còlte , nf: corte,
corti Definizione
logu serrau, in fora, apresu a sa domo in bidha o in su sartu ue si faet fúrriu, fatu adatu a pònnere animales, o fintzes po àtera cumbénia; tretu minore prus che àteru tundhu a inghíriu de su truncu de una mata (o fintzes solu síngia tundha a cricu, in terra, giogu de piciochedhos); organísimu de giustítzia, collégiu de giuighes chi faent is dibbatimentos de gradu superiore / min. cortita; corte/i de múrghere, de mulli = mandra
Sinonimi e contrari
bachile,
cerina,
coltíglia,
màndara,
passiale
/
zirella
/
cortile
Modi di dire
csn:
sa corte de sa Luna = zenia de cortina, bàlliu tundhu prus craru chi a notes si paret totu a inghíriu de sa Luna, a bortas astrintu e a bortas largu meda; fàghere sa corte a s'abba = mòere s'abba cun sa manu, inue est apojada, a frànghere s'arga a manera de no ndhe la umprire cun s'abba; colte reale = polatu, logu ue b'istat unu re; fai corti chena crabas = fàghere innantis su chi cheret fatu apustis, manera irballada de fàghere sas cosas
Frasi
sas cortes sunt prenas de pudhas e gai sa zente tenet sos obos ◊ candho torrant sos pastores a sa serra, in màgiu, faghent torra sas cortes a múlghere
2.
sa luna istanote zughet sa corte ◊ fàgheli sa corte, a s'abba, e umpri!
3.
a sa pitzinna che l'at giuta a colte reale ◊ sunt pagos sos chi tenent santu in corte pro si pòdere catzare dogni gustu
Cognomi e Proverbi
smb:
Corte, Cortes, Corti, Cortis, (Decortes, Degortes)
/
prb:
benint is de monti e ci bogant is de corti
Terminologia scientifica
srr
Etimo
ltn.
cohorte(m)
Traduzioni
Francese
enceinte
Inglese
corral
Spagnolo
corral,
tribunal
Italiano
recinto per animali,
córte,
alóne
Tedesco
Viehpferch,
Gericht,
Hof.
coltíglia , nf: cortígia, cortíglia, cortilla, cotilla, curtilla, cortiza Definizione logu serrau, in fora, mescamente acanta a sa domo, a pònnere animales o po àtera comodidade Sinonimi e contrari colte, corrale, corratzu, cortile, iscorratu Frasi su moenti crocat in cortilla ◊ pongu sa màchina in cortígia ◊ in domu tengu cortígia a parti e àtera ◊ is cabonis funt me is cortillas ◊ su note m'ischido e ch'esso a sa cortilla ◊ sunt intrados in sa cortiza chi dhue fuit a diesegus Etimo ctl. cortilla
coltína , nf: cortina,
cultina Definizione
sa pratza asuta de una mata, totu a inghíriu de su truncu inue orruet su frutu; s'umbra chi faent is matas, asuta; su frutu chi dhue orruet asuta de sa mata
Sinonimi e contrari
paltza,
prassàrgia,
pratzada
Modi di dire
csn:
fàghere sa c. a sas àrbures = limpiai asuta de is matas; èssere a cortina (nadu de unu frutu) = a meda, in terra
Frasi
est abbaidendhe sas fozas sicas e mortas suta de sa coltina ◊ sa pira ruet in sa cortina ◊ sa cortina no si collit comintzendhe dae mesu, ma dae alas de fora, a s'atenta
2.
sos àrbores fachent cortina ◊ in istiu cherent fatas sas cortinas pro agatare su logu netu a ndhe collire s'olia
3.
ndhe apo collidu una cortina de olia ◊ sa nughe bi est a cortina, in terra
Cognomi e Proverbi
smb:
Cortina
/
prb:
sa landhe falat a sa cortina
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
le couvert d'un arbre
Inglese
Space under a tree
Spagnolo
lugar debajo de un árbol
Italiano
lo spàzio sótto una pianta
Tedesco
Schatten eines Baumes.
coltivadòre, coltivadòri , nm Definizione chie trebballat sa terra Sinonimi e contrari massàgiu Terminologia scientifica prf.
coltivàre , vrb: curtibare Definizione trebballare sa terra, mescamente prantare e contivigiare matas, laores, ortalítzia (e fintzes contivigiare àteru de genia culturale, morale).
coltivatziòne , nf: cultivascione Definizione su trebballare e contivigiare cosas chi creschent in sa terra Sinonimi e contrari cultibu Frasi naro, a bos dare noa ispricascione, chi benzemus a una terra nuda chi peruna no at cultivascione.
coltoíre , vrb: costodire,
custodiri,
costoire,
custodire,
custoire Definizione
pònnere a parte, chistire sa cosa a manera de dha tènnere e agatare torra, de no si guastare o àteru; partare, pònnere in logu de no si pòdere bíere si no cricandho / giogare a su costoi costoi = a cuare
Sinonimi e contrari
acastiai,
aggolostire,
aggordai,
allogae,
arremai 1,
arremonire,
asserbare,
chistie,
cultodiare,
golloire,
incungiai
/
cuai
| ctr.
foliare,
frundhire
Frasi
contat sa zente antiga de sidhados in terra anzena custoidos ◊ sos durches si faghent e costoint a sas festas ◊ sa càriga si costoit dae istiu a zerru ◊ apipiedhare si narat candho si tenet una cosa custodia, istuzada ◊ is piciochedhus custodiant is béstias ◊ est custodia e bèni tenta
2.
issa fit costoida apalas e no si bidiat ◊ sos inimicos nostros fint prontos a lu costodire pro s'issàssinu chi nos aviat fatu ◊ pessighit su cumpanzu, li pítzigat banzu e fuit a si costoire
Etimo
ltn.
custodire
Traduzioni
Francese
conserver
Inglese
to preserve
Spagnolo
guardar,
conservar
Italiano
conservare,
serbare,
riservare
Tedesco
aufbewahren.
coltúmene , nm: costume,
costúmene,
costumi,
costúmmene,
custúmene Definizione
su bestimentu antigu de sa gente de unu logu / costúmene de dolu = de lutu, su chi si ponet pro corrutu
Frasi
is óminis bistiant in costúmene a sa manera antiga: berrita, coritu, ragas e cratzonis de arroda ◊ su retratu de giaja tua in costúmene antigadu totu in seda fioradu in su zostre che lu cua! (G.A.Cossu)◊ su costúmene como lu ponent petzi a carchi festa ◊ sos costumes sunt betzos e andhàntiles
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
costume régional
Inglese
costume
Spagnolo
traje
Italiano
costume (vestiàrio)
Tedesco
Tracht.
cóltzu , agt, nm: colzu,
cortzu,
corzu 1,
cotzu 3 Definizione
foedhu chi narant po ammischinare o lastimandho a unu; foedhandho de unu mortu, s'ispaciau, sa bon'ànima; fintzes chi est totu malandhau / cortzaredhu! = siscuru!, scerau!, mischinu!
Sinonimi e contrari
beadu,
mischinu,
moltu,
siscuru
/
malacónciu
/
cdh. cólciu
| ctr.
diciosu
Frasi
coltzu si andhas foressidu solu in su buscu niedhu! (P.Casu)◊ corzu a isse si no si ndhe adderetat! ◊ corzu chie si fidat de amigos! (P.Pisurzi)◊ custu mi ammentant sa colza pitzinnia! ◊ a dolu de sas coltzas netas mias, chi mi ant a pesu in domo!
2.
su colzu de tziu Istèvene, candho si agataiat, za fit ómine! ◊ s'interramortos at ammaniadu una tuda pro un'àteru corzu ◊ su colzu de babbu meu naraiat sèmpere a no fàghere male a neune
3.
sa mobbília no podiat èssere prus cortza: cadrea mala, mesedha totu arroinada
Etimo
crsn.
córciu
Traduzioni
Francese
pauvre,
Dieu ait son âme,
feu (f. feue)
Inglese
poor (thing),
latelamented
Spagnolo
el pobre
Italiano
poverino,
buonànima
Tedesco
arm,
Selige.
cólu , nm Definizione
genia de istrégiu cun su fundhu totu istampau a cracu, o fintzes telu lascu, po ndhe seberare sa malesa de is lícuidos / betare, fàghere una cosa a colu a colu = a iscolomadura, abbellu abbellu coment'e colèndhela
Sinonimi e contrari
coladore
Frasi
unu colu afissu colat sa cosa menzus de unu lascu
Terminologia scientifica
ans
Etimo
ltn.
colum
Traduzioni
Francese
filtre
Inglese
filter
Spagnolo
filtro
Italiano
filtro
Tedesco
Filter.
cólu 1 , nm: cú,
culu Definizione
sa carena in su tretu de is nàdigas, a inghíriu de su pertusu, su pertusu etotu comente acabbat s'istentina: nau in cobertantza, su paneri, su bruvarinu, su trodhiadore, s'agreste, su cacadore, su palas a sole, s'assu de oros / min. culichedhu, culitu
Sinonimi e contrari
ciapanarju,
ciapione,
traseri
Modi di dire
csn:
su c. de s'agu = s'ogu, s'istampixedhu de s'agu aundi si fait passai sa fia; colu de cofa = chi o chie zughet culu mannu meda; prepotenti chei su cú = chi cheret èssere acuntentadu e bastat (pro fàghere de bisonzu); c. de búlvera = letranghigurtzu, chi no tenet passiéntzia nudha, chi deretu si che àrtziat; èssere a c. apare = a iscórriu, in malas; c. de malu assentu = chi o chini no abarrat mai firmu, chi no donat conca a su trabballu, a s'istúdiu; timigulus = timegaga, chi timet meda; si li curret de c. = si dhi setzit in callu, si dhi praxit; c. de craedha = susuncu, coghedhu; avb: culuculu = ifatu, luego apustis, sichisichi; pònnere a culimpipa = imbassiados cun sa conca fintzas a terra e cun su culu a cara a in artu, a culimpípiri; donai su c. in terra = arrúiri o cairi de bonu in malu istadu; dhi fait su c. duas tres = bendit sa cera a bajoca, si est caghendhe de sa timoria; no dhi tocat sa camisa in c. = no capit in pannus, no ischit inue ndh'istare de sa cuntentesa; oh, bae, lèala in c.! = bai a pasci cocas!; andhare o torrare a culu issegus = torrai acoa; pònnere su nasu in c. a unu = no arrennèsciri a dhi fai nudha; pònniri su c. pro faci = lassare sa birgonza, parai faci; portare sa fatze che su c. = no tènniri bregúngia nudha, èssiri isfacius; dàresi carches a c. (nadu in suspu) = chi no ndi dh'importat nudha de una cosa; castiai a cul'e ogu = abbaidare cun sa coa de s'ogru, a ogros dortos, a ocru frassu, coment'e faghindhe finta de no abbaidare; leare su c. a giogu = befai, pigai in giru, pigai cosas sérias a giogu; (chèrrere a) leare su c. a cagare, no si ndi pesai su culu de sa cadira = mandronia manna, sa pretesa de is preitzosus ispaciaus; leare, pònnere su c. a banchitu = pretèndiri tropu e boghendi in brigúngia puru s'àteru, fai is prepotentis; línghere su c. a unu = avilíresi tropu; no est bonu mancu a frobbire in c. = (nadu de una cosa) chi no serbit própiu a nudha; èssiri a c. in foras, a c. in campu = a culu nudu, cun bestimenta tropu curtza, iscufusos de bestimenta; èssiri c. baratu = bèndheresi pro nudha; èssiri culu infustu = chi si agatat male pro donzi cosighedha; pàrriri tochendu in culu algenu = èssere tropu delicados, àere tropu delicadesa in su fàghere
Frasi
dhi lompiant is peis a cú de cumenti curriat! ◊ ti leo a purpedhas de culu! ◊ dhus pigaus a pedhi de culu e nci dhus bogaus
2.
cussos sunt cuncordos, bastus chi siat a fàghere cosa chi lis curret de culu! ◊ si no est cosa chi li curret de culu no ti ndhe faghet de nudha! ◊ castiei su muntronaxu chi nc'est in custa domu: no si ndi pesant mancu su culu de sa cadira! ◊ is féminas oi essint a culu in campu e a titas foras ◊ ti nci fatzu intrai in su colu de s'agu!
3.
como chi in cue ses, in cue restas: lèala in culu e… passa bonas festas!
4.
pessant gai a conca furistera chi linghindhe su culu a su buzinu faghent bella frigura e carriera!
Terminologia scientifica
crn
Etimo
ltn.
culus
Traduzioni
Francese
cul
Inglese
bum
Spagnolo
culo
Italiano
culo
Tedesco
Gesäß.
colubriàre colloviàre
colubrína , nf: columbrina Definizione genia de cannone.
cólubru colòbra
coluciòni collassiòne
columàre , vrb: acolumare*, culumare Definizione prènnere un'istrégiu finas a oros, a cólumu, prènnere Sinonimi e contrari acucurai, acucurrumedhare, ammuntonae, pienare, plèniri | ctr. bocare, illichidare, leare 2. ue si podet culumare s'istògomo cun duos sodhos? ◊ est lúghida lumbrera chi cólumat su coro de paghe.
colúmba , nf: culumba,
columma,
culúmbula Definizione
genia de pigione fémina; foedhu chi si narat cun istima forte a fémina
Frasi
so intendhendhe chighígliu de columbas e de caos bolendhe in s'aera
2.
est innotzente che columba
3.
no ti fides, columba, ca s'astore fatu tou sas úngias est perdendhe! ◊ sa columbedha mia cun su rampu de s'olia apo mandhadu
Terminologia scientifica
pzn
Etimo
ltn.
columba
Traduzioni
Francese
colombe
Inglese
dove
Spagnolo
paloma
Italiano
colómba
Tedesco
Taube.
columbària , nf Definizione genia de erba Terminologia scientifica rba.
columbàriu , nm: columbraxu, culumbarju, culumbarzu Sinonimi e contrari colombera Etimo ltn. columbarium.
columbédhu , nm Definizione a logos, su coromedhu de sa latuca.