ladamenàre , vrb: alladaminai*,
ladaminai,
ledamenare,
ledaminai,
ledaminare Definitzione
betare o ispràghere su ladamíngiu
Sinònimos e contràrios
aligare,
contzimare,
ladamingiare,
stercorai
Tradutziones
Frantzesu
fumer
Ingresu
to dung
Ispagnolu
estercolar,
abonar
Italianu
letamare
Tedescu
misten.
ladíre , vrb: latire Definitzione
èssere ladinu, bíere o pàrrere in manera crara, ladina
Sinònimos e contràrios
bídere,
làdere*,
pàrrere
Frases
de cantu fit brusiada in cara no si li ladiant sos ojos ◊ fint incuntzanne de prus e si lis latiat dae su portafógliu! ◊ su versu de Tucone si ladiat! ◊ sont sos prus ricos e si lis latit! ◊ ti lu ladis puru chi no ses nàschiu in domo!
Tradutziones
Frantzesu
être évident
Ingresu
to be plain
Ispagnolu
ser evidente
Italianu
èsser evidènte
Tedescu
klar sein.
lainài , vrb: laniai Definitzione
fàere a orrugos, bogare a corriolos, segare
Sinònimos e contràrios
ischirriolai,
iscorriai,
istratziolare
Frases
cras puru su dolori mi at a lainai su petus ◊ si unu prantu intendeis, est su mundu lainau: sa paxi dh'ant morta
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
déchiqueter,
déchirer
Ingresu
to rend
Ispagnolu
destrozar,
lacerar
Italianu
dilaniare
Tedescu
zerreißen.
lambicài, lambicàre , vrb: alambicai,
limbicae,
-ai,
-are Definitzione
fàere calecuna cosa a lambicu (po ndhe seberare una sustàntzia), calare a istídhigos
Sinònimos e contràrios
abbardentare
Frases
tenit de lambicai s'acuardenti ◊ sa stracia ammuinat in pratza e asuba de sa fentana si atzàpulat arrabiosa e lambichendu ◊ pro limbicare su binu su limbicu cun refinu cheret chi siat usadu! (B.Asili)
2.
si est furriada a colore de binassa limbicada!
Ètimu
itl.
lambiccare
Tradutziones
Frantzesu
distiller
Ingresu
to distil,
to drip (let)
Ispagnolu
destilar,
alambicar
Italianu
distillare,
sgocciolare
Tedescu
destillieren,
tröpfeln lassen.
lambríre , vrb Definitzione
papare a s'airada
Sinònimos e contràrios
allimbrare,
irrujonare,
limbrire
Ètimu
ltn.
lambere
Tradutziones
Frantzesu
manger comme un goinfre
Ingresu
to eat greedily
Ispagnolu
engullir
Italianu
mangiare con ingordìgia
Tedescu
verschlingen.
lampài , vrb: lampare Definitzione
betare lampos; lúghere che is lampos; fàere impresse a ndhe pigare una cosa / fai tronau e lampau = fàghere efetu deretu, fàghere sa cosa apenas nada, nadu e fatu
Sinònimos e contràrios
lampigiai
Frases
est lampendhe, s'intendhet tronendhe parent tiros de cannone ◊ est lampendi sentza de tronai
2.
li lampant sos ocros ◊ sos ocros de pinnadellu ti lampant che istedhu de su manzanu ◊ sa balentia de sa répula bos lampabat in cara che s'istedhu de s'arburinu
3.
portamu su giornali innòi po dhu ligi… isparéssiu: chini ndi dh'at lampau?! ◊ gei at coitau a ndi lampai su chi apu portau! ◊ a gopai ndi dh'ant lampau su portafólliu de busciaca
Ètimu
ltn.
lampare
Tradutziones
Frantzesu
faire des éclairs
Ingresu
to flash
Ispagnolu
relampaguear
Italianu
lampeggiare,
balenare
Tedescu
blitzen,
funkeln.
lampàre 1, lampàri , vrb Definitzione
betare, imbolare a terra, iscúdere atesu, giare apitzu, nau fintzes in su sensu de aciapare, aferrare, furare
Sinònimos e contràrios
aceiri,
imbolare,
imbrillai,
imperiare,
ispiòndiri,
issèndhere,
istrampare,
lampinare
Maneras de nàrrere
csn:
lampare sas manos a unu = betare pódhighes subra a ccn. a lu mazare; l. unu frastimu = frastimai, betare irrocos
Frases
mi so lampadu a terra ◊ mi so lampadu subra de su letu e mi che so drommidu ◊ si calchi ogetu podiat coglire bi lu lampàt a dossu ◊ su puzone si lampat de s'aera e torrat a su nidu a bicu pienu ◊ che l'at lampadu foras dae sa gianna ◊ li podiaizis lampare unu raju! ◊ sas màchinas che lampant sa lughe atesu ◊ e a cantos lis at lampadu ojadas furàntzulas, candho fit giòvana!
2.
su cane tentat de si lampare a unu
Tradutziones
Frantzesu
lancer,
jeter
Ingresu
to throw,
to cast
Ispagnolu
echar,
arrojar
Italianu
lanciare,
gettare
Tedescu
werfen.
lampigiài , vrb: allampizare,
lampizare,
lampitzare Definitzione
giare lughe coment'e lampandho, calare o abbasciare lampos; bènnere a mente, pentzare, meledare a s'ingrundha, totinduna
Sinònimos e contràrios
brigliai,
grigliare,
lampalúxiri,
lúchere,
lutzigare
/
lampai
Frases
s'aera est annuada e sighit a lampizare ◊ lampizas che sole in s'oriente
2.
sunt lampizendhe falches e arados ◊ mi lampizaiant sas pupias de sa cuntentesa
3.
a s'improvisu li lampizat s'ammentu de sa mama
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
faire des éclairs
Ingresu
to lighten
Ispagnolu
relampaguear
Italianu
lampeggiare
Tedescu
blitzen.
landirài , vrb Definitzione
betare o fàere gràndhine
Sinònimos e contràrios
arrandinai,
grandhilare,
landiredhai,
randhinare*
Tradutziones
Frantzesu
grêler
Ingresu
to hail
Ispagnolu
granizar
Italianu
grandinare
Tedescu
hageln.
laníre , vrb: allanire Definitzione
pònnere sa lanedha de s'umidore
Sinònimos e contràrios
afungorai,
allanae,
ammucorai,
ammufai,
annabrai,
atufai,
illanie,
intufire,
morighinare,
morighinire,
mufire
Frases
sa robba collida ifusta si lanit
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
moisir
Ingresu
to grow musty
Ispagnolu
enmohecer
Italianu
ammuffire
Tedescu
verschimmeln.
lantàre , vrb: lantzai,
lantzare,
latzare Definitzione
fèrrere cun arma (lantza o àteru), tocare de pedra; in cobertantza, tocare su sentidu, dispràxere, ofèndhere; iscúdere atesu
Sinònimos e contràrios
fèrrere,
ingòllere,
secare
/
lampare 1
Frases
paret chi mi cherfat ammentare totu sas feras chi amus lantadu ◊ messanne fint chin sas manos imbolicatas pro non si las latzare chin sa farche o su ristrucu
2.
nàrrere ti lu cherio su chi sento, ma ti devo lantare sena fritza (G.Pinna)◊ a cantos coros no lantas cun su càntigu tou!…
3.
sos cadhos currindhe lantant istinchidhas de fogu dae pes
Ètimu
ltn.
lanceare
Tradutziones
Frantzesu
frapper,
blesser
Ingresu
to affect,
to wound,
to hit
Ispagnolu
pinchar,
golpear,
herir
Italianu
colpire,
ferire
Tedescu
verletzen.
lantarinàre , vrb Definitzione
abantare, su si crèdere tropu
Sinònimos e contràrios
abantai,
bragare,
pazesare,
spallerai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
tirer vanité (de),
se vanter (de)
Ingresu
to boast
Ispagnolu
vanagloriarse,
jactarse
Italianu
vanagloriarsi
Tedescu
prahlen.
lantzitài, lantzitàre , vrb Definitzione
púnghere, segare, apèrrere a lantzita (nau mescamente de un'ufradura chi at fatu matéria)
Frases
su dutore mi at lantzitadu su pódhighe totu cantu est longu pro mi ndhe bogare sa martza ◊ si lantzitànt fintzas a si fai essiri sànguini
2.
sa rúnzida chi li essiat dai corpus mi atraessaiat sos artúrios e mi lantzitaiat su sentidu (G.Ruju)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
inciser
Ingresu
to cut (open)
Ispagnolu
incidir
Italianu
incìdere
Tedescu
einschneiden.
lassài , vrb: lassare,
latziai Definitzione
abbarrare a su chi bollet fàere s'àteru, arrimare o abbandhonare po pagu o po sèmpere ccn. cosa, pònnere su chi si portat in manu o chi si tenet poderau (o fintzes solu no pigare su chi si biet o chi un'àteru ponet a bèndhere, a pigare, a papare); istagiaresindhe de una cumpangia, istorrare cojuandho, iscapiare unu css. allióngiu, iscuncordare; a bortas si narat fintzes in su sensu de intregare calincuna cosa a un'àteru, fidandhosindhe po dha custodiare unu pagu / cong. lasse o lessa (1ˆ p. sing. e fintzes is àteras)
Sinònimos e contràrios
abbandhonare,
acogiai,
cambare,
codiare,
coigiare,
dassare,
disamparai,
discuidai,
incoizare,
iscapare,
scabidai
/
imprestare
/
intregai
| ctr.
agguantai,
leare,
mantènnere,
picare
Maneras de nàrrere
csn:
dare una cosa a lassare = donai po si dh'aguantai chini dha pigat, chentza de dha depi torrai; lassare in bídere e in fághere = lassare deretu su chi unu est faghindhe; lassare a unu in bàmbinu, in bambis = chentza risposta, aisetendhe, gai che macu; lassare a unu in tzàntzara, in càncaru = lassàrelu candho mancu si l'ispetat, lassàrelu in su menzus, lassai in campu e in crachi; lassare desesi (a unu, una cosa) = lassaidhu a solu, a su chi fait de passei suu; lassare sa conca a unu = lassaidhu in paxi, in asséliu; no lassare pedra e linna = pigaindi totu, no lassai nudha
Frases
lassa fàghere a mie! ◊ lassa chi ti ndi boghi sa pitzialla de s'ogu! ◊ no mi lasses solu ca timo! ◊ in sa vida ite lassamus si no tenimus contu de su chi semus? ◊ torru a sa domu chi apu lassau ◊ lassaidhu fuedhai! ◊ cussu mànigat totu ma lassat sa fae
2.
s'àinu candho móssigat no lassat fintzas chi no tocat sas dentes apare ◊ est illeriadu: no ti lassat fintzas chi no ti at contadu donzi irbéntiu!
3.
no ti lasses sa pinna, torramila! ◊ l'amus istadu una forramenta e lassada si l'at ◊ custu líbberu ti lu so dendhe a istare ebbia: cudhu est a lassare puru
4.
fint ammorendhe, no andhaiant de acordu e lassados si sunt ◊ sento su ti lassare, bene meu! ◊ cussus fiant isposus ma si funt latziaus
5.
a mi la lassas cussa farche, chi mi ndhe messo s'erba? ◊ si mi lu lassas, custu líbberu, mi lu lezo ◊ mi dhu lassas su molenti po trebai?
6.
Simone e Andria, Giagu e Giuanne apenas chi los at giamados, ant lassadu totu in bídere e in fàghere e sunt andhados cun Cristos
7.
làssami sa conca, no so in chirca de nudha!
8.
O mà, bos lasso sos pitzinnos cant'isto faghindhe cumandhu!◊ Fulanu mi at lassadu custa cosa a bi la tentare, ma como so andhendhe deo puru: a chie la lasso si no torrat?
Sambenados e Provèrbios
prb:
chie lassat a cras lassat a canes
Tradutziones
Frantzesu
laisser,
lâcher,
quitter
Ingresu
to leave,
to allow
Ispagnolu
dejar
Italianu
lasciare
Tedescu
lassen.
lassingiàre , vrb: lassinzare,
lossingiai,
lussinzai Definitzione
andhare o mòvere chentza pòdere arrèschere, chentza pòdere agguantare su pei firmu
Sinònimos e contràrios
allescinai,
illascinare,
illiscigare,
iscadriare,
istrissinare,
lascinare*,
lissiniri
Frases
sa matzoca mi nc'est lossingiada de manus
Tradutziones
Frantzesu
glisser
Ingresu
to slide
Ispagnolu
resbalar
Italianu
scivolare
Tedescu
gleiten.
lastimài, lastimàre , vrb Definitzione
nàrrere o fàere cosa dispràxios po su male de s'àteru, àere làstima de s'àteru, de issu etotu
Sinònimos e contràrios
ammischinai
/
sentire
Frases
biendhe sa pitzinna si pesat a lastimare che ispiridada ◊ cussa est sempri lastimendisí ca tenit genti chi dha prapat ◊ mi deviant lastimare sas pedras si ischiant de su patimentu meu!
Ètimu
spn.
lastimar
Tradutziones
Frantzesu
plaindre
Ingresu
to pity
Ispagnolu
compadecer
Italianu
compiàngere,
commiserare
Tedescu
bemitleiden.
leàe, leài , vrb: leare,
lebare,
levare 1,
liai 1 Definitzione
aferrare cosa cun is manos o cun calecuna aina siat po dha portare, dha tènnere, dha poderare e siat po dha fàere o faendhodha bènnere mancu, po dha menguare, po che ndhe bogare (una parte o totu), istesiare o pònnere in àteru logu, portare a codhu o in pitzu, o fintzes seberare, chèrrere, fàere intrare in postu; arregòllere cosa angena, furare; càbere, fàere istare cosa (nau de istrègios), imbargare fintzes sa carena, sa mente, su sentidu, fàere provare apentu o passione manna, a tropu; fàere una cosa a cómporu, comporare, fàere pagare; betare a corpus, ingurtire, papare calecuna cosa; bòllere o fàere a pobidhu, a pobidha; cumenciare a fàere, a nàrrere, andhare a calecuna bandha, e nau de su fogu allúere, tènnere, abbruxare; assimbiare a ccn., o una cosa a un'àtera; àere motivu, intzimia po fàere o cumprèndhere calecuna cosa, fintzes po si primare / cong. 1ˆ p. sing. le (lee), 2ˆp. sing. les (=lees), 3ˆp. sing. let (=leet), lit (=liit), 1ˆp. pl. lemus (leemus), 2ˆp. pl. ledas (leedas), 3ˆp. pl. len (=leen); impr. leh! = lea!; ger. lendhe
Sinònimos e contràrios
acafai,
aggantinare,
collire,
comparai,
furai,
iscabbúllere,
lòmpere,
muntènnere,
neai,
pagare,
picare,
tòdhere
/
afilare 1
/
cojare,
imparai,
ofèndhere
| ctr.
dae 1,
lassai
Maneras de nàrrere
csn:
àere a chie o dae chie leare = assimbillai a ccn., imparai de ccn.; leare oros o cabu de una cosa = pregontai, circai de isciri ccn. cosa; leare sa vida a unu = bochire; leare a unu o una cosa pro… = cufúndhere s'unu cun s'àteru, fadhire a unu, assemizàrelu, fàgherelu che a…; leare fritu = abarrai in su frius, fintzas a tènniri frius; leare modhore = pigaisí tropu cunfiantza, aprofitai de ccn., isfrutai a chini no si podit difèndiri; leare possessu = impobidhai, faisí meri de ccn. cosa, aposentaisí in ccn. logu; leare munza, cadha, pelea, banzu = cansaisí, pigai surra; leàrela a crispa = arrennegaisí; leare sa cosa a pagu incuru = èssiri discuidaus, lassai a pèrdiri; èssere leadu a bermes = portai brèminis; èssere leadu de fritu = tènniri frius (fintzas de sa callentura); èssere leadu a melmos = arremadiau; leàresi su logu = andaisindi peri su logu, a giru; leàresi sas terras de su paba = isterririsí tropu, pigaindi su logu de is àterus puru; leare a… (+ nm.) = manera de fai, de arrexonai, biri, cumprèndiri is cosas (l. a zogu, a brulla, a corpos, a sériu, a ispintas, a befe e gai); leare a conca, a ancas (nadu de su binu o àteru gai)= fai s'efetu de ammudhiai is cambas, de cunfundi sa conca, de parri istontonaus; lebare binta = leare sa fortza, bínchere, resèssere; a ue leas? = aundi ses andendi?, (o fintzas) aundi ghetas sa manu po aguantai?
Frases
su chi est cosa tua liandedhu! ◊ dèu pratzu e leu ◊ lea e màniga! ◊ comente tisti fàghere a leare unu lèpere chentza cane? ◊◊ lea custa cosa e muntenemila frimma! ◊ lea sa padedha cun carchi istratzu ca est budhida! ◊◊ a sas berbeghes lis amus leadu sos anzones ◊ leabbila sa lepa, a su pitzinnu, ca si segat! ◊ si no istat ca bi l'ant leadu, a Fulanu, l'aiat pistu male, cussu boje! ◊ cussu tocu de campana est a che leare su mortu ◊ lèache linna de su fogu, ca est tropu! ◊ a muzere tua ti l'at leada Deu ◊ ancu ndi dhus lit s'erriu! ◊◊ sos bardaneris sunt semper a meletzu pro ndhe li leare su masone ◊ su dinari bi l'ant leadu sos bandhidos ◊◊ menzus a leare su seguru chi no su venturu ◊◊ como chi lu ant leadu in fràbbica a triballare za est cuntentu! ◊ a fizu tou leadilu ifatu, ca imparat a triballare! ◊◊ a su pitzinnu lu at leadu a codhu sa mama ◊ s'olia che la leant a maghinare
2.
bi at córbula manna chi leat unu cartu ◊ custa cuba leat treghentos litros ◊ custu dischighedhu leat otighentos capabbàiti ◊ sa tristura at leadu a tziu Bore chi fit sempre de índule umorista ◊ s'ojada chi mi faghes mi leat coro e mente ◊ si no mànigas ti leat sa debbilesa ◊ zughet sa conca leada dae su zogu ◊ si unu abbarrat frimmu, chentza fogu, si lu leat su fritu ◊ su male chi at tentu l'at leadu totu un'ala de sa carena
3.
ue l'as leada custa robba barata? ◊ si leades casu, mighi so bendhindhechelu! ◊ linna bos leades, a tantu a cuintale? ◊ e cantu ti che at leadu pro ti fàghere custu triballu? ◊ cudhu tziu at batidu cariasa: mancu in manos bi l'ant lassada, leada totu in pag'ora! ◊ cantu ti ndhe leas a mi fàghere custu muru? ◊ su babbu aviat mandhau su pitzinnu a levare unu túturu de casu dae domo de unu pastore
4.
est malàidu, dirganadu e no leat nudha ◊ e ite paret su malàidu: a leat?
5.
Fulanu at leadu fémina bella ◊ mancari uses su biscu e sas retzas, su canarinu chi amas no lu leas! ◊ ci dh'as giau peràula de pobidha, leadidha!
6.
leo deo, su macu, e la perdono! ◊ a ue leas, bestidu goi? ◊ so chirchendhe a Fulanu, nachi est coladu inoghe: bidu as a ue at leadu? ◊ a uve ses leanne, commo? ◊ ma tandho a uve levo, Deus meu, uve colo? ◊ e a uve est leata cussa tzòvana?
7.
pro chie mi sezis lendhe? no mi sezis connoschindhe? ◊ cussa est salipa, no la les pro túcaru! ◊ ello pro macu l'as leadu?! ◊ bidíndhelu bestidu gai totus lu leaiant pro fémina
8.
si no cres a mie, leadila dae tue etotu ◊ da'ite si l'ant leada a brigare? ◊ si l'at leadu a sola a imparare a cosire ◊ proite ti la leas candho ti narant sa resone?! ◊ no faghet a li nàrrere nudha, a isse, chi deretu si la leat, ofesu!
9.
su festajolu si leat sas festas, su rundhellu si leat su logu, sos pasteris si leant sas terras de su paba ◊◊ custa poesia l'apo imparada a sos iscolanos, chi ndhe l'ant leada sena dificultade ◊ su fizu puru at sos pecos suos: at àpidu dae chie leare! ◊ a bortas sa pagura li lebabat binta e pessabat de torrare in palas
Sambenados e Provèrbios
prb:
sa giustítzia ndi liat su fatu e su sena de fai
Ètimu
ltn.
levare
Tradutziones
Frantzesu
prendre
Ingresu
to take
Ispagnolu
coger,
tomar
Italianu
prèndere,
pigliare,
asportare,
levare,
tògliere,
portar via,
prelevare,
estòrcere con la fòrza
Tedescu
nehmen,
erpressen.
legalisài, legalizài, legalizàre , vrb Definitzione
fàere a manera chi una cosa, fata o connota, arresurtet cunforma a sa lei in su sensu de fàere sa lei chi dha permitit
Tradutziones
Frantzesu
légaliser
Ingresu
to legalize
Ispagnolu
legalizar
Italianu
legalizzare
Tedescu
legalisieren.
lègere , vrb: lèghere,
lèzere,
lígere,
ligi,
lígiri,
lízere,
lixe Definitzione
connòschere o ischire su significau de s'iscritura de is limbàgios e duncas cumprèndhere su chi narat; osservare e cumprèndhere is cosas naendho giustu su chi o comente funt, osservare e cumprèndhere css. singiale / ind. pres. dèu lígiu (lí-giu), deo lego, lezo; pps. légidu, lessu, letu 1, lézidu, lígidu, lígiu (lí-gi-u), liziu; ger. leghendhe, lezindhe, ligendi, ligindho
Sinònimos e contràrios
legie
Maneras de nàrrere
csn:
lígiri de passu = dare un'abbaidada impresse a unu líbberu; fàghere un'atrocada lezindhe = firmaisí aundi no si depit po calincunu fuedhu chi no si connoscit; lèzere sa vida a unu = chircare, bogàrendhe a pizu totu su chi si l'ischit de bonu e mescamente de malu, a briga o a bodheta
Frases
no ischiat a lègere e ne a iscríere ◊ su literadu legesit sa lítera ◊ so isperanno chi dhi fete cuntentu lizenno custa cantilena ◊ a dies de oe su chi no ischit a lèzere est peus de su tzegu ◊ si no atuas a su chi ses lezindhe no ndhe cumprendhes nudha ◊ sa lítera dh'at lizia Loisu ◊ apu nau a is piciochedhos ca tui lixes su giornalinu ci faent
2.
a su pitzinnu totus sa fortuna leghent in sas istellas (B.Satta)◊ sa majarza lezet sas cartas, sa zíngara lezet sa manu, s'issentziadu lezet sas cosas, sos datos, sos piessignos chi est istudiendhe
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
lire
Ingresu
to read
Ispagnolu
leer
Italianu
lèggere
Tedescu
lesen.
lemusinài , vrb: allimusinai,
limosinai,
limosinare,
limusinai,
limusinare Definitzione
pedire, domandhare s'alemúsina o àteru coment'e alemúsina, coment'e cosa chi no tocat de diritu
Sinònimos e contràrios
mendigai,
pedulianare
Frases
unu padre andhaiat a limosinare ◊ eo nudu e famidu so andhendhe a limusinare ◊ po gràtzia de su regnu biancu baxi in giru a lemusinai (Origa)
Tradutziones
Frantzesu
mendier
Ingresu
to beg for
Ispagnolu
mendigar,
limosnear
Italianu
elemosinare
Tedescu
betteln (um).