passàe , vrb: passai,
passari,
passare Definition
in su sensu de su movimentu, andhare de unu puntu, de unu logu, de unu tretu a un'àteru, de una parte a un'àtera; in su sensu de su tempus, menguare, bènnere mancu, ispaciare una dura (e, coment’e nm., su tempus de sa vida), o fintzes impreare su tempus; acabbare, tènnere acabbu; nau de frutos, ispaciare su sabore bonu, èssere fora de su méngius tempus po dhos papare; fàere acabbare ccn. cosa / ger. passenno
Synonyms e antonyms
cobai,
sciadhie
/
èssere,
nàrrere
| ctr.
abarrai,
durai,
firmai
Idioms
csn:
fàghere a su passa passa = chi che passat una, duas, tantas bortas fintzas chi una cosa si irméntigat; passai de conca = essire de conca, irmentigare; passai su trigu in ciuliru = fàghere in chiliru; passare ora = abarrai aici, sentza de fai nudha, a chistionu; passa die bona! = itl. buona giornata!; passare maladia (nadu sempre pro tempus passadu)= àere tentu maladia; passat goi e goi… = est cumbinadu chi..., est acontéssiu ca…; passare sa veridade a unu = nàrriri, contai sa beridadi; passai in palita = arrebbussai; passare su fàmine, su sidi, su fritu = catzare su fàmine, su sidi, bogare su fritu; passa passendhe = in passera, in su tempus e in su logu chi unu colat
Sentences
at passau s'arriu a cuadhu ◊ est passau su trenu ◊ sa luxi passat in is isperraduras ◊ me in sa fentana oberta passat su bentu ◊ in cussa carrela non bi passat màchinas ◊ Fulanu candho beniat a bidha passaiat in domo pro nos saludare ◊ pro intrare a binza tocaiat de passare in logu anzenu ◊ – Bistu m'eis a fillu miu? – Unu innòi ndi at passau!
2.
mi nc'est passau su tempus ◊ ierru malu eus passau ◊ babbu in binza passaiat su tempus curendhe sos fundhos ◊ at passau sa noti sentza de dormiri ◊ sa maista est abarrara atenta ascurtendi cumenti dognunu at passau is vacantzas ◊ Tamasu iat passau annus medas de trabballu grai e sacrifítzius mannus
3.
li at dadu malu passare
4.
sa fruta candu si passat si púrdiat ◊ cussa petza est passada: est cumentzendi a fragai ◊ custa cosa ch'est passada a fogu ◊ sunt passendhe a fogu sos sartos
5.
bufa su gafè ca ti passat su sonnu! ◊ chi ti pongu manu a pitzus, piciochedha, ti passant is ischinnitzus e totu sa furighedha! ◊ sa limonada passat is cursus ◊ no istes a su assaza assaza, ca ti che passat sa gana! ◊ passau austu, passat sa basca meda ◊ su dolore no mi est passadu ◊ cussa cuntentesa mi agguantaiat pagu, beniat semper carchi cosa a mi la fàghere passare ◊ passa passendhe, candho recuiat, cussu si che furaiat sempre carchi cosa
6.
fàghela como, cussa cosa, ca faghet a su passa passa e ti ndhe irméntigas! ◊ m'abbàida, ca nachi faghia cudhu cumandhu: at fatu a su passa passa e so ancora gai! ◊ ti fato passare sa beridade ◊ mi at passau totu cussu chi mi est sutzédiu ◊ iscat chi passat custu, custu e cust'àteru: eco tota s'istória!
7.
a tibi ti passat totu, ca ses ricu! ◊ a isse za li passat, si fintzas faedhat male, ca est criadura
8.
cussu est gai ca at passadu sa melinzite ◊ de candho at passadu cussa maladia, bene cun bene no bi est sanadu prus ◊ mischinu, dh'ante fatu presoneri e nd'at passau de fàmene e fritu!…
Etymon
ltn.
passare
Translations
French
passer
English
to pass
Spanish
pasar,
transitar
Italian
passare,
transitare,
trascòrrere
German
durchgehen,
vorbeigehen,
vergehen,
verbringen,
verderben.
passamànu , nm: prassamanu Definition
su aporrire una cosa s'unu a s'àteru, prus che àteru trebballandho; linna o ferru a ue faet a si poderare cun sa manu, passandho in logu de iscala o àteru; genia de orrolu o avoreta
Synonyms e antonyms
linghiera
Etymon
spn.
pasamano
Translations
French
chaîne
English
passing from hand to hand
Spanish
en cadena,
pasamanos
Italian
passamano
German
Kette,
Handlauf.
passillài , vrb Definition
pigare a cropos, atripare a passillu
Synonyms e antonyms
aciotai,
aciotarai,
afrustai,
irbrunchiare
Sentences
bai a passillai… chi ti passillit s'arràbbiu! ◊ anchi dhu passillit sa giustítzia!
Etymon
srd.
Translations
French
fouetter
English
to whip
Spanish
fustigar,
azotar
Italian
frustare
German
peitschen.
pastoricàre, pastorigài, pastorigàre , vrb: apastorigai,
pasturicare Definition
contivigiare o tènnere contu bestiàmene, fàere su pastore, portare a pàschere o custodiare su bestiàmene paschendho
Sentences
a piciochedhu de deghe annos fut pastorigandho unu tàgiu de crabas ◊ pastorigaiat unu masone de elveghes ◊ Antoni est pastoriganne in cussos logos ◊ tziu Predu fit galu pastoricandhe chin d-unu grustiedhu de crapas
Etymon
srd.
Translations
French
mener les troupeaux au pâturage
English
to graze
Spanish
pastorear
Italian
pàscere,
condurre al pàscolo,
pascolare
German
weiden.
pateàre , vrb: patiare Definition
arrasigare cun is peis in terra, comente faent is animales (mescamente molentes e cuadhos)
Synonyms e antonyms
marrai,
marragiadai,
marritai
Sentences
s'achetu patiendhe e su massaju ispuntorzendhe contr'a su trau, pro che lu giagarare!
Etymon
spn.
patear
Translations
French
piaffer
English
to paw,
to chafe
Spanish
piafar
Italian
scalpitare
German
stampfen.
patíre, patíri , vrb Definition
istare male, sufrire / patire su sidis = abarrai meda sidius, sentza de bufai, mancamentu de àcua, sciutori
Synonyms e antonyms
dolorare,
pascionare,
patèsciri,
penai,
penoriare,
sufrire
| ctr.
bodire,
gosai
Sentences
pro isse marasades e patides, azis aciacos e turmentos ◊ narabbilu, a Nonnora, chi est tropu su patire! ◊ a mei mi fais patiri che ànima in purgadóriu ◊ patire gai no ndhe connoschet cristianu in logu e no ndhe passet su cane!
Etymon
itl.
Translations
French
souffrir
English
to suffer
Spanish
padecer,
sufrir
Italian
patire
German
leiden.
patuài , vrb Definition
fàere unu patu, un'acórdiu
Synonyms e antonyms
abbatare 1
Translations
French
stipuler
English
to agree upon
Spanish
pactar
Italian
pattuire
German
abmachen,
vereinbaren.
patúngi , vrb: peltúnghere,
pertúnghere,
pertungi,
pertúngiri Definition
fàere un'istampu, istampos, bucos; cricare votos a iscúsiu, cricare acotzos po otènnere praxeres, po artzare de gradu / pps. pertuntu; nm. pertuntu = una parte de su telarzu totu a istampas
Synonyms e antonyms
istampai,
istampighedhare,
istuvire,
istuvonare,
pertúndhere*,
pertuntare,
pertusai,
sfustigonai,
stuviolai,
trapai,
tuvire
/
imbestire 1
Sentences
su sacu fiat totu patuntu ◊ s'atacadorza pertunghet anisca su chercu (G.Fiori)◊ sa balla lu peltungat!
Translations
French
percer,
cribler de trous,
cribler
English
to riddle
Spanish
horadar,
agujerear,
perforar
Italian
forare,
bucherellare,
crivellare,
bucherare
German
durchlöchern,
durchbohren,
lochen.
pavoríre , vrb Definition
atobiare in su sensu de giare agiudu, agiudare, andhare in favore; nau cun tzacu, su contràriu, fintzes atripare
Synonyms e antonyms
favorèssere
2.
ehi, oe, si no ti agatat lezindhe, babbu tou ti pavorit!…
Translations
French
avantager
English
to benefit,
to favour
Spanish
favorecer
Italian
avvantaggiare
German
bevorzugen,
begünstigen.
pecài, pecàre , vrb Definition
fàere male, pecaos, fartas chi tenent una responsabbilidade chi s'ischit e si sentit; foedhandho de cosa prantada, matedu, gente, machinàrios o àteru, àere o bogare difetu, andhare male, fàere farta in su funtzionamentu o cumportamentu
Synonyms e antonyms
faltare
Idioms
csn:
pecare a origras = àere carchi pecu a origras, èssiri surdu, grai de origas, betàresi a surdu; pecare a macu, a tontu = àere carchi pecu de macos, de tontos
Sentences
nimmancu dèu ti cundennu: bai e no pechis prus! (Ev.)◊ su dinari non at un'ànima de sarvare, non pensat, non disizat, non furat, non pecat (G.Ruju)◊ chini pecat si perdit s'amistadi de Deus
2.
eite a origras pecas: so tres oras cramèndhedi e tue totu nudha! ◊ is infertus podint pecai, si no funt fatus bèni
Etymon
ltn.
peccare
Translations
French
pécher,
faire défaut
English
to sin,
to be deficient
Spanish
pecar,
cojear,
tener defectos
Italian
peccare,
difettare
German
sündigen,
mangeln,
fehlen,
mangelhaft sein.
pedíe , vrb: pedire,
pediri,
perí,
petire,
pidire,
pitire Definition
pregontare po àere calecuna cosa (prus che àteru in donu, po no dhu torrare); andhare a cricare s'alemúsina / èssere o essire a p. = tènniri abbisúngiu meda, de dèpiri andai a circai s'alimúsina
Synonyms e antonyms
dimandhare,
prejare
/
lemusinai,
mendigai
| ctr.
dare,
donai
Sentences
de fronte a Deus m'intendho obbligadu in disisperu a pedire perdonu (G.B.Mereu)◊ dontzi via chi l'imbeniat, su tzilleraju li petiat su bufu in cara de tzente ◊ mezus dare chi no pedire ◊ candu mai ti apu pediu calincuna cosa, si no po apretu?!
2.
dai candho li est mancadu su babbu, in cussa domo, sunt a pedire ◊ iscuru a chie pedit pro no àere! ◊ bilgonza e dannu est a pedire e furare!
Etymon
ltn.
*petire
Translations
French
demander,
mendier
English
to beg
Spanish
pedir limosna,
mendigar
Italian
chièdere,
mendicare
German
bitten,
betteln.
pedonàre , vrb: peonare Definition
camminare meda a pei
Synonyms e antonyms
ispeotare
Sentences
fui peonandhe a cara a domo, lenu che batu ◊ a peonare mi tocat!
Translations
French
trotter
English
to trek
Spanish
trotar
Italian
scarpinare
German
lange gehen.
pedrificàre , vrb Definition
nadu de animales o linnas de àteras eras, fàere a pedra, coment'e pedra
Synonyms e antonyms
acarchinare
Sentences
fit robba chi de annos ndhe aiat mizas e mizas: una conca de mortu intrea pedrificada (T.Masala)
Translations
French
fossiliser
English
to fossilize
Spanish
petrificar,
fosilizarse
Italian
fossilizzare
German
fossilisieren lassen,
versteinern lassen.
pedronài , vrb: peldonai,
peldonare,
perdonai,
perdonare,
perdonari Definition
no fàere contu de un'ofesa, lassare cúrrere unu dannu o un'ofesa chentza si ndhe pagare; fintzes lassare cúrrere unu dépidu, iscusare / arresposta a chie pedit s'alemúsina candho no dhi giaent nudha: a perdonare!, a perdonai! = a iscusare!, a tènnere passiéntzia!
Synonyms e antonyms
aggrassiare,
annistiare,
paedhare
| ctr.
cundennai
Sentences
pro no sighire sàmbene subra a sàmbene los perdonei ◊ Gesusu at perdonadu cudhos chi l'ant martirizadu ◊ peldona a chie mi cheret male! ◊ Deus dh'at a pedronai su própriu! ◊ si fit a perdonare sa mancàntzia no tiat tandho esister sa giustítzia (Caria)
2.
perdonamí chi non soi bennia innantis! ◊ – Lah ca dhui at unu pòbiru! – Eh, naradhu a pedronai!
Etymon
ltn.
perdonare
Translations
French
pardonner,
remettre
English
to pardon
Spanish
perdonar,
condonar
Italian
perdonare,
condonare
German
vergeben,
erlassen.
pejoràre , vrb: peorai,
peorare,
peurai Definition
andhare male, de male in peus
Synonyms e antonyms
aggravae,
impeorai,
impeusare
| ctr.
megliorai,
imbonire
Sentences
si torrat s'iberru sos purmones suos pejorant ◊ muzere mia fuit andhandhe e peorandhe, sas dólimas semper creschindhe ◊ pómpia chi sa cosa podet pejorare! ◊ biendhe su frade pejorau li dispiachiat de no poder fàchere nudha ◊ sa tucada de sa fiza at pejorau su male de sa mama ◊ sa salude sua est semper pejorandhe
Translations
French
empirer
English
to worsen
Spanish
empeorar
Italian
peggiorare
German
verschlechtern.
pèldere , vrb: pèldiri,
pèrdede,
pèrdere,
perdi,
pèrdiri,
predi Definition
essire o pigare cosa de sa vista, de possessu, a manera de no ischire prus inue est o de no ndh'èssere prus meres, de no dha tènnere prus, ma fintzes in su sensu de perdimentare sa cosa ponendhondhe chentza cabu, chentza bisóngiu, o guastandhodha; rfl., no ischire prus inue unu est, no agatare o no ischire prus su camminu po andhare a ue si bolet o torrare a logu connotu: segundhu de ite si foedhat, su si cundennare s’ànima, essire malu, andhare male; àere sa parte peus in is càmbios (fàere prus ispesa chi no badàngiu), in su giogu, in is provas a trivas de pare; nau de istrégiu, lassare essire in calecunu istampu o segada o lassare orrúere su chi dhu'est aintru; andhare male, no ndh'àere fortuna de calecuna cosa, guastare de no èssere prus bonas nau de cosas de papare / ind. pres. 1ˆ p. sing. pèrgio; cong. pres. 1ˆ p. pl. perdemas; pps. pérdidu, pertu, prédiu
Synonyms e antonyms
aperdimentare,
arroinare,
guastare,
imballiare,
impèrdere,
ispeldisciare,
perdire
/
falare,
sfàiri
| ctr.
balanzare,
bíncere,
conchistare,
salvai
Idioms
csn:
p. sa limba = no èssere prus bonu a faedhare una limba, no faedhare, essire mudu; pèrdiri sa boxi = essire serragados meda; p. sa vista, sos ogros, sa salude = inciurpaisí, essiri malàdiu; p. sa passéssia = arrennegàresi, dare a subra, no agguantare prus; p. sas fortzas = essire débbile; p. lati e cardaxu = pèrderendhe totu, pèrderendhe sacu e sale; p. su sentidu = irbariare, ammachiaisí; p. tempus = pònnere su tempus in cosas chentza cabu, chentza fàghere cosas de zudu; pèrdere sonnu = drommire prus pagu de su tantu chi bi cheret; no ndi perdit nudha (nadu de ccn. postu a paragone de un'àteru; nadu de unu chi est iscurtendhe, chi istat gai atentu de si ammentare totu su chi at intesu) = si assemizat deunudotu, est lintu e pintu s'àteru; pèrderendhe su fedu (nau de fémina, de animali príngiu) = aurtire, fintzas andhàreli male de àtera manera, mòrrere de dannu; pèrdere s'iscola = no andhare o no lassare andhare a iscola; lassare pèrdere (una cosa, una chistioni, un'ofesa) = lassare istare, lassai sentz'e circai, no ndi fai contu, perdonai
Sentences
si unu possedit centu brebeis e ndi perdit una, no at a lassai is atras norantanoi in is montis po andai a circai sa brebei pérdia? ◊ sa burrasca li at pérdidu sa nae ◊ onzi cosa lassada est pérdida ◊ no mi che lees cussa cosa, no mi la perdas! ◊ zughia su mucadoredhu in busaca e no mi l'agato: lu depo àere pérdidu ◊ custu tubbu est perdendi àcua ◊ su mastru bonu no ndhe perdet de materiale, triballendhe!
2.
est pigadu a montes ma s'est pérdidu ca no connoschiat su caminu
3.
a fàghere gai no mi cumbenit: deo bi perdo! ◊ cojendhe cun isse bi at pérdidu: issa si at barriadu una rughe! ◊ su prus, sa fémina est a parti de perdi ◊ giogamus a chie perdet pagat
4.
dona atentzioni ca ndi perdis lati e cardaxu! ◊ medas berbeghes ndhe ant pérdidu s'anzone ◊ scerada, cun su mali chi tenit ndi at pérdiu su pipiu!
5.
segundhu it’est, sa cosa de manigare lassada fora de frigoríferu si perdet ◊ sa peta cheret cota ca sinono si perdet ◊ putzi putzi a papare patata frissa in ozu de balena, e in bidha s'ulia perdínnesi! ◊ sicomente de frútora ndhe tenet meda, pro no si pèrdere ndhe regalat
6.
bi est chie perdet su tempus e chie lu cunchistat ◊ a che colare sa die sentza it'e fàchere est a la pèrdere ◊ a sos fizos no lis perdet mai s'iscola, mancari in su bisonzu
7.
custa carrada perdit e tocat a cambiai su binu a un'àtera
Surnames and Proverbs
prb:
chie perdet s'anzenu bi ponet su sou
Etymon
itl.
perdere
Translations
French
perdre
English
to lose
Spanish
perder
Italian
pèrdere,
smarrire
German
verlieren.
peleài, peleàre , vrb: apeliai,
peliai Definition
pigare pelea, matana, apeleu, múngia faendho cosa; istare a perrica abbetiandho po calecuna cosa chi si bolet
Synonyms e antonyms
fadiae,
ghimallai,
matanare,
penai,
trumentai
/
apiliare,
pedie
Sentences
o Gesús santu ahi peleadu cantu as pro a mie! ◊ die e note peleo pro sas munzas chi mi leo ◊ za ndhe at peleadu, sa zente, de fàmine, in tempos de gherra!…◊ cantu pensas e faghes e peleas det a sa morte tua terminare ◊ pro èssere abberu ómine, unu depet peleare: sinono it'ómine est?! ◊ a peleare macos bi cheret passéntzia meda ◊ e chie bi la faghet a peleare tota vida zente dorta?!
2.
est de diora peliendi po dhi bendi sa domu
Etymon
spn.
Translations
French
combattre,
se fatiguer,
demander avec insistance
English
to fight,
to worry oneself,
to ask insistently
Spanish
pelear,
pedir con insistencia,
instar
Italian
combàttere,
affannarsi,
chièdere con insistènza
German
kämpfen,
streiten,
sich abmühen,
sich ängstigen,
um etwas bitten (eindringlich).
pellongàre , vrb: perlongai,
perlongare,
prelongai Definition
tirare a longas, tirare agoa, lassare istare su de fàere a un'àteru tempus; allonghiare calecuna cosa
Synonyms e antonyms
allonghiai,
atrassai,
crastinare,
illonghiare
| ctr.
allestire,
impressire
/
incruciai
Etymon
itl.
perlongare
Translations
French
prolonger,
renvoyer
English
to prolong,
to delay
Spanish
aplazar,
prolongar
Italian
prolungare,
differire,
procrastinare
German
verlängern,
aufschieben.
penài , vrb: penare Definition
sufrire, istare sufrindho, fàere una cosa a sacrifíciu; nau de sa fémina príngia, èssere a dolores illibbertandhosi / penai sa morti = sufrire meda, istentare morindho
Synonyms e antonyms
pascionare,
patire,
peleai,
penitai,
penoriare,
piare,
sufrire
| ctr.
gosai
Sentences
morti, beni e pigamindi: no mi lessis a penai! ◊ fillu miu isfortunau, dèu ti apu penau, dèu ti apu sentiu! (L.Cocco)◊ ses brujendhe in s'eternu disbaratu o ses penendhe ancora in purgadóriu? (P.Casu)◊ a bortas is fillus imbrólliant su babbu e sa mama chi funt penendi po dhus fai èssi cancuna cosa
2.
candho la fipo parturindhe l'apo penada duas dies e duas notes: pro bi lassare sa vida, mama e fiza!
Etymon
srd.
Translations
French
souffrir
English
to suffer
Spanish
penar,
padecer
Italian
penare
German
leiden.
penciài, penciàre , vrb: apensare,
pensae,
pensai,
pensare,
pentzai,
pentzare,
pentzari,
pesciare,
pessare Definition
cunsiderare una cosa chi si portat presente in sa mente (pentzare in se, in sèi, prnl: mi seu pentzendi, s'est pessadu, ti pessas), atuire a is cosas; su àere o si fàere un’idea, arrexonamentu, fàere una cosa a intzertu, a immaginatzione fintzes chentza dha connòschere o chentza ndh'èssere seguros (e in custu sensu fintzes supònnere, àere dúbbiu); tènnere contivígiu, incuru, fintzes interessamentu a tropu
Synonyms e antonyms
immaginai,
meledai,
pentzamentai,
tramesare
/
crèdere
Idioms
csn:
pessàresi = torrare a pessare a una cosa, istare in pessos, cussiderare a tantas bias una cosa, istare a su tanta tanta chentza leare una detzisione; pessàresi unu (àteru, diferente de su chi si est) = crèresi un'àtera cosa, pessàresi e cumportàresi coment'e chi siat un'àteru, fàghere su chi faghet un'àteru (pessone de importu, mescamente); ite ti pessas?!, ite bos pessaes?! = ite cres?, ite creides?; pessare in àteru = pentzai a ccn. àtera cosa; pessare in su malu, in tropeas = dudai, tímiri chi ccn. cosa siat mala, bandit mali, fatzat mali, tengat dannu, o chi ccn. cuncordit trassas; pessare a… (+ vrb.) = inditat iscopu, bòlliri… (+ vrb.); pessare de…= pensai ca…, chi…; pessare chin ccn. = timire, supònnere chi siat ccn. cussu chi at fatu sa cosa
Sentences
prima de fàghere pensa! ◊ no ischiat prus in ite pensare ◊ no sunt istados pensa pensa: sunt andhados ◊ pència eite bellas poesias! ◊ pensendhe in cussa die de passare sas oras in paghe acanta a tie (A.Casula)◊ no so pessendhe in àteru!…◊ lassa su pensare in cue! ◊ ndhe resto de su dolu atrallarada candho penso in sos males cantos sunt! ◊ pro como in cogiare deo non so pensendhe! ◊ mi seu pentzendi chi a fai de aici bandit mali! ◊ s'est pessadu e a fine de un'iscuta at rispostu ◊ apo pentzau in se mia ca ocanno no faet a nosi cojare
2.
si no mi la naras, sa cosa, ite mi la depo, pessare? ◊ mi dhu pensu comenti at a fai! ◊ si l'at pessada chi fit gai ◊ pèssadi unu númeru! ◊ ti lu podes pessare comente est andhada sa chistione! ◊ che li ant furau su boe e issu est pessandhe chin Zirodha!
3.
abberi sas orixas, atua bene e pensabbei prima de faedhare! ◊ pessa e pesa bene su chi depes nàrrere o fàghere!
4.
ma ite ti pessas?!, ite bos pessaes?! ◊ no azes àteru de bos pessare? ◊ sa cosa est goi: no pesses, no! ◊ pessàdebbos bene innanti de la fàghere, sa cosa! ◊ pessendhe ti ses?! ◊ sa dumínica, candho ses in bidha, no istes pessandhetilu a andhare a missa! ◊ innantis de rispòndhere si est pessadu
5.
su pisedhu zoghendhe si pessat mastru, babbu ◊ pro su bene de sa festa lu semus faghindhe, mih, ite ti pensas?! ◊ forte meda ti pessas!…
6.
deo in malu no bi apo pessau ◊ candho at bidu chi su maridu fit istentendhe a torrare at pessadu a su malu e at mandhadu a bídere ite aiat tentu
7.
oe solu pro mòrrere si est arressu: mancu su note soliat arreare, sempre pessendhe a fàghere interessu
Surnames and Proverbs
prb:
chie bene pensat pagu s'ingannat ◊ chie male la pensat peus la faghet
Etymon
ltn.
pensare
Translations
French
penser,
concevoir,
imaginer,
supposer
English
to think (up),
to imagine
Spanish
pensar,
idear,
suponer,
poner
Italian
pensare,
ideare,
concepire,
immaginare,
opinare,
riflèttere,
suppórre
German
denken,
vorhaben,
sich vorstellen.