ladamenàre , vrb: alladaminai*,
ladaminai,
ledamenare,
ledaminai,
ledaminare Definition
betare o ispràghere su ladamíngiu
Synonyms e antonyms
aligare,
contzimare,
ladamingiare,
stercorai
Translations
French
fumer
English
to dung
Spanish
estercolar,
abonar
Italian
letamare
German
misten.
ladíre , vrb: latire Definition
èssere ladinu, bíere o pàrrere in manera crara, ladina
Synonyms e antonyms
bídere,
làdere*,
pàrrere
Sentences
de cantu fit brusiada in cara no si li ladiant sos ojos ◊ fint incuntzanne de prus e si lis latiat dae su portafógliu! ◊ su versu de Tucone si ladiat! ◊ sont sos prus ricos e si lis latit! ◊ ti lu ladis puru chi no ses nàschiu in domo!
Translations
French
être évident
English
to be plain
Spanish
ser evidente
Italian
èsser evidènte
German
klar sein.
lainài , vrb: laniai Definition
fàere a orrugos, bogare a corriolos, segare
Synonyms e antonyms
ischirriolai,
iscorriai,
istratziolare
Sentences
cras puru su dolori mi at a lainai su petus ◊ si unu prantu intendeis, est su mundu lainau: sa paxi dh'ant morta
Etymon
itl.
Translations
French
déchiqueter,
déchirer
English
to rend
Spanish
destrozar,
lacerar
Italian
dilaniare
German
zerreißen.
lambicài, lambicàre , vrb: alambicai,
limbicae,
-ai,
-are Definition
fàere calecuna cosa a lambicu (po ndhe seberare una sustàntzia), calare a istídhigos
Synonyms e antonyms
abbardentare
Sentences
tenit de lambicai s'acuardenti ◊ sa stracia ammuinat in pratza e asuba de sa fentana si atzàpulat arrabiosa e lambichendu ◊ pro limbicare su binu su limbicu cun refinu cheret chi siat usadu! (B.Asili)
2.
si est furriada a colore de binassa limbicada!
Etymon
itl.
lambiccare
Translations
French
distiller
English
to distil,
to drip (let)
Spanish
destilar,
alambicar
Italian
distillare,
sgocciolare
German
destillieren,
tröpfeln lassen.
lambríre , vrb Definition
papare a s'airada
Synonyms e antonyms
allimbrare,
irrujonare,
limbrire
Etymon
ltn.
lambere
Translations
French
manger comme un goinfre
English
to eat greedily
Spanish
engullir
Italian
mangiare con ingordìgia
German
verschlingen.
lampài , vrb: lampare Definition
betare lampos; lúghere che is lampos; fàere impresse a ndhe pigare una cosa / fai tronau e lampau = fàghere efetu deretu, fàghere sa cosa apenas nada, nadu e fatu
Synonyms e antonyms
lampigiai
Sentences
est lampendhe, s'intendhet tronendhe parent tiros de cannone ◊ est lampendi sentza de tronai
2.
li lampant sos ocros ◊ sos ocros de pinnadellu ti lampant che istedhu de su manzanu ◊ sa balentia de sa répula bos lampabat in cara che s'istedhu de s'arburinu
3.
portamu su giornali innòi po dhu ligi… isparéssiu: chini ndi dh'at lampau?! ◊ gei at coitau a ndi lampai su chi apu portau! ◊ a gopai ndi dh'ant lampau su portafólliu de busciaca
Etymon
ltn.
lampare
Translations
French
faire des éclairs
English
to flash
Spanish
relampaguear
Italian
lampeggiare,
balenare
German
blitzen,
funkeln.
lampàre 1, lampàri , vrb Definition
betare, imbolare a terra, iscúdere atesu, giare apitzu, nau fintzes in su sensu de aciapare, aferrare, furare
Synonyms e antonyms
aceiri,
imbolare,
imbrillai,
imperiare,
ispiòndiri,
issèndhere,
istrampare,
lampinare
Idioms
csn:
lampare sas manos a unu = betare pódhighes subra a ccn. a lu mazare; l. unu frastimu = frastimai, betare irrocos
Sentences
mi so lampadu a terra ◊ mi so lampadu subra de su letu e mi che so drommidu ◊ si calchi ogetu podiat coglire bi lu lampàt a dossu ◊ su puzone si lampat de s'aera e torrat a su nidu a bicu pienu ◊ che l'at lampadu foras dae sa gianna ◊ li podiaizis lampare unu raju! ◊ sas màchinas che lampant sa lughe atesu ◊ e a cantos lis at lampadu ojadas furàntzulas, candho fit giòvana!
2.
su cane tentat de si lampare a unu
Translations
French
lancer,
jeter
English
to throw,
to cast
Spanish
echar,
arrojar
Italian
lanciare,
gettare
German
werfen.
lampigiài , vrb: allampizare,
lampizare,
lampitzare Definition
giare lughe coment'e lampandho, calare o abbasciare lampos; bènnere a mente, pentzare, meledare a s'ingrundha, totinduna
Synonyms e antonyms
brigliai,
grigliare,
lampalúxiri,
lúchere,
lutzigare
/
lampai
Sentences
s'aera est annuada e sighit a lampizare ◊ lampizas che sole in s'oriente
2.
sunt lampizendhe falches e arados ◊ mi lampizaiant sas pupias de sa cuntentesa
3.
a s'improvisu li lampizat s'ammentu de sa mama
Etymon
srd.
Translations
French
faire des éclairs
English
to lighten
Spanish
relampaguear
Italian
lampeggiare
German
blitzen.
landirài , vrb Definition
betare o fàere gràndhine
Synonyms e antonyms
arrandinai,
grandhilare,
landiredhai,
randhinare*
Translations
French
grêler
English
to hail
Spanish
granizar
Italian
grandinare
German
hageln.
laníre , vrb: allanire Definition
pònnere sa lanedha de s'umidore
Synonyms e antonyms
afungorai,
allanae,
ammucorai,
ammufai,
annabrai,
atufai,
illanie,
intufire,
morighinare,
morighinire,
mufire
Sentences
sa robba collida ifusta si lanit
Etymon
srd.
Translations
French
moisir
English
to grow musty
Spanish
enmohecer
Italian
ammuffire
German
verschimmeln.
lantàre , vrb: lantzai,
lantzare,
latzare Definition
fèrrere cun arma (lantza o àteru), tocare de pedra; in cobertantza, tocare su sentidu, dispràxere, ofèndhere; iscúdere atesu
Synonyms e antonyms
fèrrere,
ingòllere,
secare
/
lampare 1
Sentences
paret chi mi cherfat ammentare totu sas feras chi amus lantadu ◊ messanne fint chin sas manos imbolicatas pro non si las latzare chin sa farche o su ristrucu
2.
nàrrere ti lu cherio su chi sento, ma ti devo lantare sena fritza (G.Pinna)◊ a cantos coros no lantas cun su càntigu tou!…
3.
sos cadhos currindhe lantant istinchidhas de fogu dae pes
Etymon
ltn.
lanceare
Translations
French
frapper,
blesser
English
to affect,
to wound,
to hit
Spanish
pinchar,
golpear,
herir
Italian
colpire,
ferire
German
verletzen.
lantarinàre , vrb Definition
abantare, su si crèdere tropu
Synonyms e antonyms
abantai,
bragare,
pazesare,
spallerai
Etymon
srd.
Translations
French
tirer vanité (de),
se vanter (de)
English
to boast
Spanish
vanagloriarse,
jactarse
Italian
vanagloriarsi
German
prahlen.
lantzitài, lantzitàre , vrb Definition
púnghere, segare, apèrrere a lantzita (nau mescamente de un'ufradura chi at fatu matéria)
Sentences
su dutore mi at lantzitadu su pódhighe totu cantu est longu pro mi ndhe bogare sa martza ◊ si lantzitànt fintzas a si fai essiri sànguini
2.
sa rúnzida chi li essiat dai corpus mi atraessaiat sos artúrios e mi lantzitaiat su sentidu (G.Ruju)
Etymon
srd.
Translations
French
inciser
English
to cut (open)
Spanish
incidir
Italian
incìdere
German
einschneiden.
lassài , vrb: lassare,
latziai Definition
abbarrare a su chi bollet fàere s'àteru, arrimare o abbandhonare po pagu o po sèmpere ccn. cosa, pònnere su chi si portat in manu o chi si tenet poderau (o fintzes solu no pigare su chi si biet o chi un'àteru ponet a bèndhere, a pigare, a papare); istagiaresindhe de una cumpangia, istorrare cojuandho, iscapiare unu css. allióngiu, iscuncordare; a bortas si narat fintzes in su sensu de intregare calincuna cosa a un'àteru, fidandhosindhe po dha custodiare unu pagu / cong. lasse o lessa (1ˆ p. sing. e fintzes is àteras)
Synonyms e antonyms
abbandhonare,
acogiai,
cambare,
codiare,
coigiare,
dassare,
disamparai,
discuidai,
incoizare,
iscapare,
scabidai
/
imprestare
/
intregai
| ctr.
agguantai,
leare,
mantènnere,
picare
Idioms
csn:
dare una cosa a lassare = donai po si dh'aguantai chini dha pigat, chentza de dha depi torrai; lassare in bídere e in fághere = lassare deretu su chi unu est faghindhe; lassare a unu in bàmbinu, in bambis = chentza risposta, aisetendhe, gai che macu; lassare a unu in tzàntzara, in càncaru = lassàrelu candho mancu si l'ispetat, lassàrelu in su menzus, lassai in campu e in crachi; lassare desesi (a unu, una cosa) = lassaidhu a solu, a su chi fait de passei suu; lassare sa conca a unu = lassaidhu in paxi, in asséliu; no lassare pedra e linna = pigaindi totu, no lassai nudha
Sentences
lassa fàghere a mie! ◊ lassa chi ti ndi boghi sa pitzialla de s'ogu! ◊ no mi lasses solu ca timo! ◊ in sa vida ite lassamus si no tenimus contu de su chi semus? ◊ torru a sa domu chi apu lassau ◊ lassaidhu fuedhai! ◊ cussu mànigat totu ma lassat sa fae
2.
s'àinu candho móssigat no lassat fintzas chi no tocat sas dentes apare ◊ est illeriadu: no ti lassat fintzas chi no ti at contadu donzi irbéntiu!
3.
no ti lasses sa pinna, torramila! ◊ l'amus istadu una forramenta e lassada si l'at ◊ custu líbberu ti lu so dendhe a istare ebbia: cudhu est a lassare puru
4.
fint ammorendhe, no andhaiant de acordu e lassados si sunt ◊ sento su ti lassare, bene meu! ◊ cussus fiant isposus ma si funt latziaus
5.
a mi la lassas cussa farche, chi mi ndhe messo s'erba? ◊ si mi lu lassas, custu líbberu, mi lu lezo ◊ mi dhu lassas su molenti po trebai?
6.
Simone e Andria, Giagu e Giuanne apenas chi los at giamados, ant lassadu totu in bídere e in fàghere e sunt andhados cun Cristos
7.
làssami sa conca, no so in chirca de nudha!
8.
O mà, bos lasso sos pitzinnos cant'isto faghindhe cumandhu!◊ Fulanu mi at lassadu custa cosa a bi la tentare, ma como so andhendhe deo puru: a chie la lasso si no torrat?
Surnames and Proverbs
prb:
chie lassat a cras lassat a canes
Translations
French
laisser,
lâcher,
quitter
English
to leave,
to allow
Spanish
dejar
Italian
lasciare
German
lassen.
lassingiàre , vrb: lassinzare,
lossingiai,
lussinzai Definition
andhare o mòvere chentza pòdere arrèschere, chentza pòdere agguantare su pei firmu
Synonyms e antonyms
allescinai,
illascinare,
illiscigare,
iscadriare,
istrissinare,
lascinare*,
lissiniri
Sentences
sa matzoca mi nc'est lossingiada de manus
Translations
French
glisser
English
to slide
Spanish
resbalar
Italian
scivolare
German
gleiten.
lastimài, lastimàre , vrb Definition
nàrrere o fàere cosa dispràxios po su male de s'àteru, àere làstima de s'àteru, de issu etotu
Synonyms e antonyms
ammischinai
/
sentire
Sentences
biendhe sa pitzinna si pesat a lastimare che ispiridada ◊ cussa est sempri lastimendisí ca tenit genti chi dha prapat ◊ mi deviant lastimare sas pedras si ischiant de su patimentu meu!
Etymon
spn.
lastimar
Translations
French
plaindre
English
to pity
Spanish
compadecer
Italian
compiàngere,
commiserare
German
bemitleiden.
leàe, leài , vrb: leare,
lebare,
levare 1,
liai 1 Definition
aferrare cosa cun is manos o cun calecuna aina siat po dha portare, dha tènnere, dha poderare e siat po dha fàere o faendhodha bènnere mancu, po dha menguare, po che ndhe bogare (una parte o totu), istesiare o pònnere in àteru logu, portare a codhu o in pitzu, o fintzes seberare, chèrrere, fàere intrare in postu; arregòllere cosa angena, furare; càbere, fàere istare cosa (nau de istrègios), imbargare fintzes sa carena, sa mente, su sentidu, fàere provare apentu o passione manna, a tropu; fàere una cosa a cómporu, comporare, fàere pagare; betare a corpus, ingurtire, papare calecuna cosa; bòllere o fàere a pobidhu, a pobidha; cumenciare a fàere, a nàrrere, andhare a calecuna bandha, e nau de su fogu allúere, tènnere, abbruxare; assimbiare a ccn., o una cosa a un'àtera; àere motivu, intzimia po fàere o cumprèndhere calecuna cosa, fintzes po si primare / cong. 1ˆ p. sing. le (lee), 2ˆp. sing. les (=lees), 3ˆp. sing. let (=leet), lit (=liit), 1ˆp. pl. lemus (leemus), 2ˆp. pl. ledas (leedas), 3ˆp. pl. len (=leen); impr. leh! = lea!; ger. lendhe
Synonyms e antonyms
acafai,
aggantinare,
collire,
comparai,
furai,
iscabbúllere,
lòmpere,
muntènnere,
neai,
pagare,
picare,
tòdhere
/
afilare 1
/
cojare,
imparai,
ofèndhere
| ctr.
dae 1,
lassai
Idioms
csn:
àere a chie o dae chie leare = assimbillai a ccn., imparai de ccn.; leare oros o cabu de una cosa = pregontai, circai de isciri ccn. cosa; leare sa vida a unu = bochire; leare a unu o una cosa pro… = cufúndhere s'unu cun s'àteru, fadhire a unu, assemizàrelu, fàgherelu che a…; leare fritu = abarrai in su frius, fintzas a tènniri frius; leare modhore = pigaisí tropu cunfiantza, aprofitai de ccn., isfrutai a chini no si podit difèndiri; leare possessu = impobidhai, faisí meri de ccn. cosa, aposentaisí in ccn. logu; leare munza, cadha, pelea, banzu = cansaisí, pigai surra; leàrela a crispa = arrennegaisí; leare sa cosa a pagu incuru = èssiri discuidaus, lassai a pèrdiri; èssere leadu a bermes = portai brèminis; èssere leadu de fritu = tènniri frius (fintzas de sa callentura); èssere leadu a melmos = arremadiau; leàresi su logu = andaisindi peri su logu, a giru; leàresi sas terras de su paba = isterririsí tropu, pigaindi su logu de is àterus puru; leare a… (+ nm.) = manera de fai, de arrexonai, biri, cumprèndiri is cosas (l. a zogu, a brulla, a corpos, a sériu, a ispintas, a befe e gai); leare a conca, a ancas (nadu de su binu o àteru gai)= fai s'efetu de ammudhiai is cambas, de cunfundi sa conca, de parri istontonaus; lebare binta = leare sa fortza, bínchere, resèssere; a ue leas? = aundi ses andendi?, (o fintzas) aundi ghetas sa manu po aguantai?
Sentences
su chi est cosa tua liandedhu! ◊ dèu pratzu e leu ◊ lea e màniga! ◊ comente tisti fàghere a leare unu lèpere chentza cane? ◊◊ lea custa cosa e muntenemila frimma! ◊ lea sa padedha cun carchi istratzu ca est budhida! ◊◊ a sas berbeghes lis amus leadu sos anzones ◊ leabbila sa lepa, a su pitzinnu, ca si segat! ◊ si no istat ca bi l'ant leadu, a Fulanu, l'aiat pistu male, cussu boje! ◊ cussu tocu de campana est a che leare su mortu ◊ lèache linna de su fogu, ca est tropu! ◊ a muzere tua ti l'at leada Deu ◊ ancu ndi dhus lit s'erriu! ◊◊ sos bardaneris sunt semper a meletzu pro ndhe li leare su masone ◊ su dinari bi l'ant leadu sos bandhidos ◊◊ menzus a leare su seguru chi no su venturu ◊◊ como chi lu ant leadu in fràbbica a triballare za est cuntentu! ◊ a fizu tou leadilu ifatu, ca imparat a triballare! ◊◊ a su pitzinnu lu at leadu a codhu sa mama ◊ s'olia che la leant a maghinare
2.
bi at córbula manna chi leat unu cartu ◊ custa cuba leat treghentos litros ◊ custu dischighedhu leat otighentos capabbàiti ◊ sa tristura at leadu a tziu Bore chi fit sempre de índule umorista ◊ s'ojada chi mi faghes mi leat coro e mente ◊ si no mànigas ti leat sa debbilesa ◊ zughet sa conca leada dae su zogu ◊ si unu abbarrat frimmu, chentza fogu, si lu leat su fritu ◊ su male chi at tentu l'at leadu totu un'ala de sa carena
3.
ue l'as leada custa robba barata? ◊ si leades casu, mighi so bendhindhechelu! ◊ linna bos leades, a tantu a cuintale? ◊ e cantu ti che at leadu pro ti fàghere custu triballu? ◊ cudhu tziu at batidu cariasa: mancu in manos bi l'ant lassada, leada totu in pag'ora! ◊ cantu ti ndhe leas a mi fàghere custu muru? ◊ su babbu aviat mandhau su pitzinnu a levare unu túturu de casu dae domo de unu pastore
4.
est malàidu, dirganadu e no leat nudha ◊ e ite paret su malàidu: a leat?
5.
Fulanu at leadu fémina bella ◊ mancari uses su biscu e sas retzas, su canarinu chi amas no lu leas! ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha, leadidha!
6.
leo deo, su macu, e la perdono! ◊ a ue leas, bestidu goi? ◊ so chirchendhe a Fulanu, nachi est coladu inoghe: bidu as a ue at leadu? ◊ a uve ses leanne, commo? ◊ ma tandho a uve levo, Deus meu, uve colo? ◊ e a uve est leata cussa tzòvana?
7.
pro chie mi sezis lendhe? no mi sezis connoschindhe? ◊ cussa est salipa, no la les pro túcaru! ◊ ello pro macu l'as leadu?! ◊ bidíndhelu bestidu gai totus lu leaiant pro fémina
8.
si no cres a mie, leadila dae tue etotu ◊ da'ite si l'ant leada a brigare? ◊ si l'at leadu a sola a imparare a cosire ◊ proite ti la leas candho ti narant sa resone?! ◊ no faghet a li nàrrere nudha, a isse, chi deretu si la leat, ofesu!
9.
su festajolu si leat sas festas, su rundhellu si leat su logu, sos pasteris si leant sas terras de su paba ◊◊ custa poesia l'apo imparada a sos iscolanos, chi ndhe l'ant leada sena dificultade ◊ su fizu puru at sos pecos suos: at àpidu dae chie leare! ◊ a bortas sa pagura li lebabat binta e pessabat de torrare in palas
Surnames and Proverbs
prb:
sa giustítzia ndi liat su fatu e su sena de fai
Etymon
ltn.
levare
Translations
French
prendre
English
to take
Spanish
coger,
tomar
Italian
prèndere,
pigliare,
asportare,
levare,
tògliere,
portar via,
prelevare,
estòrcere con la fòrza
German
nehmen,
erpressen.
legalisài, legalizài, legalizàre , vrb Definition
fàere a manera chi una cosa, fata o connota, arresurtet cunforma a sa lei in su sensu de fàere sa lei chi dha permitit
Translations
French
légaliser
English
to legalize
Spanish
legalizar
Italian
legalizzare
German
legalisieren.
lègere , vrb: lèghere,
lèzere,
lígere,
ligi,
lígiri,
lízere,
lixe Definition
connòschere o ischire su significau de s'iscritura de is limbàgios e duncas cumprèndhere su chi narat; osservare e cumprèndhere is cosas naendho giustu su chi o comente funt, osservare e cumprèndhere css. singiale / ind. pres. dèu lígiu (lí-giu), deo lego, lezo; pps. légidu, lessu, letu 1, lézidu, lígidu, lígiu (lí-gi-u), liziu; ger. leghendhe, lezindhe, ligendi, ligindho
Synonyms e antonyms
legie
Idioms
csn:
lígiri de passu = dare un'abbaidada impresse a unu líbberu; fàghere un'atrocada lezindhe = firmaisí aundi no si depit po calincunu fuedhu chi no si connoscit; lèzere sa vida a unu = chircare, bogàrendhe a pizu totu su chi si l'ischit de bonu e mescamente de malu, a briga o a bodheta
Sentences
no ischiat a lègere e ne a iscríere ◊ su literadu legesit sa lítera ◊ so isperanno chi dhi fete cuntentu lizenno custa cantilena ◊ a dies de oe su chi no ischit a lèzere est peus de su tzegu ◊ si no atuas a su chi ses lezindhe no ndhe cumprendhes nudha ◊ sa lítera dh'at lizia Loisu ◊ apu nau a is piciochedhos ca tui lixes su giornalinu ci faent
2.
a su pitzinnu totus sa fortuna leghent in sas istellas (B.Satta)◊ sa majarza lezet sas cartas, sa zíngara lezet sa manu, s'issentziadu lezet sas cosas, sos datos, sos piessignos chi est istudiendhe
Etymon
itl.
Translations
French
lire
English
to read
Spanish
leer
Italian
lèggere
German
lesen.
lemusinài , vrb: allimusinai,
limosinai,
limosinare,
limusinai,
limusinare Definition
pedire, domandhare s'alemúsina o àteru coment'e alemúsina, coment'e cosa chi no tocat de diritu
Synonyms e antonyms
mendigai,
pedulianare
Sentences
unu padre andhaiat a limosinare ◊ eo nudu e famidu so andhendhe a limusinare ◊ po gràtzia de su regnu biancu baxi in giru a lemusinai (Origa)
Translations
French
mendier
English
to beg for
Spanish
mendigar,
limosnear
Italian
elemosinare
German
betteln (um).