abbuturàre , vrb Definitzione pònnere o ammadurare is butones, is ogos de is cambos, po bogare fògia e linna noa Sinònimos e contràrios aoghire, aportzedhare, butonire Frases s'ispalghent in s'aera sos dulches fiagos de sas méndhulas abbuturendhe ◊ sos isfraones sunt abbuturendhe 2. fiore abbuturadu, su fizu meu caru! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu pousser des bourgeons Ingresu to gemmate Ispagnolu brotar Italianu gemmare Tedescu knospen.

aciopài , vrb Definitzione atzitzare is canes, su dhos mandhare a mossigare a ccn. Sinònimos e contràrios alluscai, ateneae, atiare, auntzare, incidai, inciulai, insissiligai, intzullire, tzuntzullare, ubetzare | ctr. caciare Tradutziones Frantzesu pousser, exciter Ingresu to instigate Ispagnolu azuzar Italianu aizzare i cani Tedescu hetzen (auf, mit Akk.).

ammatucàe, ammatucài , vrb Definitzione fàere a matucu, a mannu, fintzes fàere crèschere Sinònimos e contràrios crèschere, immannitare Frases immoi, candu ammatucant dhis còmporant su motorinu, a is fillus! ◊ a piticu fut donau a su giogu, ma comenti est ammatuchendi est prus sériu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu grandir, bien pousser (fam.) Ingresu to grow up Ispagnolu crecer de edad Italianu divenir grandicèllo Tedescu halb erwachsen werden.

assocài , vrb Definitzione nau de erbas e matedu, betare soca, pònnere arraighinas e crèschere bene (fintzes cracu); nau de gente, callai a ciorbedhu, crèschere de seru, essire giuditziosos Sinònimos e contràrios acherrai, atichire, tènnere / insabiai Frases su sèmini nascit, assocat e inflorit ◊ cuss'erba assocat meda, crescit meda a cambus ◊ custu sarmentu at assocau bèni Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu pousser Ingresu to take root Ispagnolu arraigar Italianu allignare Tedescu gedeihen.

atorigài, atorigàre , vrb: aturigare, aturricare Definitzione pruschetotu, pònnere o atzitzare is canes aifatu de gente o de animales; nau foedhandho de gente, giare una briga, pigare a tzérrios, bogare in bregúngia, nàrrere cosa a ccn. po dhi pònnere presse, po dhu apretare a fàere calecuna cosa Sinònimos e contràrios aciopai, agegherai, ateneae, atiare, auntzare, chissire, brigare, incidai, inciulai, insissiligai, intzugare, intzullire, ubetzare | ctr. caciare 2. si bi lompo los atúrigo, cussos pisedhos! ◊ no dhu depeus atorigai: depeus avantai is calidadis chi tenit (R.Boi)◊ sos Zudeos ant cumintzadu a l'aturricare nanne: Su sàpadu est pecadu a picare pesu a pala! Ètimu ltn. auctoricare Tradutziones Frantzesu pousser, inciter Ingresu to instigate Ispagnolu azuzar, reñir Italianu aizzare Tedescu hetzen.

auntzàre , vrb: aunzare, untzare Definitzione atzitzare un’animale, una persona contras a calecunu, po si gherrare o brigare o àteru Sinònimos e contràrios aciopai, agungiari, alluscai, arruntzare, ateneae, atiare, atorigare, chissire, imbriscare, incidai, inciulai, insissiligai, intzifrire, intzigare, intzugare, intzullire, ubetzare | ctr. caciare Frases bidet canes in paghe e los aunzat ◊ a su pedidore li fit aunzendhe su cane ◊ at aunzadu su cane a sas berbeghes pro che las salarzare Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu exciter, pousser Ingresu to incite Ispagnolu azuzar, incitar Italianu aizzare Tedescu hetzen.

brioníre , vrb Definitzione bogare pigionatzos, cambos noos, nau de is linnas, de naes segadas in tretu grussu Sinònimos e contràrios apillonai, brionare, briorare, broculare, brotai, brundhire, incorumedhai, pigionaciare, puzonire / nàschere Frases sos bentos malos ti ant irratada, ma deves brionire torra! ◊ inue su sole ispalghet grinas de incantu totu brionit e prendhet a oro che pispiadu de càlighe santu (G.Stara) 2. candho iscumparint sas furas e brionit s'onestade torro a bolare ◊ brionit s'aficu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu bourgeonner, pousser des bourgeons Ingresu to sprout Ispagnolu brotar, germinar Italianu germogliare Tedescu sprossen.

butoníre , vrb Definitzione foedhandho de matas, bogare, ammadurare butones Sinònimos e contràrios abbuturare, aguxai, aportzedhare, indroghie, ocire, sbutonai Frases in martu sas àrbures sunt totu butonindhe ca sunt apunta a isparare ◊ custos fiores sunt totu butonindhe pro fiorire ◊ sas olias butonint pro fàghere su fiore Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu pousser des bourgeons, bourgeonner Ingresu to bud Ispagnolu brotar, acogollar Italianu gemmare Tedescu knospen.

impuntzonàre , vrb Definitzione istare coment'e a su punghe punghe, ispinghe ispinghe atzitzandho po fàere mòvere s'àteru a calecuna cosa (e no sèmpere de bonu) Sinònimos e contràrios impunciai, impuntzonire, inciulai, infruncuai, inzibbire, ispuntzonare Frases aviat una fortza che dimóniu e bastavat apenas de l'impuntzonare pro afocare unu cristianu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu inciter, inciter à la révolte, pousser Ingresu to instigate, to stir up Ispagnolu instigar Italianu istigare, sobillare Tedescu anstiften, aufhetzen.

inciulài , vrb: (in-ciu-la-i) insulai insullai, intullae, intzugliai, intzulai, intzullae, intzullai, intzullare, untzulai Definitzione betare o pònnere su cane a ccn. o a unu pegus; nàrrere, fichire ideas in conca a unu po dhu cumbínchere a fàere calecuna cosa, po dhu pònnere contra a s'àteru Sinònimos e contràrios aciopai, aggussire, atiare, auntzare, birbillare, incidai, inciliare, incirigare, insissiligai, intzullire, inzibbire, issolociare, ubetzare / intriscare, mincidiare, suberiare, tinghitare / insuai | ctr. caciare Frases dh'iant intzullau unu cani, datu ca no dhu podiant sighiri ◊ po dhu cassai dh'intzullant unu cani fonnesu in fatu 2. is domínius ant fatu destrossu insulendi chi sa língua sarda est nemiga de su progressu! (G.Lilliu)◊ a sa pessone chi si lassat intzullare li narant chi est unu tzullu ca lu picant comente cherent Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu inciter, pousser Ingresu to urge Ispagnolu instigar Italianu istigare Tedescu verleiten.

intechíre , vrb: integhie, integhire, intichire Definitzione seberare o fàere sa tega, nau de alegúmenes; nau de lana, trastes, pònnere su bobboi papalana; nau de animale fémina, essire próssima Sinònimos e contràrios addegare Frases sa fae est integhindhe ◊ su pisurtzis no at galu intechiu ◊ custu tempus at integhiu su pisu 3. s'ebba at integhidu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu pousser les cosses (des légumineuses) Ingresu to pod Ispagnolu poner las vainas las legumbres Italianu méttere i baccèlli (détto delle leguminóse) Tedescu Hülsen ansetzen.

inzerràre, inzerriàre , vrb Definitzione fàere s'inzerra, giare ifadu, tzacu / i. su cane = aunzàrelu o pònnere contr'a ccn., atzitzare Sinònimos e contràrios aciopai, atiare, audire, auntzare, imprumonare, inciulai, intzidare, ubetzare, umprigare / incidai, intriscare, mincidiare, purruntzare, suberiare, tinghitare | ctr. caciare Frases cussos s'inzerrant e istochizant che fizastrinos ◊ ma cale pecadu deviat rimediare si a lu buscare e a l'inzerriare fit sempre issa?! ◊ in custa catza mortale so una fera inzerriada chi aisetat sa note pro un'iscàmpiu de vida (L.Mele)◊ su padronu, invece de lu chiscire, su cane, lu fit inzerriendhe! Tradutziones Frantzesu exciter, pousser, provoquer Ingresu to incite, to provoke Ispagnolu instigar, azuzar Italianu aizzare, provocare Tedescu aufhetzen.

ispígnere , vrb: ispínghere, spingi Definitzione fortzare una cosa a cara a calecuna bandha, prus che àteru fortzandho de parte de apalas, ponendho ananti sa cosa de mòvere, e de una manera pàsida; cumbínchere, fortzare a fàere cosa / pps. ispintu / ispínghere boghe = chesciaisí, abbogàresi, fàgheresi intèndhere pro su chi bisonzat Sinònimos e contràrios impèlliri | ctr. remare 1, tirai, tostare Frases in is pigadas mannas is passigeris depiant ispínghere su trenu! ◊ ispinghesit su poltone e lu muntenzesit abbeltu ◊ sa zente est a càticu e ti sunt totus a inghíriu e ispinghent a imbertas (G.Pau)◊ fiat ispingendidhu po dhu fai torrai a intrus ◊ su ventu survat ispinghènneche sas nues a innedha ◊ in su puntissusu sos pitzinnos l'azudavant ispinghèndhelu 2. s'arresone m'ispignet a iscríere!◊ custu podit ispingi is malintentzionaus e is furbus a si serbí de nosu po is malefatas insoru ◊ su disizu m'ispinghet a cúrrere Sambenados e Provèrbios prb: dolore ispinghet boghe Ètimu ltn. expingere Tradutziones Frantzesu pousser Ingresu to push Ispagnolu empujar Italianu spìngere Tedescu schieben.

ispinghidúra , nf: spingidura Definitzione su ispínghere; manera de fortzare Sinònimos e contràrios ispinghinzu, ispinta, spintua Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu action de pousser Ingresu pushing Ispagnolu empuje Italianu spingiménto Tedescu Schieben.

istuzàre , vrb Definitzione coment'e púnghere a istuzu (gurtedhu): fàere calecuna cosa po fàere andhare o mòvere, fàere trebballare, fàere foedhare faendho pregontas o àteru Sinònimos e contràrios azachinare, intzutzulai, ispuntogliare, sotae, trotinare Frases istuzare su zuo, s'àinu, sos triballantes ◊ sighèndhelu a istuzare benzei a ischire chi isse fit su capu ◊ cun suspos mi istuzaiat a chistionare ◊ deo l'istuzaia a si nche andhare tandho chi fit galu in tempus Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu aiguillonner (fig.), pousser Ingresu to urge, to spur (on) Ispagnolu aguijonear, picar Italianu pungolare, sollecitare Tedescu anstacheln, drängen.

tènnede, tènnere , vrb: tenni, tènniri Definitzione èssere meres o in posse de calecuna cosa, àere (ma fintzes pentzare, èssere in parentella, sentire una dólima, àere bisóngiu); contivigiare, manigiare de calecuna manera; aferrare a manos o cun calecuna cosa, mescamente currendho aifatu, pigare cosa iscapa, chi si movet currendho, a bolu o àteru, e fintzes furare, arregòllere e pigare de mesu de àtera cosa, arresurtare in mesu de cosa chi istringhet, chi sidhit; genia de giogu chi faent is piciochedhos cricandho de si aciapare paribari: giogai a tènnere o a tenedene; nau de sa linna o àteru chi abbruxat, pigare fogu, temperare a abbruxare, iscapai pampa (vrb. aus. èssere o àere: si podet nàrrere fintzes coment'e vrb. ativu transitivu); nau de cosa prantada o innestada, de arremu de sa carena o de sèmene chi ingendrat in sa madre (nau de fémina, bènnere príngia), pigare vida in sa terra o in sa linna noa, abbarrare biu, pigare a crèschere / ind. pres. 1ˆp. sing. tèngiu, tengu, tenzo, tenzu; ind. imp. dèu tenei, nosu tenestus, nois teniaimus; cong. pres. 1ˆp. sing. tenga, tenza, 2ˆp. pl. tenzades, tenzedas; pps. tentu, ténnidu, ténniu. Coment'e sinónimu de àere a logos dhu narant in parte de custu candho su sugetu, in su cuncetu de èssere in su logu, no est bene determinau: Sa Nuge si narat aingasi poite ca unu tempus dhue teniat una mata manna de nuge, in s'ortu dhue tenet crabas = bi aiat un'àrbure de nughe, bi at crabas Sinònimos e contràrios àere, tèndhere 1 / acherrai, aciapai, cassai, contifizare, furai, prugae / agganciai, arratulare / aggafiare / allumae, atzèndhere, brugiare / assocai, atechire | ctr. iscapae / lassai / mòrrere Maneras de nàrrere csn: ie teniat pira = bi aiat pira; tènniri in cunsideru = pònnere in càrculu, fàghere contu mannu de unu; tènnere, tènniri de… (+ vrb. infinidu)= dèpere + vrb. infinidu; èssere tene tene a… = apunt'a aferrare, aferrendhe; giúghere a unu tene pro tene = tene tene, acurtzu meda de lu pòdere azummai aferrare (ma chentza lu sighire deunudotu); tènniri frius, basca, fàmini, sidi = sentire fritu, calura, fàmine, sidi, àere bisonzu de caentu, de friscura, de manigare, de bufare; tènniri pani e gortedhu = àere totu sas codomidades, istare a códumu; tènniri fuedhus cun d-unu = leàresi peràulas, faedhàresi male, cun peràulas graes, àere tentu murrunzu; tènnere a unu a picu = sighírelu curríndhelu; tènnere carchi cosa a pesu (es. su male fatu) = èssiri dispràxius; tènnerela cun ccn. = èssiri oféndiu, èssiri contras a ccn.; tènneresi musca a tzocu = irbulàresi de…, lassai a pèrdiri, mandai a pasci cocas; intrare in tènnere = allúiri, apampai Frases sonniei de ti àere pro tota sa vida e no ti tenzei ◊ tenet deghe annos in sos úndhighi ◊ si teniat sas fortzas de Sansone!…◊ póveru est chie no tenet cosa ◊ sa Sardínnia tenit richesas ◊ isse tenet bestiàmine ma no tenet pàsculos ◊ de dinai ndi tengu, ma immoi no ndi portu ◊ tenent sa cosa ma no zughent mai unu sodhu in busaca ◊ bendhe su chi tenes e dalu a sos pòberos! ◊ Mariedha si at carragliatu sas oricras e si at tentu sa conca chin sas manos 2. totu custu frius…: ita tenit, babbai? ◊ custu mànigu no tenet nudha: proite no ti est piaghindhe? ◊ e ita tenis isconchiendi? ◊ tenit su mali de is pedras ◊ is pipius no tenint nudha contras a su sardu ◊ cussu no tenet parentes 3. sa carrada male tenta ponet tastu a su binu ◊ est bèni tentu che cani acapiau ◊ in tempus malu sas berbeghes las tenimus a proendha 4. cunsiderendi comenti pasciat, mali mi pariat su dha tenni morta! (E.Pintor Sirigu)◊ apo tentu su cabadhu a issocu ◊ sa cane mia tenet su lèpere, su crabolu ◊ cudhos chi navant a tènnere a mie innantis meu cumbeniant tentos! ◊ bae e tènemi su cadhu ca tuco a bidha! ◊ bi aiat zente meda in su fogu fuidu e belleggai l'ant tentu 5. mi che ant tentu duos fiados ◊ sa pedra mi che at tentu sa manu suta ◊ no li piaghet sa cosa rassa e che tenet su pizu dae su late ◊ fit tenendhe s'ozu in su corriotu ◊ no azes àpiu su corazu de nche tènnere una tzica ◊ proite ses pulighendhe su minestrone, ite che ses tenindhe?! 6. feus tenni su fogu cun custu pimpiridu de paperi ◊ su fogu est intradu in tènnere, est tenindhe, si ch'est tentu ◊ sa linna de umbrinu est mala a tènnere ◊ sa linna mascada de abba no bi tenet ◊ sa linna sica tenet dereta ◊ sa linna frisca istentat a tènniri ◊ ténelu, su fogu, ca sinono s'iltudat! 7. sas iferturas ant tentu totu ◊ si est prantada frisca, sa canna tenet dereta ◊ sas arburedhas chi si prantant, prus mannas sunt e prus sunt malas a tènnere ◊ sa prantaza tenet bene, dereta, si est posta proindhe ◊ comente si est cojubada at tentu deretu 8. chirchendhe sidhadu si pariant tene tene a èssere ricos ◊ proite la tenes cun megus si no ti apo fatu nudha?! ◊ si fit istatu pro mene, si ne aiant tentu de musca a tzocu! Sambenados e Provèrbios prb: fillu de gatu topis tenit ◊ chie no curret no tenet! Ètimu ltn. tenere Tradutziones Frantzesu avoir, posséder, capturer, attraper, prendre, brûler, s'enraciner, prendre, pousser Ingresu to have, to own, to catcht, to burn, to take root Ispagnolu tener, detener, quemar, arraigar, prender Italianu avére, possedére, detenére, catturare, acchiappare, prèndere, àrdere, attecchire, allignare Tedescu besitzen, innehaben, fangen, packen, verbrennen, Wurzel fassen, einwurzeln.

trubàre , vrb: trubbare, truvare, turbare, turvare Definitzione fàere andhare, apretare po andhare (nau pruschetotu po is animales, ma fintzes po gente pigada coment’e animales, chentza arrispetu); portare su bestiàmene de una pastura a s'àtera; fàere essire a pígiu sa fera in cassa, fintzes su pische po piscare, istesiare, fàere istesiare, fintzes solu andhare; prnl. afracai, su si betare cun fortza contra a ccn. a iscúdere, mossigare, atumbare, incorrare o fàere àteru de male; nau in cobertantza de s'ómine, de su mascu, cobèrrere; fintzes nàrrere o atuare una cosa a unu candho no dha faet po su pagu interessamentu Sinònimos e contràrios sucai, tzitziare / atramudai / afarcai, agghegiare, assurpire, azachinare, crazugai, tzurricare / zúchere Frases pastores, truvade sas berveghes! ◊ sos canes si sunt betados a sa tupa pro trubbare sa fera ◊ commo no turbas prus sos pecos dae Costera ◊ trubba s'àinu, fàghelu andhare impresse! ◊ turvaiat sos voes cun d-unu frúschiu chi ischiat isse ◊ su ventàriu aiat sichitu a turvare e a molinare sas framas 2. o luna maca, a ube ses turbandhe?! ◊ trubba a dainanti: bae, no istes ispetendhe! ◊ trubbachelu su bestiàmine, no mi che collat s'olia! 3. si li est trubbadu su trau e si no si fit fatu a bonu a si partare l'aiat mortu! ◊ ajó, ista masedu, cantu ti truvas daghi ti faedho! ◊ si mi est trubbadu a m'iscúdere, ma candho at bidu sa lepa at furriadu! Ètimu ltn. turbare Tradutziones Frantzesu pousser, conduire en avant Ingresu to spur, to conduct Ispagnolu aguijonear, ojear la caza Italianu stimolare, far andare, condurre avanti Tedescu antreiben, anstacheln.

trubbàda , nf: truvada, turbada Definitzione su trubbare; móvia a forte, cun fortza totinduna, currendho po iscúdere, po lòmpere a calecuna cosa o a ccn. a giagaradura; in cobertantza, zutura Sinònimos e contràrios trambuscada, trumentata / trubbera Frases at fatu una trubbada de bentu ◊ si li at fatu una trubbada su mascru a tzumbadas chi l'at fatu fintzas rúere Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu action d'exciter, de pousser Ingresu rashness Ispagnolu arremetida Italianu avventaménto Tedescu Werfen.

tzuntzullàre , vrb: tzutzullai Definitzione nàrrere o fàere po indrúchere a unu a fàere ccn. cosa, po dhu pònnere contras a un'àteru, po dh'atzitzare / èssere tzuntzulladu a binu = piciuau, bufadu, alligru a binu Sinònimos e contràrios birbillare, inciulai, seguzare / intzidiare, intzifrire, intzutzulai, ispuntogliare, ispuntzonare Frases tzutzullai sa genti, su logu ◊ is Fariseus sighiant a tzutzullai sa genti po fai cundennai a Cristus ◊ candho cudhos no lu bochinabant prus, credendhe de fàchere male, tandho los tzuntzullabat isse matessi Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu exciter, pousser Ingresu to incite Ispagnolu incitar Italianu aizzare Tedescu aufhetzen.

«« Torra a chircare