ispitzigàre , vrb: spicigai Definizione
istacare duas cosas atacadas apare, istacare sa cosa de ue est apicigada; nau de gente, iscrobare, lassare istare s'àteru, sa cumpangia, istesiare
Sinonimi e contrari
istacare,
spodhai
/
disapegai,
iscrobare
| ctr.
apitzigare,
apodhai
2.
li aiant intregadu a Bacaredhu pro lu cuare e pro che l’ispitzigare dae sas farrancas de sa zustíssia ◊ faedhaiat ispitzighendhe bene sas peràulas ◊ issa, mossigàndhelu e dàndheli un'imbolada, fit resultada a si l'ispitzigare e a si che fuire
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
décoller
Inglese
to unglue,
to get rid of
Spagnolo
despegar,
desencolar
Italiano
spiccicare
Tedesco
loslösen.
isprupàu , pps, agt Definizione
de isprupare; chi est chentza de prupa, chi che dhi ant segau sa prupa
Sinonimi e contrari
rosicau
/
scariau,
scarritzinu
| ctr.
purposu
2.
su mere si tzerghiat sa petza e mi daiat sos ossos ispurpatos! ◊ dhi tirat su bestiri e dhi ammostat is ossus ispurpaus
Traduzioni
Francese
dépulpé
Inglese
stripped of the flesh
Spagnolo
descarnado
Italiano
spolpato
Tedesco
entfleischt.
istonài, istonàre , vrb: stonai Definizione
su no èssere a tonu, intonaos de boghe, fintzes su no torrare paris de duas cosas, in calecuna chistione
Sinonimi e contrari
distonai
Traduzioni
Francese
chanter faux,
détonner
Inglese
to be out of tune
Spagnolo
desentonar,
desafinar
Italiano
stonare
Tedesco
falsch singen.
labredhína , nf Definizione
su istare a isciolóriu, foedhandho sèmpere, ma nau prus che àteru po su naturale de unu
Sinonimi e contrari
labrédhia
Frasi
est cue a labredhina de un'ora!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faconde,
loquacité
Inglese
gift of the gab
Spagnolo
labia
Italiano
parlantina
Tedesco
Zungenfertigkeit.
laelàe , avb Definizione
èssere l. = totu isciustu, a pauledhas de abba, totu lurtzinas
Frasi
su terrinu fit totu laelae comente at pióidu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
couvert de flaques d’eau
Inglese
full of puddles
Spagnolo
pantanoso
Italiano
pozzangheróso
Tedesco
voller Pfützen.
launèdhas , nf pl: leonedhas,
leunedhas,
lionedhas,
liunedhas Definizione
genia de aina antiga meda a tres cannas po sonare a suladura; in cobertantza, genia de idea mala, cosa chi si timet, mémula / partes de is l.: tumbu, mancosa, mancosedha, cabitzinu (croba, loba: tumbu + mancosa); cuntzertu (su c.) = unu giogu, totu is tres cannas; launedha de forrani = pipiriolu de fenu
Sinonimi e contrari
bísonas,
bisones,
bísosas,
cannas,
trubedhas
/
grima
Frasi
sos pitzinnos andhabant a fàchere leonedhas a una tanca de trídicu ◊ su danesu Bentzon at fatu istúdiu abberu mannu subra de sas launedhas! ◊ tiu Frori fut su mellus sonadori de launedhas
2.
zeo fia contrària po cudha leonedha chi mi aiat intrau in conca sa biada
Terminologia scientifica
sjl
Etimo
ltn.
ligulella
Traduzioni
Francese
instrument de musique à vent sard,
à trois tuyau en roseau et la bouche comme réservoir d’air
Inglese
launedhas (typical reed-pipe of Sardinia)
Spagnolo
instrumento músico de trés tubos típico de Cerdeña
Italiano
spècie di zampógna tìpica sarda
Tedesco
sardische Hirtenflöte.
lúlluru , nm Sinonimi e contrari
apísciulu,
arrelatu,
bàdula,
chidériu,
ciaciarra,
ciaramedha,
ciarra,
lillora,
paraleta,
ragàglia
Frasi
in medas butegas fuit unu lúlluru, pariat chi dhui annàt su ballu, de sa zente, de sas bussas, de sas allegas (A.Cossu)
Traduzioni
Francese
babillage,
bavardage
Inglese
babble of voices
Spagnolo
cháchara,
palique
Italiano
chiacchierìccio,
cicaléccio
Tedesco
Geschwätz.
lumbrèra , nf Definizione
funtana de lughe e, nau de gente, chie giaet lughe, faet de ghia
Frasi
cale lumbrera donosa in turre ermosa naschistis ◊ che afungo intro de ojos tuos e ruo in d-unu mundhu ermosu de lúghida lumbrera (C.Meridda)
2.
professionista de sa limúsina, si daiat lumbrera e no cheriat a pedire in logu sou
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
lumière
Inglese
luminary,
source of light
Spagnolo
lumbrera
Italiano
luminare,
fónte di luce
Tedesco
Lichtquelle,
Leuchte.
macarronàda , nf: marraconada Definizione
unu bellu papare de macarrones; nau in cobertantza, tontesa, fata de tontos, de gente pagu abbista
Sinonimi e contrari
cicionada,
ciusonada
Frasi
sa meri tenit sa marraconada pronta, cuncordada cun petza de caboniscu
Terminologia scientifica
mng
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bon plat de macaroni
Inglese
dish of macaroni (abundant)
Spagnolo
atracón de macarrones
Italiano
maccheronata
Tedesco
Makkaroni-Essen,
Dummheit.
màlu , agt, nm: mau 1 Definizione
nau de gente, chi o chie est intregau a fàere male o est pentzandho a fàere male, dannu o istrobbu (a/c. si narat fintzes po giare prus fortza a unu foedhu chi inditat, cussu etotu, calidades malas: es. trapuleri mau, delincuenti malu); nau de cosa, chi no faet bene (o fintzes chi faet male a sa salude), chi no serbit, no est de giudu; sa parte guasta de css. cosa (e deosi fintzes arremu malàidu de sa carena), cosa chi andhat male o fintzes difícile, peleosa / min. maixedhu = malu meda; mauchedhu = unu pagu malu; su Malu = su dimóniu; f. a logos maba, màua, màgua / a./c. cun significau antifràsticu (e postu innanti de su nm.) bolet nàrrere bonu, bellu, es.: malu olivàriu che fato, inoghe, cun totu custos ozastros!…
Sinonimi e contrari
malésicu,
maléstigu,
malignu,
malosu,
malvadu
/
gherristu
/
guastu,
malàdiu
/
male
| ctr.
bonu,
líaru,
sanu
Modi di dire
csn:
fàghere cosa a mala gana = contras a sa gana, contras a sa volontade; èssere o fàghere a gana mala = tènniri ganas o fai bènniri sa ganas de bombitai; zúghere unu mermu malu = malàidu, cun carchi pecu; èssere malu a… (+ vrb. fàghere, bínchere, iscroxai, e gai) = èssere difítzile, inzotosu, dificurtosu, matanosu, trabballosu a… (fàghere, bínchere, iscroxai e gai), o fintzas (si est nadu de zente) chi no est tanti bellu o no est tanti de bona volontadi a fai una cosa; est malu de… = andhat male, faghet male, noghet, no cheret fatu a…; dare a su malu = pessare in su malu, supònnere una cosa mala, chi bi apat capitadu dannu; a malu tou = a dannu tou etotu, fendi mali a tui etotu, pro totu su mali chi ti ndi podit bènniri; leare a unu in malas = chentza delicadesa, a boghes, a briga; èssere in malas, a sa mala cun ccn. = èssiri a primma, a iscórriu de mancu si fuedhai; nàrrere o fàghere una cosa pro su malu = cun s'idea de ofèndhere; poesia o cantone in malu, in malas = posta pro nàrrere male de carchi cosa e de calicunu; fàghere a malu = fàghere cosas chi no andhant bene, no pònnere mente, fàghere dirbetos e gai; furriare una bestimenta a s'ala mala = pònniri sa parti de aintru, aundi si bit sa cosidura, a parti de foras /(a/c.: coment'e agt. no est sempre chi si ponet apustis de su nm.: es. a mala boza ◊ a gana maba ◊ su malu fàghere, su malu coro ◊ fàghere coro malu ◊ èssiri mala pedhi ◊ èssiri pedhi mala)
Frasi
ses peus de una craba cun s'istintu de fai cosa maba! ◊ est ómine malu, cussu! ◊ sa prus cosa fàtzile est a bènnere malu ◊ no est pro su malu si apo mancadu! ◊ su malu las pessat totu pro fàghere male! ◊ at perdonadu sa muzere morta ma no su malu chi ndhe at su samben derramadu
2.
su malu frúndhilu: su chi est bonu cóllilu ◊ tocat a connòsciri su malu acuau ◊ su malu de sa becesa est ca ti fait arregordai sa giovania
3.
zughet unu pódhighe malu, comente li at puntu un'ispina ◊ no bastaiat chi fit, at tentu corpu própiu a s'ogru malu! ◊ in su spirali ndi dhi ant segau sa camba mala ◊ cun sa manu mala si est dépiu prestai a portai àcua po istudai su fogu!
4.
custa est cosa mala a fàghere, inzotosa meda ◊ inoghe est malu a ndhe agatare cosa gai ◊ cussu est malu a cuntentare ca est mendheosu ◊ so malu a mòere dae domo, no mi piaghet su ziru ◊ balla ca est malu a dòrchere cussu cristianu! ◊ cussu est istrambecu e malu a cumbati
5.
tira, tira, su bentu, ca partit su vapori… malu est a ponni amori ca est celiamentu! ◊ narant sos mannos chi est malu de si aggrundhare suta de sa figu ◊ mi parit mau a dhu arrefudai ◊ est malu a si che bogare pizu de bestimenta si su tempus no est assentadu in caentu
6.
isse mancu intendhindhe gai bi at dadu a su malu ◊ no podiat acatare su poledhu e fit comintzandhe a pessare a su malu ◊ su malu est a triballare in montes lendhe bentu e abba, o velenu in fràbbica! ◊ deo in malu no bi apo pessau ◊ si abbàidant apare cun sa cara chei sa tela, pessendhe a su malu ◊ Zizi non bi fit ghirau e sos suos fint iscrétios e pessandhe in su malu ◊ fiza tua no est prinza: aus fatu tropu impresse a pentzare a su malu!
7.
no li est bastadu a bonas e bi l'apo nadu a malas ◊ torràdemi sa mula a sa bona, ca sinono mi la torrades a sa mala! ◊ si lu leas in bonas ti ponet mente, ma in malas no ndhe faghes ne crau e ne tzou de cussu pisedhu! ◊ nos ant lassadu a malu nostru e amus pérdidu!
Cognomi e Proverbi
smb:
Malu
/
prb:
fuedhu mau mancu in brulla!
Etimo
ltn.
malus
Traduzioni
Francese
méchant,
mauvais,
délinquant,
impie,
pervers,
inutilisable,
nuisible,
nocif
Inglese
wicked,
out of order,
harmful
Spagnolo
malo
Italiano
cattivo,
émpio,
pervèrso,
delinquènte,
violènto,
guasto,
inservìbile,
dannóso
Tedesco
böse,
Verbrecher,
verdorben,
faul,
unbrauchbar,
Fäule,
schädlich.
mancànte , agt: mancanti Definizione
nau de cosa, chi no dhu'est totu, chi no est su tanti giustu (e fintzes chi no est fata bene, chi tenet pecu, neghe); nau de gente, chi no est tanti giusta de conca, chi est fora de tinu (si narat fintzes de chie orruet chentza atuamentos candho dhi benit atacu de malegaducu), chi no si cumportat bene; nau de una línia serrada, chi est tundha ma no parívile, no totue chepare (o a distàntzia diferente de su centru)
Sinonimi e contrari
faltu,
iscassu
/
macu
| ctr.
bundhante,
bundhansciosu
Frasi
cantu sunt torraos acatant custa robba mancante: tandho ghirant e dant sa denúntzia ◊ isse est mancante de talentu tantu chi dat provas de veru tontu ◊ cussu est ómine mancante de sentidu ◊ cuss'ómini est mancanti de unu bratzu ◊ coment'e limpiadura est unu paghedhu mancanti
2.
mancantedhu est, custu piciochedhu: arrebbugiu chi no fait! ◊ ant fuidu che pópulu mancante (P.Cau)◊ su babbu istaiat che mancante mirendhe si podiat bídere su fizu torrendhe ◊ orabrora so istadu mudu pario unu mancante, comente sa pudhedra mi ndhe at betadu ◊ sas àteras fint tontas o mancantes e ant trascuradu totu ◊ cussos sunt ventureris mancantes e ingurdos
Traduzioni
Francese
manquant,
imparfait,
hors de raison,
elliptique
Inglese
lacking,
out of one's mind
Spagnolo
que falta,
carente,
chiflado,
elíptico
Italiano
mancante,
carènte,
imperfètto,
fuòr di sénno,
ellìttico
Tedesco
mangelnd (di = an+ Dat.),
fehlend,
verrückt.
martàle , agt, nm: martzale,
martzali Definizione
de martu, de su mese de martzu (nau prus che àteru de Pascamanna candho arresurtat in custu mese); una calidade de trigu coinàrgiu (Triticum aestivum)
Sinonimi e contrari
marsanu,
martzinu,
maltulinu
/
martzolu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
de mars
Inglese
of march
Spagnolo
marceño
Italiano
marzolino
Tedesco
März…
mendulèdha , nf Definizione
genia de pische de mare, piticu, cantu a una sardina ma prus grussu e ladu, unu pagu in colore birde, cun d-unu marcu niedhu in costaos, pintirighinos asulos, cun iscata chi a dha tocare est arrasposa: est unu pische innanti mascu – e faet su sèmene chi chistit in d-una busciuca – e apustis est fémina e faet is oos chi ingendrat cun su sèmene suo etotu
Sinonimi e contrari
ciàula,
ciúcara,
méndula* 1
Terminologia scientifica
psc, maena maena
Traduzioni
Francese
mendole
Inglese
kind of fish (maena vulgaris )
Spagnolo
chucla
Italiano
mènola
Tedesco
eine Laxierfischsorte.
moderína , nf, nm: modinia,
moredina,
moretina,
moridina,
muderina,
mudrina,
muredhina,
muredina,
muredinu,
muretina,
muridina,
muridinu,
muritina Definizione
mura de pedra, muntone de pedra arregorta comente ndhe essit in s'aríngiu, in is terras trebballadas, ma fintzes assentada: muredinu est muredhu puru
Sinonimi e contrari
morighina,
muragadha,
muredha,
murissina
Frasi
sos narvonajos faghiant sa linna a carvone e sa pedra la colliant tota a moderinas ◊ fit tota sa tzitade una ruina, muredinas de pedra cun calchina ◊ sa tzitade l'ant fata a una muridina cun sos bombardamentos ◊ su pastoredhu est a libbru in manu in sa mudrina, cun sos anzones paschinne
2.
si est sétziu in su muredinu isciorrocau
Etimo
srdn.
Traduzioni
Francese
amas de pierres
Inglese
heap of stones (rubbles)
Spagnolo
majano,
montón de piedras,
escombros
Italiano
murìccia,
cùmulo di piètre,
di macèrie,
mòra
Tedesco
niedrige Steinmauer,
Steinhaufen.
mogliòla , nf Definizione
merdona de mare, genia de pische mannitu: est un'arratza de merulutzu
Terminologia scientifica
psc, phycis phycis
Traduzioni
Francese
mostelle
Inglese
kind of fish
Spagnolo
brótola
Italiano
pastènula bruna
Tedesco
Mittelmeerfisch,
der zu der Gadidae Familie gehört.
nechidàu , pps, agt: nichidadu,
nichidau Definizione
de nechidare; chi est tristu, ammurrionau po calecuna ofesa chi dhi ant fatu
Sinonimi e contrari
annicadu,
annoxau,
arrennegadu,
inchietu,
pirmatu
| ctr.
allegru,
pregiosu
2.
nichidau chin mimme ses? ◊ fit nechidau ca murghendhe no fit reséssiu a istrabiare in tempus una cacada de sa crapa ◊ Deus nechidau at nau ca si arrepentiat de àere fatu s'ómine!
3.
sunt ghiraos dae sa gherra totu male fraganaos, imbetzaos chentza su tempus, nechidaos in totu sas cosas
Traduzioni
Francese
fâché
Inglese
disturbed,
out of temper
Spagnolo
airado,
furioso
Italiano
adirato,
inquïèto
Tedesco
ärgerlich,
böse sein,
zornig sein.
noantàmas , cng: nointamas,
nointames,
nointàmene,
nontamus,
notammis Definizione
(cng. cuncessiva) genia de foedhu chi giaet un'idea de cosa contrària: cun totu cussu…, no solu de…, no solu no…; po giare prus fortza a su chi si narat, s'impreat coment'e po repitire unu foedhu / noantamas de... antzis = no de..., no solu… antzis, fintzas
Sinonimi e contrari
tamen*,
mancumale,
prusaprestu
/
cdh. nointamu
Frasi
nointamas sas cosas sunt andhadas a su revessu (G.Ruju)◊ si est cugudhadu in cara che batia frisca, nointamas l'ant connotu ◊ no apo mai crétidu in cussos contos, nointamas in su pessamentu mi prammizaia totu sas naravellas intesas dai sos mannos
2.
nointamas at faedhadu male de me, ma de tota s'eréntzia ◊ nointames de sere a cadhu a sa nuda, no rezo mancu in sedha! ◊ nointamen de mi frimmare, devia andhare piús lestru ◊ notammis a no torrare a nàrrere nudha, ma fut issu etotu a andhare in agiudu a chie ndhe teniat bisóngiu
3.
no solis ant bidu sa pupa de s'ómine, ma l'ant finas connotu, nointamas!
Traduzioni
Francese
cependant,
malgré,
néanmoins
Inglese
in spite of,
however
Spagnolo
sin embargo,
a pesar de
Italiano
tuttavìa,
nonostante,
nondiméno
Tedesco
auch wenn,
obwohl,
trotzdem.
notàda , nf Definizione
totu s'ora de sa note, mescamente pentzada po sa genia de tempus chi faet
Sinonimi e contrari
| ctr.
diada
Frasi
su pastore bizat a pesa e corca in sa notada ◊ arratza de notada istanote: bentu forte pariat chi che fit lendhe totu! ◊ s'ispíritu chi a totu lughe dada est pro sos Sardos guida sigura che faru luminosu in sa notada ◊ como l'isco inue che passat sa notada!
Terminologia scientifica
tpc
Traduzioni
Francese
nuit
Inglese
night (period of a)
Spagnolo
noche
Italiano
nottata
Tedesco
Nacht,
Nachtzeit.
nuèra 1 , nf Definizione
nues mannas a meda e càrrigas de abba, niedhas
Sinonimi e contrari
annuadura
Frasi
aeras pídigas e umbrosas solu traschias carrant e nueras de iscunortu (F.Piga)
Traduzioni
Francese
amas de nuages
Inglese
mass of clouds
Spagnolo
nubarrón
Italiano
nuvolàglia
Tedesco
Gewölk.