istrampàre , vrb: istrempare,
istrumpai,
istrumpare,
strumpai Definizione
lassare andhare o betare a terra a unu, una cosa o un'animale a cropu, de botu, cun fortza, su si betare a terra; giogare a istrumpas, a s'istrumpa; atzapulare, iscúdere a ccn. logu; betare a fuliadura, fuliare / istrampare castagna = iscúdere a terra sa castanza àrrida, posta intro de unu sacu, fintzas a essire neta, ispizolada (castagna istrampada = castanza morisca cota a budhidu)
Sinonimi e contrari
addrabbulai,
addrobbulare,
betae,
iscracare,
istrampoinai,
istrampulare,
rúchere
/
aciapuai
/
imbolare
Frasi
iant certau e si fuant istrumpaus in terra ◊ sas cambas de sos funnos istrempaiant a terra cun sonu búitu ◊ aferrat a su pede s'animale e l'istrumpat ◊ no fatas su redossu istrampandhe sos sacos dae dossu! ◊ ndi as istrumpau un'orroli ◊ burrincu afissiau candu movit carriau s'istrumpat ◊ samunendhe s'isterzu, no istrampes sos piatos ca si segant!
2.
fiu istrumpendi cun Giuanni po ci passai s'ora
3.
paret unu contu irmalissiatu, ma dontzi cosa s'istrempat apare chin s'àtera ◊ at istrempau a forte s'isportellitu de su barcone ◊ at picatu su lèpore galu viu e li at istrempatu sa conca a una preta
4.
si no mi lassas passare ti aferro a s'anca e ti che istrampo a mare! ◊ a terra ti che istrampo, mih, si no l'agabbas!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
jeter par terre,
abattre,
s'abattre
Inglese
to fall heavily,
to pull down
Spagnolo
derribar
Italiano
buttare a tèrra,
abbàttere,
stramazzare
Tedesco
niederschlagen,
zu Boden werfen.
istrasiàre , vrb Definizione
cicire cun is cambas istiradas e su dossu unu pagu betau a daesegus, o fintzes istérrios in terra deunudotu
Sinonimi e contrari
abbrentuxai
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
s'étendre,
s'allonger
Inglese
to lie down
Spagnolo
tenderse,
tumbarse,
acostarse
Italiano
sdraiarsi
Tedesco
sich niederlegen.
istremenàdu , pps, agt: istremenau,
stremenau Definizione
de istremenare; nau de logu, chi ch'est calau su trèmene; chi no tenet làcana o fine de cantu est mannu o meda
Sinonimi e contrari
irbàndhidu,
isteremadu
/
illacanadu,
isfundharadu
2.
su murmutu de sa funtana a s'ànimu meu, de pore e ispantu prenu, pariat s'alenu istremenadu de unu deu ◊ unu tempus is gimineras fiant istremenadas: dhoi capiat totu sa famíglia asuta
Traduzioni
Francese
éboulé,
illimité
Inglese
slid down,
boundless
Spagnolo
desmoronado,
ilimitado
Italiano
smottato,
franato,
illimitato
Tedesco
abgerutscht,
unbegrenzt.
istremenàre , vrb Definizione
su orrúere solu solu de unu trèmene, de unu muroni de terra de pitzu a bàsciu, fintzes calare a bàsciu nau de unu andhare, de unu camminu in logu de costera; tròchere, isciusciare su trèmene comente faet chie furat terrenu ispostandho sa làcana, ma fintzes su èssere a làcana de pare cun ccn.; rfl. nau de unu, nàrrere isciolórios, ammachiare
Sinonimi e contrari
desmuronai,
immarginare,
irribbare,
isteremare,
smuronai
Frasi
cun custas abbas aira su logu est totu istremenendhe
2.
seo mirandhe sos caminos artziandhe a sos montigos e cussos istremenandhe a badhe
3.
sa tanca tua istrèmenat cun cussa de Fulanu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
s'ébouler,
franchir les limites
Inglese
to slide down,
to digress (from sthg)
Spagnolo
desmoronar,
invadir
Italiano
franare,
sconfinare
Tedesco
abrutschen,
einfallen.
lanaítu, lanaítzu , nm Definizione
cosighedha finevine, coment'e lana, chi faet s'orrobba a su friga friga
Sinonimi e contrari
lanivitu*,
pilibili,
pinninnia
Traduzioni
Francese
duvet
Inglese
down
Spagnolo
pelusa
Italiano
lanùgine
Tedesco
Flaum.
lanivítu , nm Definizione
genia de lanedha de orrobba, ma fintzes lanedha de umidore
Sinonimi e contrari
lanaitu,
pilibili,
pinninnia
/
cdh. lanícia
Etimo
ltn.
lanificium
Traduzioni
Francese
duvet
Inglese
down
Spagnolo
pelusa
Italiano
lanùgine
Tedesco
Flaum.
lodhuràre , vrb: ludhurare Definizione
andhare girandho de parte in parte, orrumbulandho coment'e orroda o àtera cosa tundha
Sinonimi e contrari
arrembulai,
arrodulare,
cadhinare,
codulare,
loturare,
rodhulare,
torrulare,
trodhulare,
tromedhare,
trumbulare
Frasi
sos pitzinnos poniant sos chírchinos a lodhurare pro los cúrrere ◊ at fatu lodhurare una pedra manna addainanti de sa zanna
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
dégringoler (dans),
rouler
Inglese
to tumble down
Spagnolo
rodar
Italiano
ruzzolare
Tedesco
hinunterrollen.
maltràtu , agt, nm: malutratu,
matratu Definizione
prus che àteru nau de ccn., chi est fintzes légiu de bisura a fortza de istare male o de dhu tratare male, chi si biet a sa bisura chi at sufriu o est sufrindho meda; nau de cosa, chi est malacòncia, andada male; su maletratare
Sinonimi e contrari
atrasatadu,
ispitiu,
issiminziu,
istrimuzidu,
mabagrabiu,
stravaciau
/
matratamentu
Frasi
tres ndh'incontrat malancinidos e gai maltratos chi pariat zente essindhe dae sa presone ◊ sa zente maltrata patindhe meda creschiat sa vida ◊ ses de persone maltrata ◊ nàrami ite as àpidu, Antioga, totu aggruncida e maltrata! ◊ zughes sa carena matrata pro cantu ses patindhe
3.
pro ti dare maltratu, no t'iscrio! (Moretti)◊ cantu malutratu l'apo fatu a muzere mia!…◊ a imperriotu mi dh'ia cicida: a su maltratu chi teniat de mei sa madriola si fut aortida
Traduzioni
Francese
fané,
mal en point,
affaibli
Inglese
run down
Spagnolo
maltrecho
Italiano
sciupato,
deperito
Tedesco
abgezehrt,
heruntergekommen,
beschädigt,
verdorben.
palmizàre , vrb: aprammizare,
parmitzare,
prammizare Definizione
castiare bene a dónnia parte, pruschetotu atesu e de logu artu e agiummai coment'e misurandho a prammu a prammu su logu chi si biet; fintzes cunsiderare a fine una cosa o chistione
Sinonimi e contrari
adhiare,
allutzare,
annotare,
apompiai,
avistare,
chilcare,
ciarizare,
crasteare,
iscumpassare,
isperare 1,
setiare
Frasi
gireit sos ojos coment'e a si chèrrere prammizare sas pessones ◊ est prammizendhe s'aera a bídere ite tempus faghet ◊ no ti fides, columba, ca s'astore est prammizendhe sa roca inue soles abbitare! ◊ si at parmitzatu su cassetone e si est abbitzatu de sos istampos ◊ prammizendhe dae sa sedha prus subra si sebestat su campusantu
2.
ti prammizant sa cuscénscia cun su giudísciu de posca: zuighes malésigos, ite ndhe ischint de su proite de anzenas peleas? ◊ crè o no crè, in su pessamentu mi prammizaia totu sas naravellas intesas dai sos mannos (G.Ruju)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
scruter,
dévisager
Inglese
to scan,
to look up and down (s.o.)
Spagnolo
escudriñar,
otear
Italiano
scrutare,
avvistare,
squadrare
Tedesco
beobachten,
mustern.
pilibíli , nm Definizione
est su pruinedhu chi orruet de sa banita e de is nentzolos asuta de su letu; sa burrumballa o pulidura de linna chi faet su fusteri a prana
Sinonimi e contrari
lanaitu,
lanivitu,
pibitza,
pilipiu,
pinninnia
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
duvet
Inglese
down
Spagnolo
pelusa
Italiano
lanúgine
Tedesco
Flaum.
pòniri, pònnede, pònnere, pònni, pònniri , vrb Definizione
lassare apostadamente in calecunu logu una cosa chi si portat in manos o chi faet a pigare, rfl. firmare, arreare in calecunu logu o tretu, in pitzu de àtera cosa; giare cosa a ccn. po un'iscopu; nau de unu trastu, bestimentu, dinare, tempus, impreare, fintzes ispaciare, pèrdere, ispèndhere, arriscare po iscummissa giogandho; naschire e crèschere a solu, nau de is erbas e matas chi faent chentza dhas semenare o prantare apostadamente, ma fintzes própriu semenare, prantare; foedhandho de animales, parare, pesare, contivigiare po chi crescant e getzant frutu; foedhandho de persona in cantu camminat, andhare, essire, lòmpere a ccn. logu (cun s’avb. che e pron. de 3ˆ p. genéricu dha)/ in poesia, inf. ponne; ger. ponendi, ponzendhe, ponindhe; ind. pres. 1ˆ p. sing. pòngiu, ponzo; cong. pres. 1ˆ p. sing.pòngia-ponza, 2ˆ p. sing. pòngias, 3ˆ p. sing. ponzat
Sinonimi e contrari
acollocare,
aparai,
arremai 1,
dare,
firmai,
imbàtere,
lòmpere,
míntere,
pòndhere
/
crèschere,
semenai,
piantare
/
aparagonare
| ctr.
bocare,
leai,
picare
Modi di dire
csn:
pònnere chi… = fàghere un'ipótesi, supònnere; èssere postu de… = èssere destinu chi…, dipèndhere de sa sorte; pònneresi a… (vrb. inf.) = fàghere…, comintzare a fàghere (su chi narat custu vrb. inf.: pònneresi a caminare, a chircare, a ríere, ponnirisí a fuedhai, a fai, a castiai, e gai); pònnere aficu, cabu, imprastu a carchi cosa = isperai in ccn. cosa, andai avatu de una cosa po dha tènniri o po dha fai a doveri; pònnere in bula (nadu de cosas de manigare) = arrèsciri in su gúturu, èssiri malu a ingúrtiri; pònnere in s'istògomo (nau de cosas de papai) = digidiri cun dificurtadi, intèndiri su papai a pesu me in s'istògumu; pònnere sidi = fai bènniri bisóngiu de bufai, fai sidi; ponner boghes = tzerriai agiutóriu; ponner boghe = ghetai boxi, tzerriai su nòmini a ccn. me is domus, in logu aundi no s'iscít chi dhoi est su meri; pònnere sos canes ifatu a unu = betàreli o aunzàreli sos canes; pònniri in pei una cosa = cuncordare o fàghere una cosa; pònnere in pè a ccn. pro carchi cosa = circai s'agiudu, s'interessamentu de unu po ccn. chistioni; pònniri timoria a unu, pònnere pore = fàgherelu timire; pònnere abbitúdine = pigai (o fai pigai) s'abbitúdini, avesai, avesaisí; pònniri passus, ponnirisí in caminu = fàghere carchi tretu, comintzare a andhare; pònnere dolore = fai bènniri dolori; pònnere oriolu, pidinu = fai stai in pensamentu; pònnere ifatu, pònniri avatu de o a ccn.= andai avatu, pònniri menti, ascurtai a ccn., fintzas cúrriri avatu po iscúdiri o fai mali; pònnere apare cun… = aparagonare, fintzas betare a méschiu totu paris; pònniri una cosa cun un'àtera = cussideràrelas de su matessi valore; pònnere, pònniri a c. = callai a ciorbedhu, currèzeresi, essire zudissiosu, insabiai, cussentire; pònniri a brenti (nau de genti) = fàgheresi a brente manna; pònnere lardu (nau de animali, de genti) = ingrassai meda; pònnere peta (nau de animali) = crèschere meda, impurpire; pònnere unu númene = dare, detzidire unu númene pro ccn.; pònniri cantzoni = iscríere, imbentare una cantone pro ccn. o carchi cosa; pònneresi in mesu, imbia, in pinna = ponnirisí intremesu de duus o de duas cosas, ponnirisí ananti, fai ccn. cosa po fai abarrai in paxi genti certendi o a iscórriu, donai istrobbu e no lassai fai ccn. cosa; pònnere cosa in mesu = (fintzas) pònniri cosa aundi podit fai istrobbu; pònnere cosa a ccn. a fàghere (cómpitu, lessione, àteru) = dare cosa a fàghere; pònneresi mere (in o de carchi cosa) = impobidhaisindi, cunsideraisí meri; pònnere una cosa (es. bestimenta) a campu, a triballare = pigaidha po andai a campu, po trabballai; pònnere unu tantu a ccn. cosa, pònniri a stimu = betare unu prétziu, nàrrere cantu est, cantu pesat; pònniri pei in ccn. logu = intrare; pònneresi una cosa a coro = pigaisí ispédhiu mannu, dispraxeri meda; pònnere fragu = lassai o apicigai fragu, fai bessí cun fragu àtera cosa puru; pònnere bestimenta = bestirisí; pònnere a notu una cosa = fai a manera de dh'arregordai bèni; pònnere in líbberu = iscriri me in líbburu; pònnere manu a unu, a carchi cosa = ghetai manu, farrancas a ccn. po dhu iscudi, a ccn. cosa po dha fai; pònnere in sarbu = portai a logu o a tretu de èssiri foras de perígulu; pònnere lussu = comporai o bistiri cosas de valori meda; pònnere su tempus = nàrriri ita tempus fait; pònnere raighinas = ghetai o bogai arréxinis, barbas (nau de matas), no si ndi andai prus (nau de genti); pònniri asuta a ccn. = aprofitaresindhe, irfrutuàrelu, leàreli sa liertade; ponnirisí, pònniri una cosa in puntu = ammanitzare, assentare o remonire bene; pònnere in pregiudíssiu = pònnere in arriscos, in perígulu de àere dannu, de àere male; pònnere una chistione in ómines = fàghere a ómines, in d-unu pretu o diferéssia, fagher detzidire a ómines sàbios e capatzos chi no siant de una parte e ne de s'àtera; pònneresi sa cara chi… = nàrriri a faci manna chi…, pònneresi su botu, bogai faci a nàrriri ca…
Frasi
at postu una lítera in su cascionedhu ◊ su puzone si ponet in sas àrbures, in terra ◊ su seisei bolendhe istat a su pone pone ◊ s'abe si ponet in sos fiores chirchendhe mele ◊ Cíciu si ponit arrimau acanta a su lacu de s'acuasanta ◊ si at postu s'aràdiu in màchina, sa televisione in domo ◊ si benis a Sos Màrtires de Fonne as a istare inue ti apo a ponne! (Maloccu)◊ su mànigu si ponet in sos piatos in sa mesa ◊ su motore elétricu andhat si li pones sa currente ◊ at postu fogu a sa malesa ◊ pone cue cussa cosa ca no est tua! ◊ su pirastu cherfu ponet in bula ◊ cun coro impiberidu curret e faghet pònnere su maridu
2.
bi apo postu una paja de iscarpas chirchendhe su dépidu a isse! ◊ pro sa festa cantu ponides? ◊ bois ponís su binu, nois su pane e su casu ◊ pro fàghere sa domo bi at postu ispesa manna ◊ cantu bi ponimus pro che assuprire a inie? ◊ cantu bi pones chi est comente naro deo? ◊ Fulanu, faghindhe cussu triballu, bi at postu sa vida ◊ seghendhe pedra bi at postu unu pódhighe: bi che lu ant tentu in mesu duas pedras mannas
3.
in cussu logu bi ponet frenugu, in cudhu murta ◊ cuss'erba ponet in su solianu ◊ in su petzu chi ponzo trigu, ista seguru chi trigu bi ponet! ◊ in s'ortu ponimus basolu, moriscu, patata, birduras ◊ ponimus un'iscra a fae
4.
si at postu pudhas e cunillos in su possessu
5.
a nce pònnere in marina e in màrgine a pè ince boliat coràgiu ◊ imbucheit a cadhu e che la ponzeit in su tanchitu ◊ pro tirare in leva che l'at posta in Castedhu ◊ a che la pònnere in s'América bi cheret unu sensale!
6.
a pònnere a tie cun a mie est a pònnere s'atarzu cun su ferru ◊ cussas sorres sunt diferentes meda: est a pònnere sa die cun su note! ◊ a pònnere a mie cun tegus est a pònnere a Roma cun Romana!
7.
at postu boghes e bi at curtu zente, sinono l'aiant àpidu mortu ◊ "Eremitanu" si dh'iat postu Bobbore ◊ issu cras in custa domu si nci ponit meri (A.Garau)◊ ite tempus at postu sa televisione? ◊ innòi no nci ponit prus pei, cussu! ◊ bois ponni cussa bingixedha cun custa domu?! ◊ s'Istadu italianu est un'Istadu postu in pei prus de unu séculu fait (I.Ortu)◊ su babbu dh'at postu a castiai sa bíngia ◊ cussa criadura fit posta de mòrrere: ant fatu, ant fatu, e totu est istadu nudha! ◊ su pitzinnu no istudiaiat sas poesias chi li poniat su mastru ◊ si pones fatu a sos machines suos za ndhe bogas su cabbale!…◊ pone chi no siat gai comente pessas tue… ti agatas furcadu! ◊ no ti ponzas in pinna ca no bido nudha! ◊ cudhos duos si poniant sa cara chi non deviant pacare ◊ tene fide: as a bídere chi su pisedhu ponet a conca!
Etimo
ltn.
ponere
Traduzioni
Francese
mettre,
poser,
installer,
allouer,
donner
Inglese
to put (in),
to assign,
to put down
Spagnolo
poner,
deponer,
asignar
Italiano
méttere,
pórre,
depórre,
posare,
installare,
assegnare
Tedesco
stellen,
legen,
ablegen,
setzen,
tragen (Kleidungen),
geben (Geld),
einsetzen,
installieren,
anweisen,
erteilen,
zuteilen.
rebéssu , agt, nm: arrevésciu,
reversu,
revésciu,
revessu Definizione
chi est su contràriu de comente depet èssere, de comente depet andhare, fatu a s'imbesse; nau de gente, chi o chie portat arrevesciori, chi est revessu, trotu, chi no adduit a s'arrexone / avb., a revessu, a sa revessa = a su contràriu
Sinonimi e contrari
contràriu,
deghésciu
/
irrongasiadu,
rebelde,
sfundamentau,
testarrudu,
traessu
/
cdh. irriessu
| ctr.
giustu
/
achistiadu,
arrejonadu,
atinadu,
giudisciosu
Frasi
ma cussu est revessu, mih: mancu a funes contràrias afilat! ◊ bi fut sa sogra revessa chi cheriat a fàghere sempre comente cheriat issa ◊ arrima e lassa sa vida revessa, faghe vida de bonu cristianu! ◊ est tantu revessu e dadu a s'interessu chi si no at robba anzena no si atatat (Limbudu)
2.
custu est su revessu de cussu ◊ sos revessos no los cumbinches in peruna manera
3.
s'àinu tenet s'abbitúdine de andhare a revessu ◊ rejones no mi contes a revessu si est beru chi m'istimas coriale (A.Dettori)◊ si no fis impastadu a sa revessa no ti fis postu a faedhare male!(Seu)
Terminologia scientifica
ntl
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
revers,
obstiné,
déraisonnable
Inglese
upside down,
tenacious,
irrational
Spagnolo
revés,
pertinaz,
irrazonable
Italiano
rovèscio,
pertinace,
irragionévole
Tedesco
verkehrt,
hartnäckig.
rodhulàre , vrb Definizione
andhare orrúmbula orrúmbula, coment'e un'orroda o àteras cosas tundhas
Sinonimi e contrari
arrembulai,
cadhinare,
codulare,
lodhurare*,
loturare,
lumburare,
torrulare,
trodhulare,
tromedhare
Frasi
bi at pagas domos rutas, isperrumadas dae unu crastu chi ndh'est faladu rodhulendhe dae sa costera
Traduzioni
Francese
dégringoler
Inglese
to tumble down
Spagnolo
rodar
Italiano
ruzzolare
Tedesco
hinunterrollen.
scallitài , vrb: scatibai,
scatilai,
sgalitai,
sgatilai Definizione
bogare de pare is pilos de conca cun su pètene, a petenadura; fintzes fàere scafa, segare male is pilos, túndhere de no arresurtare una segadura parívile
Sinonimi e contrari
ispertare 1,
ispizare,
pantonai,
scabitai
| ctr.
abberrisonare
Traduzioni
Francese
peigner
Inglese
to let one's hair down
Spagnolo
peinar,
desenmarañar
Italiano
strigare
Tedesco
entwirren.
sderrinài , vrb: isterrinai*,
sterrinai,
stirrinai Definizione
betare a terra, crocare in terra, su si pònnere crocaos
Sinonimi e contrari
imbrossinare,
istèrrere,
isterricorjare,
isterrighinare,
sterrionai,
stragai
Frasi
candu ti ses puntu ses acabbau sderrinau in d-unu letu
Traduzioni
Francese
terrasser,
abattre,
s'étendre
Inglese
to knock down,
to lay (down),
to lie down
Spagnolo
derribar,
tumbar
Italiano
atterrare,
abbàttere,
stèndere a tèrra,
stèndersi
Tedesco
niederwerfen,
niederschlagen,
sich hinlegen.
sgarropài , vrb rfl Definizione
orrúere, betare de un'orroca, de o in calecunu gorropu, de logu artu, iscrébigu
Sinonimi e contrari
ispantumare
2.
sa mandronia sgarropat s'ómini in s'iscoramentu (I.Lecca)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
être escarpé
Inglese
to plunge down
Spagnolo
despeñarse
Italiano
diruparsi
Tedesco
abstürzen.
smuronài , vrb Definizione
su che calare o orrúere unu muroni, unu trèmene, sa terra de pitzu a bàsciu a muntone mannu
Sinonimi e contrari
desmuronai,
irrainare,
irribbare,
istremenare,
sfossonai,
spillai 1
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
ébouler
Inglese
to slide down
Spagnolo
desmoronar
Italiano
franare,
smottare
Tedesco
abrutschen.
stronciài , vrb: istrunchiare*,
strunciai (strun-ci-a-i)
Definizione
fàere una cosa a stròncius, a orrugos; segare a istúturu, arrespòndhere male, pigare a boghes, de malu crabbu, murrungiare, brigare
Sinonimi e contrari
arrogai,
secare,
struncionai
/
abboluire,
abbruncai,
ataciai,
chelcire,
irmurrare,
sbruncai,
struncionai,
trilliare
Frasi
pigat su pani, dhu strònciat e si ponit a papai ◊ seu giai stroncendumindi un'arrogu, de cussu pani!
2.
no bollu strunciai, ma certus dotoris funt cumbintus de isciri curai su malàdiu ◊ seu discuidau e tenint arrexoni de mi strunciai
Traduzioni
Francese
démolir (fig.),
gronder,
blâmer
Inglese
to put down,
to scold
Spagnolo
vapulear,
reprobar
Italiano
stroncare,
sgridare,
biasimare
Tedesco
abbrechen,
ausschimpfen,
tadeln.
suluvertàre , vrb Definizione
betare totu apare, iscorrovedhare, pònnere totu a tréulu
Sinonimi e contrari
iscordulare,
isordulare,
suliertare,
trauai
Traduzioni
Francese
mettre sens dessus dessous
Inglese
to turn upside down
Spagnolo
revolver
Italiano
méttere sottosópra
Tedesco
durcheinanderbringen.
sulviàre , vrb: surbiare 1 Definizione
ingurtire coment'e a surbidura
Sinonimi e contrari
aciupae,
assuspiri,
imbibbiri,
inciupai,
sultzire,
surbare 1,
surbiri*,
suspiare
Frasi
sulviendhe s'alenu a intro che ingulleit su púpulu che un'ou de pudha
Traduzioni
Francese
engloutir
Inglese
to gulp down
Spagnolo
tragar
Italiano
ingollare,
inghiottire
Tedesco
verschlingen,
schlucken.