assorinài , vrb Definitzione
pònnere in su sole, assoliare, pigare sole
Sinònimos e contràrios
assobinai,
assoliae
Frases
ispànigat, su soli si àrtziat e sa caluxértula essit po assorinai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
exposer au soleil
Ingresu
to expose to sunlight
Ispagnolu
solear
Italianu
espórre al sóle
Tedescu
in die Sonne legen.
atrocài, atrocàre , vrb Definitzione
fàere, chentza bisóngiu, una firmada foedhandho coment'e chie est naendho cosa chi no bolet o no ischit (o chi si acatat chi andhat male), su si atregare foedhandho, ma fintzes, nau de animale o de gente camminandho, fàere una firmada coment'e abbasciandhosi, faere un’abbrandhada; foedhandho de matas, apretare a sole, a sicore
2.
isceti su noti is papíngius de pentzamentus mannus a lampaluxi atrocant (V.Vargiu)
3.
custas àrbures las at atrocadas su sole e sicas si che sunt!
Tradutziones
Frantzesu
se troubler en parlant
Ingresu
to become agitated while speaking
Ispagnolu
enredarse
Italianu
turbarsi nel parlare
Tedescu
die Fassung beim Sprechen verlieren.
barrantzedhàre , vrb: barrantzellare Definitzione
andhare a giru po vardiania comente faent is barracellos, o fintzes a iscrucugiare
Sinònimos e contràrios
rundai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
faire la ronde
Ingresu
to go out on rounds
Ispagnolu
rondar
Italianu
uscire di rónda
Tedescu
die Runde machen.
befàna , nf Definitzione
genia de personàgiu pentzau che una fémina bècia chi batit is donos a is piciochedhos su note de su chimbe abbreschendho a su ses de ghennàrgiu
Sinònimos e contràrios
marragoti
Frases
a sa befana dhue crent su fedu ma no is mannos ◊ mai befana in faci apu biu, ma dh'ia a bolli biri e fuedhai (F.Pischedda)◊ is pagus bortas chi nci atafàt a sa crapita giusta, sa befana lassàt adítziu adítziu duas figus sicadas
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
"befana"
Ingresu
epiphany,
ugly woman
Ispagnolu
"Los Reyes" (Magos)
Italianu
befana
Tedescu
Befana,
alte,
gerechte Hexe,
die,
nach der italienischen Volksüberlieferung.
cartíglia, cartíllia , nf: castíglia Definitzione
iscritu de comente unu preide podet cunfessare; fintzes is paperis po isposare
Sinònimos e contràrios
prubbicatas
2.
una giovunedha iat donau fuedhu a unu fiuru e enta pubblicau fintzas is cartíllias candu, totu a una borta, maca isbrigungira, dh'at lassau po un'àturu
Sambenados e Provèrbios
smb:
Castiglia
Ètimu
ctl., spn.
cartilla
Tradutziones
Frantzesu
licence de confesser
Ingresu
confessor licence
Ispagnolu
cartilla
Italianu
patènte da confessóre
Tedescu
Befugnis,
die Beichte abzuhnemen.
cartolài , vrb Definitzione
pònnere su númeru a is pàginas (de unu libbru, de àteru)
Tradutziones
Frantzesu
numéroter
Ingresu
to number the pages
Ispagnolu
numerar las páginas
Italianu
numerare le pàgine
Tedescu
die Seiten numerieren.
càsticu , avb: càstigu,
càstiu 1 Definitzione
a c. = po is die de festa / zipone, beste de càstigu, de càstiu = su bonu
Sinònimos e contràrios
| ctr.
fitianu
Frases
custos pantalones mi los lasso a càstigu ◊ si ponias mente a mie lu tias portare a càstigu in sas dies bagadias, cussu pinzos ◊ su sartu mi tevet leare sas misuras pro unu bestire de càstigu ◊ a su tempus sa peta in sas domos fit a càstigu ◊ ti ses bestiu chin sa beste de càsticu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
réservé pour les grandes occasions
Ingresu
reserved for the feasts
Ispagnolu
para las fiestas
Italianu
riservato per le fèste
Tedescu
für die Festtage aufbewahrt.
chi , prn: ci 1 Definitzione
prn. relativu in parte de calesiògiat númene mascu o fémina, singulare o plurale, sugetu o cumplementu (su sardu no narat "su/sa cale, is calis, sos/sas cales", si no cun valore de càusa: su cales); coment'e prn. relativu s'impreat meda cun funtzione de avb. de logu in su sensu de inue, aundi, de tempus in su sensu de candho e de àteros cumplementos (fintzes acumpangiau cun pron. pers. po su sensu precisu de su cmpl.); in campidanesu e mesania s'impreat meda cun valore de cng. si po pònnere una cunditzione (e fintzes in prop. de ispédhiu); faet un'avb. in d-unas cantu maneras de nàrrere po inditare un'atzione chi sighit: èssere o istare + bvrb. sing. 2ˆ p. impr + chi ti… + bvrb (1ˆ p. sing. ind. pres.) = èssere o istare a su + bvrb 2ˆ p. impr. + matessi bvrb 2ˆ p. impr.; su/sa + nm. chi est su/sa + matessi nm… = fintzas su/sa… (s'impreat fintzes cun avb: oe chi est oe… = fintzes oe, ancora como)
Sinònimos e contràrios
ue,
candho
/
si
Frases
dàemi sa cosa chi zughes in manu ◊ càstia a su trabballu chi ses fendi! ◊ custu est su contu chi praxit a tui ◊ bi ndhe at chi trampistant negusciendhe runza ◊ nàrami totu sas cosas chi cheres ◊ a carrela acudiat pisedhos chi teniant àteras cosas de contare ◊ sa Sardínnia tenit risorsas chi point èssi postas a fundamentu de indústrias noas ◊ apo arriciu is novas ci mi as mannau ◊ custa no est màchina chi potas cúrrere meda!◊ su ci apo fatu est istàpia una cosa ci est pràcia a totus (C.Argiolas)
2.
sa domo chi isto l'apo comporada ◊ bi aiat unu palatu chi bi fint sas fadas ◊ sa die chi ant fatu a tie no ant fatu àtera cosa si no gravèglios e rosas ◊ fut s'annu chi at niau meda ◊ a candho como chi no at mes'annu apedhat, ite at a èssere a mannu, custu catedhu! ◊ sa dí chi furia gioghendu a mammacua apu agatau custu ◊ in s'annu chi non isciu ci funta duus fradis, unu arricu e s'àteru pòbiru ◊ sa poesia est unu frutu chi li cunfaghet su tempus asciutu (Màsala)◊ aiant postu a béndhere una siendha chi su mere fuit mortu ◊ at tzerriau unu cassadori chi dhi teniat cunfiantza meda (E.Musio)
3.
un'amigu bonu no dhu agatas mancu a perda furriada, chi dhu circas in s'ora de s'abbisúngiu ◊ su meri miu, ci tèngiu fàmini, mi donat pastura ◊ chi boles chi mi chelle, chelladi innanti tue! ◊ como, ci morzo, mi morzo cuntentu ◊ oe nemos andhat a carrixae: bieus ci su mere si decidit a nosi pagae comente si depet! ◊ filla mia, chi si lassasta intrai finas a candu passat s'àcua!
4.
fúrria chi ti fúrrio, e ite no ant imbentadu?! ◊ fint tira chi ti tiro fintzas chi che l'ant segadu ◊ est totaganta die pista chi ti pisto, cun cudhu martedhu! ◊ fit chirca chi ti chirco, fintzas chi l'at àpidu ◊ primu fiast sempri "papa chi est papa" e immoi no mi ndi bolis donai?!
5.
teniat unu difetu chi no papàt atra cosa si no pasta reali
6.
sa fera chi est sa fera candho ofendhet lu fachet pro si difèndhere (G.Piga)
Ètimu
ltn.
qui
Tradutziones
Frantzesu
que,
qui
Ingresu
what,
which
Ispagnolu
que
Italianu
che,
il quale,
la quale,
i quali,
le quali
Tedescu
der,
die,
das,
welcher,
welche,
welches.
chizíre , vrb Definitzione
mòvere is chígios, is prabaristas, nau prus che àteru cun s'avérbiu no po nàrrere chi istat firmu deunudotu
Sinònimos e contràrios
chinnire
Frases
mancu chizit de cantu est atentu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
cligner des yeux,
clignoter
Ingresu
to move eye brows (lash)
Ispagnolu
fruncir las cejas
Italianu
muòvere le cìglia,
le sopraccìglia
Tedescu
die Wimpern und die Augenbrauen bewegen.
cominigàre , vrb: comunigai,
comunigare,
cuminigai,
cuminicare,
cummunigae Definitzione
pigare o giare sa comunione, s'óstia cunsagrada (si manígiat meda in forma prnl.); coment'e nm., sa comunione / cominigare a unu apustis mortu = fàghere sa cosa a distempus
Frases
nessi a Pasca za si comínigat ◊ sos pisedhos su preíderu los at cufessados e cominigados ◊ est morta in d-unu patrefíliu, mancu su tempus de dha comunigai! ◊ fut andau a missa e si fut comunigau ◊ cominigadu ti ses, oe?
2.
est passau su cummunigae ma nemus si est imbannugau
Sambenados e Provèrbios
prb:
apustis mortu cuminighedhu…
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
communier
Ingresu
to administer holy communion (receive)
Ispagnolu
comulgar
Italianu
dare la comunióne,
comunicarsi
Tedescu
die Kommunion spenden empfangen.
contrasinnàre , vrb Definitzione
cambiare is sinnos (mescamente de is animales po dhos cunfúndhere, si funt furaos)
Tradutziones
Frantzesu
modifier la marque du bétail pour tromper
Ingresu
to falsify the signs
Ispagnolu
cambiar la marca de las reses
Italianu
falsare i ségni
Tedescu
die Zeichen entstellen.
cúdhe , prn, agt: cudhu Definitzione
(f. cudha) inditat, o serbit a inditare, persona, animale o cosa atesu (no sèmpere de logu) de chie est foedhandho e de chie est ascurtandho; tzerriandho a unu chi no s'ischit ite dhi narant o no si connoschet, si narat coment'e agt. própriu a sa persona chi si tzérriat acumpangiandhodhu a ómine, fémina, zòvanu e àteru: deosi s'impreat fintzes lastimandho o brigandho (in cunfidàntzia) a unu chi si connoschet (e duncas naendho fintzes a unu tue); si narat, puru, coment'e agt., inditandho cosas a ispantu, coment'e cosa bella o disigiada meda / a/c. cudhe s'impreat solu coment'e prn. sing. mascu; candho est agt. si ponet sèmpere innanti de su nm.; cudha cosa si narat meda de calecuna cosa chi no si bolet o no si podet numenare, mescamente ananti de àtera gente, o fintzes de cosa chi ischit bene chie foedhat e chie ascurtat
Sinònimos e contràrios
icudhe
| ctr.
custe,
custu
Frases
cudhe est annatu a Roma e non at bistu su Papa ◊ apo fatu cudhu chi fimus nendhe innantis ◊ cudhu chi mi at a fàghere custu piaghere at a bènnere recupessadu ◊ a chini praxit custu e a chini praxit cudhu ◊ no palzo piús cudha! ◊ dèu apu a fai che cudhu: pagu intendu e pagu biu! ◊ donai una mirada piedosa a totus cudhus chi funt in aflitzioni! ◊ chie est cudhe chi si est acostendhe? ◊ cudha chi est setzendi pabas a innòi mi parit Filomena (A.Garau)
2.
sonat su pitariollu movendho cudhos pódhighes annosaos de is annos ma lépidos che una manu de giovonedhu ◊ cudha robba chi ses bidindhe est sa mia ◊ cudha cosa chi mi as dadu fit guasta ◊ cudha fiuda est torrendisí a cojai
3.
o cudh'ómine!, o cudha fémina!, o cudha zente! ◊ ite nachi at a fàghere cudh'ómine, malevadadu, chi no ndhe podet sa vida!…◊ m'abbàida a lassare cudha fémina sola, malàida comente est! ◊ cudhu macu, aite ses faghindhe gai?!
4.
portant cudhus butones mannus de oro!…◊ cudhu bellu pane, coromeu, totu seghendhe a fitas mannas!…◊ un'isprigu pariat, cudha pratza, de comenti dh'iu mundada! ◊ cudhu gosu chi teniat, cudha tanti allegria at dépiu cambiai ◊ cudha bella síndria frisca… coromeu a bona!
5.
sempre in chirca de féminas pro cudha cosa est, cussu!
Ètimu
ltn.
(ec)cu(m) + ille, (ec)cu(m) + illum
Tradutziones
Frantzesu
ce,
cet,
celui
Ingresu
that
Ispagnolu
él,
aquel
Italianu
quégli,
colui,
quéllo (f. colèi,
quella)
Tedescu
jener,
der da,
jene,
die da.
cumbeniàre , vrb: acumbeniare* Definitzione
pònnere is cumbénias, is comodidades, mescamente in sa domo
Sinònimos e contràrios
acumbenentziare
Tradutziones
Frantzesu
doter un appartement de tous les conforts
Ingresu
to provide with comforts
Ispagnolu
poner comodidades en la casa
Italianu
provvedére del conveniènte,
di comodità
Tedescu
für die Bequemlichkeit sorgen.
cumproàre, cumprobài, cumprobàre , vrb: cumprovai Definitzione
iscumbatare, provare a bíere si una cosa est o coment'est, si est abberu, si arresurtat
Sinònimos e contràrios
controbbare,
iscumproare,
proare
Frases
lu cherzo cumproare a bídere si est abberu su chi narat! ◊ a sa banca bi sunt lómpidos sos cummissàrios pro cumproare sos contos ◊ già chi cumproadu ti apo, est finidu s'istimare! (G.L.Salis)◊ Gesugristu torrendi a biu at cumprobau sa Divinidadi sua
Ètimu
spn., ctl.
comprobar, comprovar
Tradutziones
Frantzesu
mettre à l'épreuve
Ingresu
to put s.o. to the test
Ispagnolu
poner a prueba,
demostrar
Italianu
méttere alla pròva,
dimostrare
Tedescu
auf die Probe stellen.
disamorài, disamoràre , vrb Definitzione
pèrdere s'amore, s'istima po ccn. o calecuna cosa
Sinònimos e contràrios
disapegai
Tradutziones
Frantzesu
se détacher,
se désaffectionner
Ingresu
to love no more
Ispagnolu
desapegarse
Italianu
disamorarsi
Tedescu
die Liebe verlieren.
disapegài , vrb Definitzione
pèrdere s'amore, s'istima po ccn. o calecuna cosa
Sinònimos e contràrios
disamorai,
ispitzigare
Tradutziones
Frantzesu
se désaffectionner
Ingresu
to lose one's enthusiasm
Ispagnolu
desapegarse
Italianu
disaffezionarsi
Tedescu
die Zuneigung verlieren.
discaràre , vrb rfl Definitzione
bogare sa cara, lassare bíere sa cara, fàere a bíere
Sinònimos e contràrios
ifatzolare,
iscarare
Ètimu
spn.
descararse
Tradutziones
Frantzesu
se démasquer
Ingresu
to take off one's mask,
to give oneself away
Ispagnolu
desenmascarar
Italianu
smascherarsi
Tedescu
sich demaskieren,
die Maske abnehmen.
fraghíssa , nf: praghissa Definitzione
fémina chi at pérdiu su fedu
Tradutziones
Frantzesu
femme qui a avorté
Ingresu
woman who has had a miscarriage
Ispagnolu
malparida
Italianu
dònna che ha abortito
Tedescu
Frau,
die einen Abort hatte.
gegherài , vrb: agegherai,
geregare,
giagarare,
zacarare Definitzione
bogare de mala manera, fàere fuire, pònnere in avolotu
Sinònimos e contràrios
assulurgiare,
giarigare,
ixegherai,
ispabuciare,
isvalostiare,
salargiare,
stagiai,
ussiare
| ctr.
asseliai,
batire,
cramare
Frases
che l'ant giagaradu a sonos de tamburru e a frúscios ◊ mai bos giagaraia, ma cuntentu iscultaia sas bostras caras cantones (G.A.Cossu)◊ sa zente est giagarada dai pena in pena e tenet bisonzu de paghe! ◊ mi dispiaghet chi ti bida giagaradu e pessighidu! ◊ sos canes a úrulos che ant giagaradu su grodhe
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
effrayer,
faire fuir
Ingresu
to support escaping
Ispagnolu
echar,
hacer huir
Italianu
far fuggire
Tedescu
in die Flucht schlagen.
iddoàre , vrb: ildoare,
irdoare,
irdogare,
isdoare,
sdogai Definitzione
essire o bogare de pare is doas (nau de carrada); nau in cobertantza, apèrrere, bogare de pare, fàere a orrugos de su cropu o de s’orruta, nau de ccn. crepare de su tzacu o de àteru
Sinònimos e contràrios
cherpai,
ildeossare,
isdegorare,
isteressare
Frases
mai carrada apo bidu ildoendhe ◊ est a puntu de s'irdogare che una cupa, imbriacu!
2.
sa gente tostada de s'errisu agiummai si dhue iddoànt candho iant inténdiu sa cosa ◊ su coro mi si fit irdoganne dae sa gana de li nàrrere chi emmo ◊ indunindunu, iscostiànnesi che pípera, su babbu si fit irdogatu: si fint pesatas sas tràchitas de sas voches (A.Pau)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
enlever les douves,
démolir,
écraser
Ingresu
to smash,
to unstave
Ispagnolu
quitar las duelas,
romper,
destrozar
Italianu
sdogare,
sfracellare,
sfasciare
Tedescu
die Dauben entfernen von,
zertrümmern,
zerbrechen.