ladamenàre , vrb: alladaminai*,
ladaminai,
ledamenare,
ledaminai,
ledaminare Definizione
betare o ispràghere su ladamíngiu
Sinonimi e contrari
aligare,
contzimare,
ladamingiare,
stercorai
Traduzioni
Francese
fumer
Inglese
to dung
Spagnolo
estercolar,
abonar
Italiano
letamare
Tedesco
misten.
ladíre , vrb: latire Definizione
èssere ladinu, bíere o pàrrere in manera crara, ladina
Sinonimi e contrari
bídere,
làdere*,
pàrrere
Frasi
de cantu fit brusiada in cara no si li ladiant sos ojos ◊ fint incuntzanne de prus e si lis latiat dae su portafógliu! ◊ su versu de Tucone si ladiat! ◊ sont sos prus ricos e si lis latit! ◊ ti lu ladis puru chi no ses nàschiu in domo!
Traduzioni
Francese
être évident
Inglese
to be plain
Spagnolo
ser evidente
Italiano
èsser evidènte
Tedesco
klar sein.
lainài , vrb: laniai Definizione
fàere a orrugos, bogare a corriolos, segare
Sinonimi e contrari
ischirriolai,
iscorriai,
istratziolare
Frasi
cras puru su dolori mi at a lainai su petus ◊ si unu prantu intendeis, est su mundu lainau: sa paxi dh'ant morta
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
déchiqueter,
déchirer
Inglese
to rend
Spagnolo
destrozar,
lacerar
Italiano
dilaniare
Tedesco
zerreißen.
lambicài, lambicàre , vrb: alambicai,
limbicae,
-ai,
-are Definizione
fàere calecuna cosa a lambicu (po ndhe seberare una sustàntzia), calare a istídhigos
Sinonimi e contrari
abbardentare
Frasi
tenit de lambicai s'acuardenti ◊ sa stracia ammuinat in pratza e asuba de sa fentana si atzàpulat arrabiosa e lambichendu ◊ pro limbicare su binu su limbicu cun refinu cheret chi siat usadu! (B.Asili)
2.
si est furriada a colore de binassa limbicada!
Etimo
itl.
lambiccare
Traduzioni
Francese
distiller
Inglese
to distil,
to drip (let)
Spagnolo
destilar,
alambicar
Italiano
distillare,
sgocciolare
Tedesco
destillieren,
tröpfeln lassen.
lambríre , vrb Definizione
papare a s'airada
Sinonimi e contrari
allimbrare,
irrujonare,
limbrire
Etimo
ltn.
lambere
Traduzioni
Francese
manger comme un goinfre
Inglese
to eat greedily
Spagnolo
engullir
Italiano
mangiare con ingordìgia
Tedesco
verschlingen.
lampài , vrb: lampare Definizione
betare lampos; lúghere che is lampos; fàere impresse a ndhe pigare una cosa / fai tronau e lampau = fàghere efetu deretu, fàghere sa cosa apenas nada, nadu e fatu
Sinonimi e contrari
lampigiai
Frasi
est lampendhe, s'intendhet tronendhe parent tiros de cannone ◊ est lampendi sentza de tronai
2.
li lampant sos ocros ◊ sos ocros de pinnadellu ti lampant che istedhu de su manzanu ◊ sa balentia de sa répula bos lampabat in cara che s'istedhu de s'arburinu
3.
portamu su giornali innòi po dhu ligi… isparéssiu: chini ndi dh'at lampau?! ◊ gei at coitau a ndi lampai su chi apu portau! ◊ a gopai ndi dh'ant lampau su portafólliu de busciaca
Etimo
ltn.
lampare
Traduzioni
Francese
faire des éclairs
Inglese
to flash
Spagnolo
relampaguear
Italiano
lampeggiare,
balenare
Tedesco
blitzen,
funkeln.
lampàre 1, lampàri , vrb Definizione
betare, imbolare a terra, iscúdere atesu, giare apitzu, nau fintzes in su sensu de aciapare, aferrare, furare
Sinonimi e contrari
aceiri,
imbolare,
imbrillai,
imperiare,
ispiòndiri,
issèndhere,
istrampare,
lampinare
Modi di dire
csn:
lampare sas manos a unu = betare pódhighes subra a ccn. a lu mazare; l. unu frastimu = frastimai, betare irrocos
Frasi
mi so lampadu a terra ◊ mi so lampadu subra de su letu e mi che so drommidu ◊ si calchi ogetu podiat coglire bi lu lampàt a dossu ◊ su puzone si lampat de s'aera e torrat a su nidu a bicu pienu ◊ che l'at lampadu foras dae sa gianna ◊ li podiaizis lampare unu raju! ◊ sas màchinas che lampant sa lughe atesu ◊ e a cantos lis at lampadu ojadas furàntzulas, candho fit giòvana!
2.
su cane tentat de si lampare a unu
Traduzioni
Francese
lancer,
jeter
Inglese
to throw,
to cast
Spagnolo
echar,
arrojar
Italiano
lanciare,
gettare
Tedesco
werfen.
lampigiài , vrb: allampizare,
lampizare,
lampitzare Definizione
giare lughe coment'e lampandho, calare o abbasciare lampos; bènnere a mente, pentzare, meledare a s'ingrundha, totinduna
Sinonimi e contrari
brigliai,
grigliare,
lampalúxiri,
lúchere,
lutzigare
/
lampai
Frasi
s'aera est annuada e sighit a lampizare ◊ lampizas che sole in s'oriente
2.
sunt lampizendhe falches e arados ◊ mi lampizaiant sas pupias de sa cuntentesa
3.
a s'improvisu li lampizat s'ammentu de sa mama
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
faire des éclairs
Inglese
to lighten
Spagnolo
relampaguear
Italiano
lampeggiare
Tedesco
blitzen.
landirài , vrb Definizione
betare o fàere gràndhine
Sinonimi e contrari
arrandinai,
grandhilare,
landiredhai,
randhinare*
Traduzioni
Francese
grêler
Inglese
to hail
Spagnolo
granizar
Italiano
grandinare
Tedesco
hageln.
laníre , vrb: allanire Definizione
pònnere sa lanedha de s'umidore
Sinonimi e contrari
afungorai,
allanae,
ammucorai,
ammufai,
annabrai,
atufai,
illanie,
intufire,
morighinare,
morighinire,
mufire
Frasi
sa robba collida ifusta si lanit
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
moisir
Inglese
to grow musty
Spagnolo
enmohecer
Italiano
ammuffire
Tedesco
verschimmeln.
lantàre , vrb: lantzai,
lantzare,
latzare Definizione
fèrrere cun arma (lantza o àteru), tocare de pedra; in cobertantza, tocare su sentidu, dispràxere, ofèndhere; iscúdere atesu
Sinonimi e contrari
fèrrere,
ingòllere,
secare
/
lampare 1
Frasi
paret chi mi cherfat ammentare totu sas feras chi amus lantadu ◊ messanne fint chin sas manos imbolicatas pro non si las latzare chin sa farche o su ristrucu
2.
nàrrere ti lu cherio su chi sento, ma ti devo lantare sena fritza (G.Pinna)◊ a cantos coros no lantas cun su càntigu tou!…
3.
sos cadhos currindhe lantant istinchidhas de fogu dae pes
Etimo
ltn.
lanceare
Traduzioni
Francese
frapper,
blesser
Inglese
to affect,
to wound,
to hit
Spagnolo
pinchar,
golpear,
herir
Italiano
colpire,
ferire
Tedesco
verletzen.
lantarinàre , vrb Definizione
abantare, su si crèdere tropu
Sinonimi e contrari
abantai,
bragare,
pazesare,
spallerai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tirer vanité (de),
se vanter (de)
Inglese
to boast
Spagnolo
vanagloriarse,
jactarse
Italiano
vanagloriarsi
Tedesco
prahlen.
lantzitài, lantzitàre , vrb Definizione
púnghere, segare, apèrrere a lantzita (nau mescamente de un'ufradura chi at fatu matéria)
Frasi
su dutore mi at lantzitadu su pódhighe totu cantu est longu pro mi ndhe bogare sa martza ◊ si lantzitànt fintzas a si fai essiri sànguini
2.
sa rúnzida chi li essiat dai corpus mi atraessaiat sos artúrios e mi lantzitaiat su sentidu (G.Ruju)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
inciser
Inglese
to cut (open)
Spagnolo
incidir
Italiano
incìdere
Tedesco
einschneiden.
lassài , vrb: lassare,
latziai Definizione
abbarrare a su chi bollet fàere s'àteru, arrimare o abbandhonare po pagu o po sèmpere ccn. cosa, pònnere su chi si portat in manu o chi si tenet poderau (o fintzes solu no pigare su chi si biet o chi un'àteru ponet a bèndhere, a pigare, a papare); istagiaresindhe de una cumpangia, istorrare cojuandho, iscapiare unu css. allióngiu, iscuncordare; a bortas si narat fintzes in su sensu de intregare calincuna cosa a un'àteru, fidandhosindhe po dha custodiare unu pagu / cong. lasse o lessa (1ˆ p. sing. e fintzes is àteras)
Sinonimi e contrari
abbandhonare,
acogiai,
cambare,
codiare,
coigiare,
dassare,
disamparai,
discuidai,
incoizare,
iscapare,
scabidai
/
imprestare
/
intregai
| ctr.
agguantai,
leare,
mantènnere,
picare
Modi di dire
csn:
dare una cosa a lassare = donai po si dh'aguantai chini dha pigat, chentza de dha depi torrai; lassare in bídere e in fághere = lassare deretu su chi unu est faghindhe; lassare a unu in bàmbinu, in bambis = chentza risposta, aisetendhe, gai che macu; lassare a unu in tzàntzara, in càncaru = lassàrelu candho mancu si l'ispetat, lassàrelu in su menzus, lassai in campu e in crachi; lassare desesi (a unu, una cosa) = lassaidhu a solu, a su chi fait de passei suu; lassare sa conca a unu = lassaidhu in paxi, in asséliu; no lassare pedra e linna = pigaindi totu, no lassai nudha
Frasi
lassa fàghere a mie! ◊ lassa chi ti ndi boghi sa pitzialla de s'ogu! ◊ no mi lasses solu ca timo! ◊ in sa vida ite lassamus si no tenimus contu de su chi semus? ◊ torru a sa domu chi apu lassau ◊ lassaidhu fuedhai! ◊ cussu mànigat totu ma lassat sa fae
2.
s'àinu candho móssigat no lassat fintzas chi no tocat sas dentes apare ◊ est illeriadu: no ti lassat fintzas chi no ti at contadu donzi irbéntiu!
3.
no ti lasses sa pinna, torramila! ◊ l'amus istadu una forramenta e lassada si l'at ◊ custu líbberu ti lu so dendhe a istare ebbia: cudhu est a lassare puru
4.
fint ammorendhe, no andhaiant de acordu e lassados si sunt ◊ sento su ti lassare, bene meu! ◊ cussus fiant isposus ma si funt latziaus
5.
a mi la lassas cussa farche, chi mi ndhe messo s'erba? ◊ si mi lu lassas, custu líbberu, mi lu lezo ◊ mi dhu lassas su molenti po trebai?
6.
Simone e Andria, Giagu e Giuanne apenas chi los at giamados, ant lassadu totu in bídere e in fàghere e sunt andhados cun Cristos
7.
làssami sa conca, no so in chirca de nudha!
8.
O mà, bos lasso sos pitzinnos cant'isto faghindhe cumandhu!◊ Fulanu mi at lassadu custa cosa a bi la tentare, ma como so andhendhe deo puru: a chie la lasso si no torrat?
Cognomi e Proverbi
prb:
chie lassat a cras lassat a canes
Traduzioni
Francese
laisser,
lâcher,
quitter
Inglese
to leave,
to allow
Spagnolo
dejar
Italiano
lasciare
Tedesco
lassen.
lassingiàre , vrb: lassinzare,
lossingiai,
lussinzai Definizione
andhare o mòvere chentza pòdere arrèschere, chentza pòdere agguantare su pei firmu
Sinonimi e contrari
allescinai,
illascinare,
illiscigare,
iscadriare,
istrissinare,
lascinare*,
lissiniri
Frasi
sa matzoca mi nc'est lossingiada de manus
Traduzioni
Francese
glisser
Inglese
to slide
Spagnolo
resbalar
Italiano
scivolare
Tedesco
gleiten.
lastimài, lastimàre , vrb Definizione
nàrrere o fàere cosa dispràxios po su male de s'àteru, àere làstima de s'àteru, de issu etotu
Sinonimi e contrari
ammischinai
/
sentire
Frasi
biendhe sa pitzinna si pesat a lastimare che ispiridada ◊ cussa est sempri lastimendisí ca tenit genti chi dha prapat ◊ mi deviant lastimare sas pedras si ischiant de su patimentu meu!
Etimo
spn.
lastimar
Traduzioni
Francese
plaindre
Inglese
to pity
Spagnolo
compadecer
Italiano
compiàngere,
commiserare
Tedesco
bemitleiden.
leàe, leài , vrb: leare,
lebare,
levare 1,
liai 1 Definizione
aferrare cosa cun is manos o cun calecuna aina siat po dha portare, dha tènnere, dha poderare e siat po dha fàere o faendhodha bènnere mancu, po dha menguare, po che ndhe bogare (una parte o totu), istesiare o pònnere in àteru logu, portare a codhu o in pitzu, o fintzes seberare, chèrrere, fàere intrare in postu; arregòllere cosa angena, furare; càbere, fàere istare cosa (nau de istrègios), imbargare fintzes sa carena, sa mente, su sentidu, fàere provare apentu o passione manna, a tropu; fàere una cosa a cómporu, comporare, fàere pagare; betare a corpus, ingurtire, papare calecuna cosa; bòllere o fàere a pobidhu, a pobidha; cumenciare a fàere, a nàrrere, andhare a calecuna bandha, e nau de su fogu allúere, tènnere, abbruxare; assimbiare a ccn., o una cosa a un'àtera; àere motivu, intzimia po fàere o cumprèndhere calecuna cosa, fintzes po si primare / cong. 1ˆ p. sing. le (lee), 2ˆp. sing. les (=lees), 3ˆp. sing. let (=leet), lit (=liit), 1ˆp. pl. lemus (leemus), 2ˆp. pl. ledas (leedas), 3ˆp. pl. len (=leen); impr. leh! = lea!; ger. lendhe
Sinonimi e contrari
acafai,
aggantinare,
collire,
comparai,
furai,
iscabbúllere,
lòmpere,
muntènnere,
neai,
pagare,
picare,
tòdhere
/
afilare 1
/
cojare,
imparai,
ofèndhere
| ctr.
dae 1,
lassai
Modi di dire
csn:
àere a chie o dae chie leare = assimbillai a ccn., imparai de ccn.; leare oros o cabu de una cosa = pregontai, circai de isciri ccn. cosa; leare sa vida a unu = bochire; leare a unu o una cosa pro… = cufúndhere s'unu cun s'àteru, fadhire a unu, assemizàrelu, fàgherelu che a…; leare fritu = abarrai in su frius, fintzas a tènniri frius; leare modhore = pigaisí tropu cunfiantza, aprofitai de ccn., isfrutai a chini no si podit difèndiri; leare possessu = impobidhai, faisí meri de ccn. cosa, aposentaisí in ccn. logu; leare munza, cadha, pelea, banzu = cansaisí, pigai surra; leàrela a crispa = arrennegaisí; leare sa cosa a pagu incuru = èssiri discuidaus, lassai a pèrdiri; èssere leadu a bermes = portai brèminis; èssere leadu de fritu = tènniri frius (fintzas de sa callentura); èssere leadu a melmos = arremadiau; leàresi su logu = andaisindi peri su logu, a giru; leàresi sas terras de su paba = isterririsí tropu, pigaindi su logu de is àterus puru; leare a… (+ nm.) = manera de fai, de arrexonai, biri, cumprèndiri is cosas (l. a zogu, a brulla, a corpos, a sériu, a ispintas, a befe e gai); leare a conca, a ancas (nadu de su binu o àteru gai)= fai s'efetu de ammudhiai is cambas, de cunfundi sa conca, de parri istontonaus; lebare binta = leare sa fortza, bínchere, resèssere; a ue leas? = aundi ses andendi?, (o fintzas) aundi ghetas sa manu po aguantai?
Frasi
su chi est cosa tua liandedhu! ◊ dèu pratzu e leu ◊ lea e màniga! ◊ comente tisti fàghere a leare unu lèpere chentza cane? ◊◊ lea custa cosa e muntenemila frimma! ◊ lea sa padedha cun carchi istratzu ca est budhida! ◊◊ a sas berbeghes lis amus leadu sos anzones ◊ leabbila sa lepa, a su pitzinnu, ca si segat! ◊ si no istat ca bi l'ant leadu, a Fulanu, l'aiat pistu male, cussu boje! ◊ cussu tocu de campana est a che leare su mortu ◊ lèache linna de su fogu, ca est tropu! ◊ a muzere tua ti l'at leada Deu ◊ ancu ndi dhus lit s'erriu! ◊◊ sos bardaneris sunt semper a meletzu pro ndhe li leare su masone ◊ su dinari bi l'ant leadu sos bandhidos ◊◊ menzus a leare su seguru chi no su venturu ◊◊ como chi lu ant leadu in fràbbica a triballare za est cuntentu! ◊ a fizu tou leadilu ifatu, ca imparat a triballare! ◊◊ a su pitzinnu lu at leadu a codhu sa mama ◊ s'olia che la leant a maghinare
2.
bi at córbula manna chi leat unu cartu ◊ custa cuba leat treghentos litros ◊ custu dischighedhu leat otighentos capabbàiti ◊ sa tristura at leadu a tziu Bore chi fit sempre de índule umorista ◊ s'ojada chi mi faghes mi leat coro e mente ◊ si no mànigas ti leat sa debbilesa ◊ zughet sa conca leada dae su zogu ◊ si unu abbarrat frimmu, chentza fogu, si lu leat su fritu ◊ su male chi at tentu l'at leadu totu un'ala de sa carena
3.
ue l'as leada custa robba barata? ◊ si leades casu, mighi so bendhindhechelu! ◊ linna bos leades, a tantu a cuintale? ◊ e cantu ti che at leadu pro ti fàghere custu triballu? ◊ cudhu tziu at batidu cariasa: mancu in manos bi l'ant lassada, leada totu in pag'ora! ◊ cantu ti ndhe leas a mi fàghere custu muru? ◊ su babbu aviat mandhau su pitzinnu a levare unu túturu de casu dae domo de unu pastore
4.
est malàidu, dirganadu e no leat nudha ◊ e ite paret su malàidu: a leat?
5.
Fulanu at leadu fémina bella ◊ mancari uses su biscu e sas retzas, su canarinu chi amas no lu leas! ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha, leadidha!
6.
leo deo, su macu, e la perdono! ◊ a ue leas, bestidu goi? ◊ so chirchendhe a Fulanu, nachi est coladu inoghe: bidu as a ue at leadu? ◊ a uve ses leanne, commo? ◊ ma tandho a uve levo, Deus meu, uve colo? ◊ e a uve est leata cussa tzòvana?
7.
pro chie mi sezis lendhe? no mi sezis connoschindhe? ◊ cussa est salipa, no la les pro túcaru! ◊ ello pro macu l'as leadu?! ◊ bidíndhelu bestidu gai totus lu leaiant pro fémina
8.
si no cres a mie, leadila dae tue etotu ◊ da'ite si l'ant leada a brigare? ◊ si l'at leadu a sola a imparare a cosire ◊ proite ti la leas candho ti narant sa resone?! ◊ no faghet a li nàrrere nudha, a isse, chi deretu si la leat, ofesu!
9.
su festajolu si leat sas festas, su rundhellu si leat su logu, sos pasteris si leant sas terras de su paba ◊◊ custa poesia l'apo imparada a sos iscolanos, chi ndhe l'ant leada sena dificultade ◊ su fizu puru at sos pecos suos: at àpidu dae chie leare! ◊ a bortas sa pagura li lebabat binta e pessabat de torrare in palas
Cognomi e Proverbi
prb:
sa giustítzia ndi liat su fatu e su sena de fai
Etimo
ltn.
levare
Traduzioni
Francese
prendre
Inglese
to take
Spagnolo
coger,
tomar
Italiano
prèndere,
pigliare,
asportare,
levare,
tògliere,
portar via,
prelevare,
estòrcere con la fòrza
Tedesco
nehmen,
erpressen.
legalisài, legalizài, legalizàre , vrb Definizione
fàere a manera chi una cosa, fata o connota, arresurtet cunforma a sa lei in su sensu de fàere sa lei chi dha permitit
Traduzioni
Francese
légaliser
Inglese
to legalize
Spagnolo
legalizar
Italiano
legalizzare
Tedesco
legalisieren.
lègere , vrb: lèghere,
lèzere,
lígere,
ligi,
lígiri,
lízere,
lixe Definizione
connòschere o ischire su significau de s'iscritura de is limbàgios e duncas cumprèndhere su chi narat; osservare e cumprèndhere is cosas naendho giustu su chi o comente funt, osservare e cumprèndhere css. singiale / ind. pres. dèu lígiu (lí-giu), deo lego, lezo; pps. légidu, lessu, letu 1, lézidu, lígidu, lígiu (lí-gi-u), liziu; ger. leghendhe, lezindhe, ligendi, ligindho
Sinonimi e contrari
legie
Modi di dire
csn:
lígiri de passu = dare un'abbaidada impresse a unu líbberu; fàghere un'atrocada lezindhe = firmaisí aundi no si depit po calincunu fuedhu chi no si connoscit; lèzere sa vida a unu = chircare, bogàrendhe a pizu totu su chi si l'ischit de bonu e mescamente de malu, a briga o a bodheta
Frasi
no ischiat a lègere e ne a iscríere ◊ su literadu legesit sa lítera ◊ so isperanno chi dhi fete cuntentu lizenno custa cantilena ◊ a dies de oe su chi no ischit a lèzere est peus de su tzegu ◊ si no atuas a su chi ses lezindhe no ndhe cumprendhes nudha ◊ sa lítera dh'at lizia Loisu ◊ apu nau a is piciochedhos ca tui lixes su giornalinu ci faent
2.
a su pitzinnu totus sa fortuna leghent in sas istellas (B.Satta)◊ sa majarza lezet sas cartas, sa zíngara lezet sa manu, s'issentziadu lezet sas cosas, sos datos, sos piessignos chi est istudiendhe
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
lire
Inglese
to read
Spagnolo
leer
Italiano
lèggere
Tedesco
lesen.
lemusinài , vrb: allimusinai,
limosinai,
limosinare,
limusinai,
limusinare Definizione
pedire, domandhare s'alemúsina o àteru coment'e alemúsina, coment'e cosa chi no tocat de diritu
Sinonimi e contrari
mendigai,
pedulianare
Frasi
unu padre andhaiat a limosinare ◊ eo nudu e famidu so andhendhe a limusinare ◊ po gràtzia de su regnu biancu baxi in giru a lemusinai (Origa)
Traduzioni
Francese
mendier
Inglese
to beg for
Spagnolo
mendigar,
limosnear
Italiano
elemosinare
Tedesco
betteln (um).