cheret semenada in terra filigalza, ca bi faghet meda ◊ inoghe no che faghet mancu erba ◊ su priucu fachet in sa lana suchidosa ◊ in is méngius terras dhue faet su trigu, s'órgiu e s'avena
6.
èssere possíbbile, andhare bene, èssere deghile: cun is macos e cun is santos non faet a brullae ◊ fait a passai de custa parti puru po intrai a domu ◊ no at fatu a che acusiare deo e apo mandhadu ◊ si no seus in duus, no fait a fai custu trabballu ◊ cussa cosa, si faghet, si faghet, ma si no faghet si lassat! ◊ candu ndi est artziau fadiat a dhu timi! ◊ custu mignanu no at fatu a bènnere
7.
bínchere, arrennesci: in su mercadu oe sa cosa est a chie podet fàghere innantis ◊ nois faghimus prima de a tie ◊ candho nos gherraimus, isse mi la faghiat sempre ca fit prus mannu ◊ a solu no bi la fato: beni ca mi azuas! ◊ sa musca la faghet a su leone ◊ dèu a solu no nci dha fatzu!
8.
tratènnere, abbitai: bae ma no ti che fetas inie! ◊ no as a èssere creindhe chi mi ndhe fato inoghe, no: deretu mi che torro! ◊ intzandus mi faremu mera cun Giuanni /8a. èssiri o andai de acórdiu: cantu male acheridu mi apo giutu ti ndhe paltas cun chie faghes como ◊ no semus e ne faghimus prus umpare ◊ "Bah, teneisí a contu: no seis genti chi feis cun mei!" - e si ndi andat ◊ at naturale gasi bonu chi isse faghet cun totugantos ◊ si bi faghides, compà, deo bos dao custu e bois mi dades cussu!
9.
isse faghiat in su pane assadu ◊ in su casu za bi fato, mih! ◊ inoghe no che ndhe faghet de eletritzista: sos chi benint abbarrant carchi mese e poi si che andhant ca no los pagant ◊ in logu de cumpanzia za faghet, isse, mih! ◊ si non bi as fatu inoghe non bi as a fàghere in perunu logu, ca ses mandrone! ◊◊ custu pabilu faghet a iscríere ◊ cust'erba faghet a manigare ◊ custa est cosa chi faghet a tizirire ◊◊ tempus faghet mi aiant cunfirmadu de s'arresetu de babbu tou inoghe ◊ fait tres annus a ocannu ◊ su pipiu oi fait is annus ◊◊ eo mi faghia chi ndhe connoschiades, de cussa zente ◊ issu si fait ca iscít e no iscít nudha! ◊ ti fia faghindhe fizu de fulanu ◊◊ bos lu fato a ischire comente est ◊ sas peràulas nadas a s'iscuja li faghiant a cumprèndhere chi…◊ fadidha intrai a sorri tua!◊◊ det ischire sa fera de su monte chi oe la tenet de fàghere cun megus ◊◊ si no bi at iscala che fato a brincadura ◊ su fenu cheret fatu a messadura, sa fae frisca cheret fata a bodhidura ◊◊ e ite mi ndhe faghet a mie, si tue ti che andhas? bae! ◊◊ si as de fàghere, beni e tòcami ca bides sa música!…
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no at it'e fàghere s'oju si ndhe bogat ◊ su bonu fàghere no morit mai
Etimo
ltn.
facere
Traduzioni
Francese
faire,
réaliser
Inglese
to do
Spagnolo
hacer
Italiano
fare,
eseguire,
agire,
procèdere,
produrre,
realizzare
Tedesco
tun,
machen.
fastigiài, fastigiàre , vrb: afastigiare Definizione
istare aifatu a calecuna fémina (o ómine), ammorandho, siat cun ideas sérias o fintzes chentza imprastu / f. ccn. cosa = disizare, abbaidare una cosa, istare apilliados a carchi cosa
Sinonimi e contrari
ammoratzare,
ammorare
Frasi
si est postu a fastigiai e abarrat abbabballucau castiendi a issa ◊ sa bonànima de sorgu miu mi iat permítiu de fastigiai sa filla isceti de sa fentana ◊ nd'iast a tenni de prexu, chi ti fastigiamu dèu!…◊ ge nd'at fastigiau unu, cussa picioca!…
2.
est totu s'ora fastigendi cussu préssiu: donandedhi a dhu tastai! ◊ babbu est fastigendi cussa cadira: comporasidha ca dhoi setzit bèni! ◊ cussa terra dha tengu fastigiada de meda e dha còmporu
Etimo
ctl.
festejar
Traduzioni
Francese
courtiser,
flirter
Inglese
to court
Spagnolo
cortejar,
ligar
Italiano
corteggiare,
amoreggiare
Tedesco
den Hof machen (+ Dat.).
fresài , vrb: fresare Definizione
fàere a fresa, isperrare, apèrrere a pígios
Sinonimi e contrari
iscaltulare
/
abbèrrere,
cannire,
crasare,
filiri,
sacai,
scanniri,
sinniai
Modi di dire
csn:
fresare su pane = iscopercare su pane, segare su pane de fresa ororu pro ispitzigare sos duos pizos e ndhe furriare unu a manera de resurtare ambos de su matessi betu ca sunt lísios a parte de fora ma aspros a parte de intro; fresai sa castàngia = trapare, ispitighedhare sa castanza pro no si tzocare arrustindhe
Frasi
fint chie coghindhe e chie fresendhe, a sa cota ◊ su fritu li at fresau sas manos ◊ su sole coghet sa terra faghíndhela fresare
Etimo
ltn.
fresus
Traduzioni
Francese
fendre,
scinder,
crevasser,
craqueler
Inglese
to chapp,
to separate,
to cleave
Spagnolo
hender,
escindir,
agrietar
Italiano
fèndere,
scìndere,
screpolare
Tedesco
spalten,
trennen,
rissig machen.
iderrigàri , vrb: irderrigai,
irdirricare,
sdarrigai Definizione
fàere a dolore o pònnere dolore mannu a errigos, a s’ischina in su tretu de is errigos
Sinonimi e contrari
illumbai,
illumbedhare,
irrenare,
isarrigai,
iscrocare 1,
isderenare
Frasi
is massaus si funt irderrigaus carrixandu
Etimo
ltn.
*ex derenare
Traduzioni
Francese
causer mal aux reins
Inglese
to weary
Spagnolo
doler los riñones desriñonar
Italiano
direnare
Tedesco
kreuzlahm machen.
ifiniàre, ifinigàre , vrb: irfiniare,
irfinicare,
irfinigare,
isfinigai,
isfinigare,
issinigare,
sfinigai Definizione
fàere fine, prus fine, menguare sa grussària; essire débbile, èssere pigau de sa debbilesa, bènnere mancu
Sinonimi e contrari
afinai,
afinicare,
assilingare,
assutighilare,
infinigae,
insutiligai,
irrussare,
isgumentare
/
dilmagiare
| ctr.
ingrussai
Frasi
cun sa resolza Antiogu est ifinighendhe unu cantu de ozastru ◊ custa màniga cheret sighida a irfinigare pro intrare in sa forramenta ◊ sa fune si est irfinigada fintzas chi si est segada ◊ deo seo po m’issinigare! ◊ su cannone nostru est pro isfinigare su pane!
2.
ifinigados che filu de seda, chentza prus alientu, andhant campandho de erbàgios e landhe (I.Patta)◊ ci mi pogno a ne dhos ghiare a sa giauna a domo issoro s'ant a issinigare in camminu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
réduire,
diminuer
Inglese
to thin
Spagnolo
adelgazar
Italiano
assottigliare
Tedesco
dünner machen.
iformicàre , vrb: ifurmicare,
informigai,
informigare,
infromigai Definizione
batire un’arremu, mescamente postu male chi no passat bene su sàmbene, de pàrrere coment’e prenu de formiga andhandho, ispirtindho
Sinonimi e contrari
abborticare,
addormicare,
addrommentire,
ammartusinare,
immortigare,
indormicare
Frasi
m'infromigant is manus, si asullant is didus ◊ dhi at infromigau totu una camba, unu bratzu, sa metadi de sa faci, e su dotori no at connotu ca portàt un'itus! ◊ si tocàt e dhi pariat de portai piu in faci e fiat totu infromigau!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
engourdir
Inglese
to numb
Spagnolo
entumecerse
Italiano
intorpidire
Tedesco
gefühllos machen.
illadiàre , vrb: illadriare,
illatiare Definizione
fàere ladu, amplu, bàsciu e largu; rfl., nau de ccn., tratènnere a tropu, istentare / pps. illadiadu = nadu de ccn., laredhosu, chi si tratenet tropu nendhe cosas fintzas chentza cabu
Sinonimi e contrari
alladiae
/
istentae
| ctr.
ammurudhare,
astrínghere
Frasi
su cumassu de sa pasta cariada si segat a bículos atundhurados chi s'illàdiant cun su cannone ◊ cussu murútzulu de casu si est illadiadu
2.
cussu canno annat a su logu s'illàdiat e no tenet ammentu de torrare!
3.
dhue fut cuss'illadiadu e no ischia comente mi ne iscabitzulare (Z.Porcu)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
aplatir
Inglese
to flatten
Spagnolo
aplastar
Italiano
appiattire
Tedesco
glatt machen.
imbasciài , vrb: (im-ba-sci-a-i)
imbassiare,
immassare Definizione
portare a bàsciu, prus acanta a terra, fàere prétziu prus bàsciu; rfl. incrubare, abbasciare sa conca a cara a terra, pònnere coment’e cicios, prus bàscios; nau in cobertantza, acuntentare, dignare de fàere ccn. cosa chi paret de menguare s’importàntzia de chie dhu faet / i. sa cigirista = menguare is pretesas; imbasciai is boges = abbasciare is tzérrios, sas boghes, foedhare prus abbellu
Sinonimi e contrari
abasciai,
abbacare,
ancrucare,
apiadare,
grusare,
incrunai,
ingruxare
/
imbaratire
| ctr.
artziai
Frasi
at imbassiadu sas naes pro lòmpere a sa figu cota
2.
imbàssiadi ca sinono ti podent bídere! ◊ pro collire cosa dae terra tocat a s'imbassiare
3.
a fàghere triballedhos de campu cussu no s'imbàssiat, no perdat sos grados, puru!…
4.
ci bolet biri gente in crésia depet cumenciai a imbasciai sa cigirista!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
baisser,
abaisser
Inglese
to lower,
to humble
Spagnolo
bajar
Italiano
abbassare
Tedesco
niedriger machen.
imbidrigài , vrb: imbirdigai,
imbirdigari Definizione
essire o fàere de colore bidre, nau fintzes de unu candho si arrennegat a meda, incerare po fele, de su tzacu
Sinonimi e contrari
imbirdare,
imbirdillai,
imbirdire
Frasi
pentzu a su tempus chi currit, a s'imbirdigai e ingroghí de is istagionis
2.
bastat, sigaus a nai, ca no mi bollu imbidrigai!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
verdir
Inglese
to turn green
Spagnolo
verdear
Italiano
inverdire
Tedesco
grün machen.
imbirdèssi, imbirdèssiri , vrb Definizione
essire de colore bidre, nau de su logu, naschire erba, prènnere de erba
Sinonimi e contrari
imbidrigai,
imbirdire
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
reverdir
Inglese
to make green again
Spagnolo
reverdecer
Italiano
rinverdire
Tedesco
wieder grün machen.
imbrundèssiri , vrb Definizione
essire o fàere brundhu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rendre blond
Inglese
to make fair
Spagnolo
poner rubio
Italiano
imbiondire
Tedesco
blond machen.
impoberàre 1 , vrb: improverare Definizione
brigare, nàrrere cosa a unu brigandhodhu, betandhosidhu coment'e male fatu, a curpa, betare in fatze
Sinonimi e contrari
atzuridare,
ingiugliare,
trilliare
/
refaciai
Frasi
no aiat istentadu a l'impoberare chi issa no aiat nudha, etzetu sa bonidade de su coro ◊ e t’impròverant puru chi peoras ca muda ses e frimma e no mezoras!
Traduzioni
Francese
reprocher,
gronder
Inglese
to upbraid
Spagnolo
reprochar
Italiano
rimproverare
Tedesco
Vorwürfe machen.
inchigiàre , vrb: inchizare Definizione
fàere o essire coment'e in cara trista, o fintzes arrennegada; nau de s'aera, annuare
Sinonimi e contrari
achizare,
acristai,
inchizire,
incilliri
2.
sas boghes de su bentu inchizant s'ària che lamentos de atitadora ◊ s'aera oe si ch'est inchizendhe
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
froncer le sourcil (s)
Inglese
to frown
Spagnolo
fruncir el ceño
Italiano
accigliarsi
Tedesco
ein finsteres Gesicht machen.
inchimentàre , vrb Definizione
fàere chimentu, boghes, burdellu
Sinonimi e contrari
abbochinare,
batugliare,
chichigliare,
intrigliare,
stragamullai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tapager
Inglese
to make a noise
Spagnolo
alborotar
Italiano
fare strèpito,
chiasso
Tedesco
Lärm machen.
incillíri , vrb: incixie,
incixiri Definizione
ammostare o fàere cara de inchietu istringhendho is chígios; pònnere pentzamentu
Sinonimi e contrari
achizare,
acristai,
inchigiare,
inchizire,
increstare,
ingrispire
Frasi
candu nant cancuna cosa po issa s'incillit e s'inchietat, ma est pronta a perdonai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
froncer le sourcil (s)
Inglese
to frown
Spagnolo
fruncir el ceño
Italiano
accigliare
Tedesco
ein finsteres Gesicht machen.
inciorodhàre , vrb: intzarodhai,
intzorodhare,
intzurudhare Definizione
betare apare a s’afaiu, chentza critériu, fàere un’ammesturitzu de cosas diferentes, fàere un’atzorodhu trebballandho, foedhandho; fintzes isciúndhere a meda, a tropu, cosas de papare
Sinonimi e contrari
aciapuciae,
ciorodhai,
impiastai,
improdhai,
inciapugliare,
inciobodhare
Frasi
ita totu est intzarodhendu cussu fac'e tontu?!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
gâcher,
faire grossièrement
Inglese
to mess up
Spagnolo
chapucear
Italiano
fare pastìcci
Tedesco
Pfuschereien machen.
inciurpài , vrb: insurpai,
insurpare,
inturpare,
intzurpai,
intzurpare,
itzurpai Definizione
essire o fàere tzurpu, menguare o bènnere mancu sa vista e, in cobertantza, sa capacidade de cumprèndhere, bíere s’arrexone, su giustu, sa cosa giai crara
Sinonimi e contrari
atzecare,
incegai,
inturpire,
intzeghire,
tzurpai
Frasi
seu beniu po fai biri a is itzurpus e po itzurpai a chini nat ca nci bit
2.
surdos e inturpados, faghent sa gherra cumbintos de leare sa vitória! ◊ intzurpada dea su dinare s’iat béndhiu sa cusciéntzia e s’ànima a su tiàulu ◊ sas banidades inturpant sa zente ◊ totu intzurpadu de sa passione abbratzat sa mundhana professione
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
crever les yeux,
aveugler
Inglese
to blind
Spagnolo
cegar
Italiano
accecare
Tedesco
blind machen,
blind werden.
incrispàe, incrispài, incrispàre , vrb: incrispiai,
incrispiare Definizione
fàere crispu, cràdiu, pigare fortza, fàere prus lestru, de prus, prus istrintu; primmare, ofèndhere arrennegare; in cobertantza, fintzes annuare nau de s'aera
Sinonimi e contrari
acadriare,
afortiai,
apretai,
incribidai,
infruscare,
scrispiari
/
acristai,
inchigiare,
incilliri,
increstare
| ctr.
abbacai,
abblandai
Modi di dire
csn:
incrispiai su passu = caminare prus impresse; aeras incrispadas = chelu annuadu; incrispiare su guresi = fàgherelu essire prus afissu, intipiu
Frasi
sempre piús incríspiat su bentu cun bírridos de abba e nie frita (N.Cucureddu)◊ un'ispuntorzada a sos boitos lis faghet incrispiare su passu ◊ su bentu, s'àcua, su fogu funt incrispiendi ◊ est malu su bentu candu incríspiat: trocit truncu e isperdit su cinixu de dónnia fogu (P.Alcioni)◊ incrispat is passus e ponit sa fua
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
épaissir,
intensifier
Inglese
to intesify,
to thicken
Spagnolo
intensificar
Italiano
raffittire,
intensificare
Tedesco
dichter machen,
verstärken.