declarài , vrb: decrarai,
dichiarare,
diclarare Definition
nàrrere sa cosa chi s'iscat de una manera ladina, crara, mescamente su chi unu pentzat o credet e bolet; rfl., nàrrere, fàere a ischire a una de dha bòllere a pobidha
Synonyms e antonyms
aclarire
| ctr.
cuai,
denegare
Sentences
mai no sigas duus lèpuris paris, no ti declaris chi totu iscís fai!
2.
totus, giòvanos, betzones, ti si sunt dichiarados, pro finas sos illumbados imbiadu ti ant cantones (B.Cara)◊ no ti potzu cumprendi si tui no ti decraras! ◊ chi bollis su coru miu poita no ti decraras?
Etymon
ctl., spn.
declarar
Translations
French
déclarer
English
to declare
Spanish
declarar
Italian
dichiarare
German
erklären,
sich erklären.
desogài , vrb: disaogae,
disaogai,
disaogare,
disaugare,
disogai Definition
gosare disaogu, istare a divertimentu
Synonyms e antonyms
disocai,
diveltire,
ispassiare,
isvrasiare,
sdisogai,
spreviai,
sulassai
Sentences
aggràssias chi in custa bella die est pótia andhare a si disaogare! ◊ pro la disaugare li at contau sa balentia chi li fit capitada ◊ si est cagliada, como, no cantat piús, no si podet piús disaogare ◊ is piciochedhos si furint disaogaos meda
Etymon
spn.
desahogar
Translations
French
s'amuser
English
to enjoy oneself,
to take one's mind off
Spanish
divertirse,
entretenerse
Italian
divertirsi,
svagarsi
German
sich unterhalten.
dignài, dignàre , vrb: addignare,
dinniai,
dinnare Definition
su si abbasciare a calecuna cosa, a fàere unu sacrifíciu, un'ifortzu, calecuna cosa chi iat a pàrrere una pérdia de cunsideru, de importu, ma sèmpere po una cosa de bonu
Sentences
no ti ses mai dignada de amare pastores e massajos: cherias signores e galantzetes!
Translations
French
daigner
English
to deign
Spanish
dignarse
Italian
degnarsi
German
sich herablassen.
discaràre , vrb rfl Definition
bogare sa cara, lassare bíere sa cara, fàere a bíere
Synonyms e antonyms
ifatzolare,
iscarare
Etymon
spn.
descararse
Translations
French
se démasquer
English
to take off one's mask,
to give oneself away
Spanish
desenmascarar
Italian
smascherarsi
German
sich demaskieren,
die Maske abnehmen.
disgagiài, disgagiàre , vrb: disgazare Definition
illorigàresi, fàere impresse, arrennèscere a fàere sa cosa; mandhàreche a unu, bogarechedhu; iscabbúllere a unu de calecunu óbbrigu
Synonyms e antonyms
illertire,
iscabbúllere,
sbodhicai
/
dipaciare
/
francare,
isumire
Sentences
si no ti disgazas no dha finis mai custa cosa
Etymon
spn.
desgajar
Translations
French
se tirer d'affaire,
se rendre libre
English
to free oneself,
to extricate oneself,
to let off
Spanish
salir,
liberarse
Italian
districarsi,
disimpegnarsi,
dispensare
German
sich befreien,
davonkommen,
befreien (+ Akk).
disigàre , vrb Definition
bènnere a malu puntu de is dispraxeres, de s'afrigimentu, agummai coment'e consumàresi de sa tisichéntzia
Synonyms e antonyms
indisicare,
indisichire
Etymon
srd.
Translations
French
se consumer de douleur,
avoir de la peine
English
to grow sad,
to pine away
Spanish
debilitarse por el dolor
Italian
intristire,
consumarsi per dolóre
German
sich verzeheren.
dispedíe , vrb: dispedire,
dispediri,
dispidire,
dispidiri Definition
fàere o giare sa dispidida, saludare andhandhosindhe, pruschetotu partendho po andhare atesu, fàere viàgiu longu, mancare tempus meda; fintzes mandhare, bogare, fàere andhare
Synonyms e antonyms
dipaciare,
saludae
/
lescensciare
Sentences
si est dispedidu ca fit tuchendhe a sordadare ◊ si seus dispidius badhendi in pratza ◊ si funt dispidius e si ndi funt andaus ◊ o babbu meu caru, est arribbada s'ora de mi ne dispedire! ◊ cudh'ómine s'est dipididu e aviadu s'est
2.
dispedichelu! ◊ l'at dispediu chin pacas paràgulas firmas ◊ su babbu e sa mama si avicinesint pro mi dispedire ◊ a su teracu su mere che l'at dispedidu ca no poniat mente
Etymon
ctl., spn.
Translations
French
prendre congé
English
to say goodbye (to s.o.)
Spanish
despedir
Italian
congedare,
accomiatarsi
German
verabschieden ( sich ).
dutàre , vrb Definition
àere duritu, istare coment'e timendho, tenendho bregúngia
Sentences
candho ti bido, bene meu, duto de ti faedhare
Etymon
itl.
dottare
Translations
French
hésiter,
craindre
English
to hesitate,
to fear
Spanish
vacilar,
temer
Italian
peritarsi,
avére timóre
German
sich scheuen.
essíre, essíri , vrb: bassí,
iscire,
vessire Definition
andhare fora de ccn. logu (pruschetotu serrau e fintzes tènnere sa essia a fora), bènnere a fora a manera de si bíere, de si pòdere ischire, connòschere, èssere o andhare prus ainnanti de una línia, andhare a giru o a un'àteru logu, naschire o fintzes istesiare, acabbare, mòvere de su postu suo (nau de un’arremu), cumpàrrere, su ischire, su pàrrere, su arresurtare, nau de cosa a bèndhere su dhue èssere in is butegas; arresurtare de una cosa, de una chistione, de sa créschia; acabbare una faina longa, una chistione manna
Synonyms e antonyms
abbenai,
irghelare,
resurtare
/
nàschere,
girai
/
bocare,
caciare,
leare
| ctr.
intrae
Idioms
csn:
essimiche da'ia! = bessiminci!, baidindi!; essíreche pala pala, costa costa = arrispúndiri, ei, ma no a tonu, arrispúndiri fuedhendi de àteras cosas; essíreche in machines, in coranta mois = acabbai narendi machíminis, isciolórius, cosas esageradas; essíreche male = certai, essiri in disacórdiu, a iscórriu, iscuncordai; essire in malas = certai meda, de abarrai a prima; essire foras de contu = iscassuletare, irbariare, ammachiaisí; essire de mente = iscarèsciri; a su chi essit essit = comente andhat andhat, andhet comente cheret!; essire fora ’e pare (nau de maridu e mulleri)= iscuncordai, andaisindi donniunu a contu suu; essiresindhe cun… = iscabbullirisí de unu dépidu, de una dificurtadi cun…
Sentences
su dinai nci essit sentza de isciri comenti ◊ sas monzas de Paule essint a passizare ◊ mama e fiza sont iscindhe a sa cortichedha ◊ comente essis de iscola ghira a domo! ◊ candho proet essint sos cocois ◊ mai essidos a logu semus, nois: sempre in bidha ◊ su binu essit de sa carrada ◊ sa domo nostra essit a sa cortita ◊ s'arriu nci essit a mari ◊ est essidu su sole ◊ su maistu fendi su muru ndi est essiu foras de prumu ◊ in sa contonada ant lassadu predas chi essint pro tènnere cun àteru muru ◊ seghendhe no ch'essas fora de sa sinza! ◊ in atunzu, comente proet essit s'erba ◊ mi che at essidu una dente ◊ no li at essidu una peràula: mudu che lódhuru! ◊ mi che at essidu unu fiadu de sa mandra ◊ bandu a pigai is pipius ca funt essendi de iscola
2.
e za no essit, mih, cussu brunzu: si che intendhet atesu meda! ◊ su frúschiu essit prus de sa boghe ◊ essimichelu dae mesu, cudhu maleducadu chi no est àteru! ◊ essimindhelu dae mesu, custu bardulete! ◊ cussu preigadore addaghi abberit buca già ischit inue ch'essire! ◊ candu fuedhas tui essis sempri de sa chistioni ◊ a sa ruta chi at dadu che l'est essidu su bratzu dae su codhu
3.
a chie faghet una morte bi at trinta annos, si essit iscobiadu ◊ sa faina fut essia bèni ◊ donzi tantu mi ch'essit a faedhare a sa campidanesa ◊ essidu mi at finitesa, si mi cherzo cojuare! ◊ mi at essidu cunzuntura e la collo ◊ bellu triballu mi at essidu ◊ sa faina essit male si no bi at forramenta addata ◊ is contus essint giustus ◊ est essida sa boghe chi Fulanu est cojendhe ◊ segundhu sa ua bi essit prus binu ◊ de custu cantu de robba bi essit una fardita ◊ sa padedha de su minestrone est essida prena ◊ custu est pisedhu chi essit mannu de carena ◊ de peràulas ndh'essit sempre àteras
4.
a su mànigu li essit su sale, su píbere, s'aghedu ◊ a su binu l'at essidu unu tastu malu ◊ mi fut essia sa conca a fruschedhas
5.
est giai essiu su gureu ca ndi apu biu bendendi ◊ in atunzu essit su mandarinu, s'arantzu ◊ cun sos médios de como, sa cosa essit in donzi tempus: in sas butegas agatas de totu
6.
frades caros, bos auguro de ch'essire chena pena! ◊ che as a essire cras, de custas chistiones!…◊ dae custa faina no ch'essimus a presse, ca est meda
7.
custos duos fint semper paris, ma de candho ant tentu diferéssia sunt essidos in malas
8.
m'abbàida, tenia de fàghere unu cumandhu ma mi ch'est essidu dae conca!
9.
arguai a tie chi ti ndh'essat cun neune, mih, de custu chi as bidu! ◊ bae ca de su chi mi as nadu no mi ndhe at essidu cun neune! ◊ cussu no ndhe muntenet de segretu: si cumbinat, che li essit che nudha! ◊◊ cudhu ti at fatu dies e dies de triballu e tue ti ndh'essis cun carchi fiascu de binu?! ◊ a fàghere isposonzu no bi cheret duos sodhos, no: bi cheret ispesa manna!
Etymon
ltn.
exire
Translations
French
sortir
English
to go out
Spanish
salir,
brotar,
asomar,
propagarse,
volverse
Italian
uscire,
sgorgare,
spòrgere,
propagarsi,
diventare
German
hinausgehen,
herauskommen,
hervorquellen,
austreten,
hinausstrecken,
sich verbreiten,
werden.
fidài , vrb: fidare,
firai Definition
crèdere, giare fide; lassare a unu o una cosa chentza dhi giare atentzione a sa sighia, chentza dha castiare, chentza pentzare in su malu; nàrrere o giare a ischire cosa a persona chi si credet segura, chi giughet capia, chi mantenet su segretu
Synonyms e antonyms
intregai
Idioms
csn:
fidare una cosa in manos de unu, fidare a unu cun àtere = intregai, lassai una cosa a unu, lassai a unu cun carchi àteru (pruscatotu pro dhu castiai); est malu fidare a… = no fait a si fidai de…, est perigulosu a…; fidai is pudhas a marxani = pònnere su grodhe a tentare sos anzones, comporare casu dae sos sórighes, chircare seguresa o bene in chie ti traighet, in chie tenet s’iscopu de ti fàghere male
Sentences
ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi)◊ comintzas s'anzone a lusingare si si fiderat chi t'intrat in manu (Carta)◊ no ti fides in cussa nae ca si che podet segare! ◊ nosu bellus e prexaus ca tenaiaus una poriga de iscudus allogaus… bai e fidadidha! ◊ no fait a si fidai de sa buca a su nasu ◊ como su pisedhu za ch'est mannu e abbistu e faghet a li fidare sa màchina
2.
lah chi no dhu fidis a Cappai, sinò in pagu tempus ti dhu mànciat! ◊ tenia cosa in su fogu, mi so fidada e brusiada mi ch'est ◊ pro ti àere fidadu unu mamentu ses diventada un'ebba rude! ◊ no faghet a fidare sa laghinza, ca si ch'essit de su cunzadu ◊ su mastru at fidadu sos pisedhos solos e si sunt totu postos a brincare ◊ custa criadura no l'at fidada un'iscuta, a sa mama, timindhe chi si che andhet
3.
si as bisonzu de cossizos, abbàida cun chie ti fidare!
Surnames and Proverbs
prb:
a cani chi papat cinixu no dhi fidis su lardu
Etymon
itl.
Translations
French
avoir confiance,
confier
English
to trust,
to entrust
Spanish
confiar
Italian
fidarsi,
affidare
German
sich verlassen auf + Akk.,
anvertrauen.
frusitài , vrb Definition
istare a frusitu
Synonyms e antonyms
afruschiare,
fruscidare,
frusiai,
muizare,
sulietai,
sulitai
Etymon
srd.
Translations
French
siffloter
English
to whistle
Spanish
silbar
Italian
fischiettare
German
vor sich hin pfeifen.
furriài , vrb: furriare 1,
furriari,
vorriare Definition
mòvere a giradura, girare a un'àtera bandha, de si pòdere o de fàere bíere a un’àtera parte, pònnere su de pitzu a fundhu, su de aintru a fora; betare o orrúere a terra de cosa chi istat coment'e prantada; torrare acoa, fàere torrare acoa una cosa andhandho, una cosa chi ferit; fàere fúrriu, torrare a unu matessi logu, torrare a ue s'istat; andhare contras a ccn., mescamente a chie cumandhat o contat de prus; cricare a ccn. po agiudu, pedire cun apédhiu a unu po calecunu praxere, benefíciu; imbitzare a calecuna cosa, betàresi a furare; cambiare
Synonyms e antonyms
boltare,
dòrchere,
ghindhare,
girai,
ifurriare,
irbortai,
sciurriai
/
acavacai,
boltulare,
tambulare
/
ghirare,
recoire
/
cambiai,
mudai
Idioms
csn:
furriare che dae balla = torrai acoa, fuiri, lassai a pèrdiri debressi ccn. cosa; furriare de palas = andaisindi; furriare su trugu a una pudha = tirai su tzugu, bociri; furriàresi che gremedha = ischirchinàresi che colora (de su dolore); furriàresi a carchi cosa = furai; furriare su sentidu = ammachiaisí, irbariare; furriàresi a ccn. = (po agiudu), circai agiudu, (po no pònniri menti) arrebbellai; furriai s'istògumu = fàghere a gana mala; furriare manu = (trabballendi) movirisí o trabballai girendi a su contràriu; furriai is fuedhus = istropiare sas peràulas, fàgherelis nàrrere su chi no narant; furriai a unu = cumbíncherelu a carchi cosa, fàghereli cambiare idea; furriai (de sa conca, a unu) = èssere a irbadhinamentu
Sentences
furriadiche sa cara no ti ferzat cosa a ogros! ◊ sa peta arrustindhe si depet furriare ◊ so fúrriendhe sas cartzitas a s'ala bona ◊ nci fúrriat sa faci a s'àtara parti ◊ sa domo est prena chi no bi at ube si furriare ◊ femu abarrau fúrria fúrria che una tratalia posta in fogu ◊ candho unu si furriàt sa camba no fut a andhare a su dotore
2.
chi nci fúrrias sa cascita nci arruit totu sa cosa a terra ◊ chi no papu mi nci fúrriu de su fàmini! ◊ si làssinas ti nche fúrriat s'isterju de su late
3.
iseto inoghe, inue giajos tuos furriesint Fenícios e Romanos! (S.Murgia Niola)◊ s'intzeradu fúrriat s'abba ◊ s'atarzu fúrriat fintzas sa balla ◊ cun sa màchina andho a unu tretu largu a furriare ◊ mancu custu frizidore ti fúrriat, a tie! ◊ fúrria sas berbeghes dae su laore ca faghent dannu!
4.
a su noti su pobidhu fúrriat a domu ◊ andàt a giogai cun is amigus e furriàt a tradu ◊ su piciochedhu òrfanu si furriàt in domu de sa sorri
5.
bidet su perígulu, ma no fúrriat: sighit a imbucare! ◊ za coitat furriendhe candho intendhet su prétziu!…◊ candho at intesu su prétziu at furriadu che dae balla!
6.
bollu chi mi perdonis ca mi seu furriada a tui ◊ su malu si fúrriat fintzas a su babbu e a sa mama ◊ sa genti no iscít a si furriai contras a chini tenit sa curpa de nosi fàiri emigrai
7.
si no mi azudas tue a chie mi fúrrio? ◊ domandaus sa miserigórdia de Deus e po èssiri iscurtaus nosi furriaus a Gesugristu
8.
ses istau sempre malu furriannodi a su bestiàmene domau!
9.
est aturada muda coment'e furriada a perda ◊ no mi apu a furriai mancu a dinai, nou! ◊ onzi consolu che lis est furriadu in prantu ◊ si no fúrriat bentu andhamus male ◊ si sunt brighendhe e mi paret chi che la fúrriant a corpos! ◊ custas peràulas che las furriamus in àteras limbas ◊ cussu est unu chi no si lassat furriai
Surnames and Proverbs
prb:
su burricu si fúrriat a su majolu
Etymon
srd.
Translations
French
tourner,
retourner,
s'adresser,
se révolter
English
to turn (over again),
to address,
to rebel,
to go back
Spanish
revolver,
volcar,
volver atrás,
dirigirse,
sublevarse
Italian
voltare,
rivoltare,
ribaltare,
svoltare,
tornare indiètro,
rivòlgersi,
ribellarsi,
rivoltarsi,
insórgere
German
wenden,
zurückkehren,
sich wenden,
sich empören.
furrietàre , vrb: furriotai Definition
fàere furriotos, istare a furriebborta, a su fúrria fúrria, mólia mólia, a s'andhetorra chentza ndhe fàere fine, perdendho tempus; èssere a furriamentos de conca e bíere su logu totu furriandho
Synonyms e antonyms
furriai,
girai
Sentences
fiat totu sa noti furriotendi ca fiat fendi unu sonnu trumbullau ◊ bai, cica is pegus e no t'istentis furriotendi! ◊ si bient cópias furrietandho alligras cun is balladores chi atripant is peis ◊ cun abbilesa iat fatu furriotai sa frunda, iat lassau unu càbudu e fuat partia sa perda inzumiendu ◊ est furriotendu in s'ària unu cau
2.
frimma sa domu ca est furriotendu!… cessu, est furriendusidha totu!…◊ mi furriotat totu su logu cumenti a unu bòtu in logu de punta a bàsciu!
Etymon
srd.
Translations
French
se retourner
English
to turn round
Spanish
piruetar
Italian
rigirarsi
German
sich umdrehen.
gavisàre , vrb rfl Synonyms e antonyms
aggajare 1,
allegrare,
frogare,
gosae,
prexai
Translations
French
se réjouir
English
to rejoice
Spanish
alegrarse,
regocijarse
Italian
rallegrarsi
German
sich freuen.
gloriài, gloriàre , vrb rfl: aggloriai*,
groriare Definition
giàresi bàntidos, làudes; gosare meda de calecuna cosa, àere soddisfatzione
Synonyms e antonyms
abantai
/
gosae,
isgloriare
Sentences
cussu est bellu isceti a si gloriai!
2.
za si ndhe gróriat, no timas, cun totu sos benes chi li sunt tocados! ◊ ch'est pigadu a s'àrbure de sa cariasa… za si ndh'est groriadu! ◊ su bene chi mi at fatu lu glóriet in paradisu!
Translations
French
exalter,
glorifier
English
to exalt,
to glorify,
to boast
Spanish
exaltar,
glorificar
Italian
glorificare,
esaltare
German
verherrlichen,
sich rühmen.
grisài , vrb: aggrisare,
crisare,
grisare 1 Definition
nau mescamente de su Sole e de sa Luna, cambiare colore, fàere iscuru, giare prus paga lughe candho Terra e Luna che arresurtant unu ananti de s’àteru e si faent umbra; iscumpàrrere, coment'e cuandhosi, essire de sa vista, fintzes serrare is ogos; assicare, aumbràresi, salargiare; nau de animale fémina, sentire de angiare
Synonyms e antonyms
incrisare,
irgrisire
/
aclisare
Sentences
candho l'ant a cantare "A porta ínferu" paris si ant a grisare sole e luna prontu abberindhe sa porta Lucíferu! ◊ si est grisada sa luna e no apu pótziu isparai a sirboni, a s'orbetu
2.
oh tempus, fis tandho e ses como chena acamu, debbadas ti apo pessighidu, ma tue, lascinosu che colora, ti ses grisadu! (F.Murtinu)◊ su fumu grisat su colore asulu de s'aera ◊ sos ojos as grisadu e as lassadu trummentos in sos coros ◊ grisau ti fiast, chi no ti apu biu prus?
3.
is brebeis si funt grisadas comenti ant biu a margiani ◊ una note sos anzones in s'annile si sunt grisaos e su pastore at pessau chi fit mariane
Surnames and Proverbs
prb:
onzi cadhu lantadu a sa sedha si grisat
Etymon
itl.
eclissare
Translations
French
assombrir,
éclipser
English
moon darkening
Spanish
obscurecerse el sol o la luna,
obscurecer
Italian
mutare,
oscurarsi
German
sich verfinstern.
grunàre , vrb Definition
incrubare sa conca e s'ischina puru, unu pagu, a cara a denanti, nau fintzes de cumportamentu de chie si acunnortat de fàere sa volontade de is àteros
Synonyms e antonyms
abbassiare,
ancrucare,
fritire,
incruai,
incrunai*
Sentences
at grunadu sos ògios ◊ gruna sa fronte a sa divina voluntade! ◊ cheret chi deo m'ingrune a isse!
Translations
French
baisser
English
to bow
Spanish
inclinar,
agachar
Italian
inchinare
German
beugen,
sich fügen.
ibbrodhiài , vrb rfl: isbrodhiai Definition
fàere calecuna cosa chentza dificurtade, bínchere is dificurtades a sa lestra
Synonyms e antonyms
sbodhicai,
spodhai
Etymon
itl.
Translations
French
se débrouiller
English
to extricate oneself
Spanish
desenredar
Italian
districarsi,
sbrogliarsi
German
sich entwirren,
sich herausziehen.
ifàghere , vrb: ilfàghere,
irfàchere,
irfàghere,
isàchere,
isciàere,
isciai (i-scia-i)
isfàghere,
isfai,
issàchere Definition
isciusciare, distrúere sa cosa fata; nau de cosa de papare, còere tropu, èssere tropu lómpia / pps. isciatu, issatu (= sbisuriu, puru); pira, mela irfata = pira, mela passada, chi no est prus bona
Synonyms e antonyms
derrúere,
destrui,
dirfàchere,
idarrocai,
isciasciai,
isciusciai,
isconciare,
sciai,
solivrinare
| ctr.
fàchere
Sentences
sas domos s'ifaghent in sas bidhas chena zente ◊ est betendhe s'abba a cadinos: paret chi su mundhu s'isfatat in abba! ◊ sa gherra isfaghet totu, logu e zente ◊ s'istesseravat, s'isachiat, s'iscontzavat ◊ is pipius funt in s'arruga, fadendu e isciaendu giogus
2.
si est isfatu in torojos de prantu ◊ in su tribàgliu m'isfato totu in suore ◊ sa linna betza s'isfaghet in piúere
3.
sos ossos puru, apustis de tantu tempus, s'irfaghent ◊ funt timendu no si siat po isfai su mundu ◊ chi s'isfagat su mundhu totu intreu no mi rendhet dolore e ne ferida (Sassu)
Etymon
srd.
Translations
French
défaire,
décomposer
English
to undo,
to decompose
Spanish
deshacer
Italian
disfare,
decompórre,
sgretolare,
disintegrarsi,
dissòlvere
German
zerstören,
auseinandernehmen,
sich zersetzen,
zerbröckeln.
ifastizíre , vrb: infastizire Definition
sentire ifadu
Synonyms e antonyms
afastidiai,
agenare,
ifadare,
infasciughie,
innaentare
2.
unu, infastizidu de sa betzesa, est andhadu a unu méigu pro s'impisedhire
Translations
French
s'embêter
English
to be vexed
Spanish
molestarse
Italian
infastidirsi
German
sich ärgern.