ammustài , vrb: ammustare Definizione
catzigare, istrecare o mòlere s’àghina po fàere su mustu; aciúnghere mustu; piscare sa binatza a istrégiu (cofa) po che lassare iscolare su mustu innanti de dha prentzare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fouler le raisin
Inglese
to press grapes
Spagnolo
pisar la uva
Italiano
pigiare l'uva
Tedesco
die Trauben pressen.
ammustèlchere, ammustèrchere , vrb: ammustrèchere,
ammustrèschere,
amustèrchere,
mustrèchere* Definizione
pèrdere is atuamentos po calecunu dispraxere mannu, cropu malu, orruta manna o àteru (ma fintzes de s’errisu); abbasciare, menguare su fogu
Sinonimi e contrari
abbadherigare,
acidentare,
ammortie,
desfallire,
dilmagiare,
disimainai,
ildimajare,
imbortighinare,
intostai,
istenteriai,
sdemmaniai
| ctr.
atuare
Frasi
li at bénnidu unu dolore chi si trofijaiat che telpe e finas si est ammustélchidu! ◊ si bidet chi mi che so ammustérchidu ca dai su momentu no mi ammento prus de nudha ◊ sa pitzinna si fit ammusterchindhe de su prantu
Traduzioni
Francese
s'évanouir
Inglese
to faint
Spagnolo
desmayarse
Italiano
cadére in delìquio
Tedesco
in Ohnmacht fallen.
ammutèssi, ammutèssiri , vrb Definizione
chellare a sa muda, istare mudos, citios, pèrdere su foedhu
Sinonimi e contrari
ammudai 1,
ammudigare,
ammudire,
assamudare,
citire,
ismudulare
| ctr.
chistionai,
faedhare
Frasi
Antonica si fiat ammutéssia a pagu a pagu, inserrendusí totu in sèi
Traduzioni
Francese
se taire,
devenir muet
Inglese
to become dumb
Spagnolo
callar,
enmudecer
Italiano
ammutire
Tedesco
verstummen.
ammutighinàre , vrb: ammutrighinare Definizione
fàere su reberde, su rempellu a unu cumandhu, no pònnere mente, fintzes su si parare mudu prontu a iscúdere o a si furriare
Sinonimi e contrari
arrampedhai
Frasi
sos cadhos si funt arrempellados, ammutighinendhe che àscias de raju ◊ cudhu la cheriat tocare, fit imbozidu, ma issa fit ammutighinendhe finas chi l'at corpadu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se mutiner
Inglese
to mutiny
Spagnolo
amotinarse
Italiano
ammutinarsi
Tedesco
meutern.
amparài , vrb: amparare Definizione
giare amparu, fàere a manera chi unu no tèngiat dannu, no tèngiat male perunu e antzis tèngiat agiudu
Sinonimi e contrari
afianzare,
apogiai,
apojai,
guardai
/
agiadai
| ctr.
disamparai
Frasi
cussus prus abbandonaus amparadhus tui! ◊ sant'Antoni meu, bos bato una candhela e mi amparades! ◊ ampàrannos che piedosa, coment'e mama amorosa! ◊ a sorres tuas e frades, totu ti los ampares! ◊ beneíghennos e ampara, Segnore!
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
protéger
Inglese
to protect
Spagnolo
amparar
Italiano
protèggere,
patrocinare
Tedesco
schützen,
stützen.
ampiài , vrb: ampuai,
ampuare,
ampulai,
ampulare,
ampullai Definizione
andhare o portare de bàsciu a pitzu, pesare in artu, a logu prus in artu, mòvere a forte, iscutulare e avolotare: ampuare si narat fintzes in su sensu de cúrrere a unu logu, de si incarare a bíere
Sinonimi e contrari
acadhai,
alciare,
apicai,
apilicare,
apugiai,
pigai 1
/
isciucai
| ctr.
cabai,
falare
Modi di dire
csn:
ampulai sa boge = artziare sa boghe, faedhare o leare a boghes coment'e brighendhe; a. a unu a ccn. logu = azuarechelu; ampulai una muneda = imbolare sa muneda in artu lassèndhela rúere a terra a bídere si essit rughe o crastos
Frasi
chi mi nci àmpuat su sànguni a conca, cussu tramasseri mau!… ◊ is prus lébius si ndi ampulànt in artu ◊ àmpula sa cara sentza tímere sas cumpanzas! (I.Porcheddu)◊ s'abba àmpulat dae mare a sas nues ◊ at ampuau is ogus a cara incillia ◊ ampuaminci ca no nci lompu! ◊ cudhu bentu che ampuliàt fintzas sas orrocas! ◊ at saludau a manu ampulada
2.
mi seu ampuada ogus a celu
Etimo
tts
Traduzioni
Francese
monter
Inglese
to rise
Spagnolo
subir,
levantar
Italiano
salire,
sollevare
Tedesco
hinaufsteigen,
aufheben.
ampilàre , vrb Definizione
pigare cun s'ampile, aferrare cun is manos, apicare e fintzes inartare, pesare, portare in artu, apitzu
Sinonimi e contrari
apilicare
/
ampiai,
alciare
2.
so in terra, gherrendhe, e si àmpilo sa pinna so seguru de torrare a rúere ◊ babbu mi porriat unu filu a mi ampilare a caminu de chelos ◊ si pómpiat s'amicu e unu nodu de ternura che li àmpilat a sa gula (T.Cherchi)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
harponner
Inglese
to harpoon
Spagnolo
arponar
Italiano
arpionare
Tedesco
harpunieren.
amprariàre , vrb Definizione
fàere prus ampru, prus largu, prus forte, giare amprària
Sinonimi e contrari
amplificai
Traduzioni
Francese
amplifier
Inglese
to amplify
Spagnolo
amplificar,
ampliar
Italiano
amplificare,
ampliare
Tedesco
vergrößern.
amprudhiàre , vrb rfl Definizione
essire a primma, su si ofèndhere
Sinonimi e contrari
abbrodhiare*,
abbrufulai,
abbudhai,
abbuscinare,
acasidhare,
annicare,
atrafudhai,
pirmare,
pudhare 1
| ctr.
cuntentai,
prexai
2.
seo amprudhiada po cumente as tratau a tzia mia!
Traduzioni
Francese
faire la moue,
bouder
Inglese
to sulk
Spagnolo
enfurruñarse
Italiano
imbronciarsi
Tedesco
schmollen.
ampuàre 1 , vrb Definizione
cumprire is capacidades sessuales, cosa chi lompet a fúrriu de is tréighi, batórdighi annos (dipendhet de s'unu a s'àteru) candho a sa fémina dhi cumènciant a crèschere is titas, mascu e fémina comènciant a impilire in s'oru de sa natura (a s'ómine dhi essit sa braba puru e cumènciat a bogare)
Sinonimi e contrari
aputzare
Frasi
su pisedhu est cumintzandhe a ampuare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mûrir sexuellement
Inglese
to mature
Spagnolo
alcanzar la madurez sexual
Italiano
maturare sessualménte
Tedesco
reifen.
analizài, analizàre , vrb Definizione
fàere s'anàlisi
Sinonimi e contrari
ispelciulare
Traduzioni
Francese
analyser
Inglese
to analyze
Spagnolo
analizar
Italiano
analizzare
Tedesco
analysieren.
ancrucàre , vrb Definizione
abbasciare a cara a denanti, a una parte
Sinonimi e contrari
dòrchere,
grunare,
imbasciai,
inciunare,
incruai,
incrunai,
ingrutzare
Frasi
sos úlumos si ancrucant a su bentu ◊ fit ancrucadu e a conca bassa in sinnu de respetu candho su podestade l'at mutidu ◊ in sas iscras sos trutzos birdes de sa chipudha, ancrucados, fint réndhidos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se courber,
se pencher
Inglese
to bend
Spagnolo
agacharse
Italiano
incurvare,
inchinare,
piegare
Tedesco
biegen,
beugen.
ancujàre , vrb Definizione
fàere a un'ancuju, a cancarrone
Sinonimi e contrari
aunchinare,
imbasciai,
incujare,
pinnicai,
tròdhiri
Frasi
li deviat ancujare s'ischina a unu gantzu, tales chi totu lu potant ischire ite ascamile che amus! ◊ a sa betzesa, cussa fémina est ancujada che unchinu ◊ ancuja sas ancas, chi no che at logu pro sos àteros!
2.
sa paghe ancujat sa suferéntzia
Traduzioni
Francese
courber
Inglese
to bend
Spagnolo
curvar
Italiano
curvare,
piegare ad uncino
Tedesco
krümmen,
biegen.
andài , vrb: andari,
andhae,
andhare,
annàere,
annare Definizione
mòvere, fàere tretu istesiandho de ue unu o una cosa est (a/c. sa de tres personas leat s'aus. àere cun sugetu partitivu); pràghere, fàere bene a sa salude; fintzes bènnere mancu, mancare / pps. andau, andhadu, annatu; ind. imp. 1ˆ p. pl. andhaemus; impr. bai, baie, baxi e/o baxei
Sinonimi e contrari
abiai,
achirrare,
assèndhere,
bandai,
bènnere,
caminai,
falare,
fuire,
imbonai,
irghelare,
ispitzigare,
tocai 1
/
mòrrere
/
piàghere,
rechèdere
| ctr.
bènnere,
torrae
Modi di dire
csn:
dare s'andha! = donai su permissu, lassai andai; andhare a unu = andai anch'e unu, aundi est unu; andhare in chirca de… (+ vrb.) = proare, irfortzàresi, comintzare a…, pònneresi a… (andhat in chirca de abbèrrere sos ogros ma no bi la faghet; andhat in chirca de faedhare ma no resessit a nàrrere una peràula); andai, fai andai trótula trótula = andhare, fàghere andhare a mala gana; andai a biri is trigus (in suspu)= mòrrere; andhare a s'iscollóchida = istare a ziru peri su logu chentza mancu ischire a ue; andai a bólidu = lestru meda, in boleos; andai a longu = tirare a longas; andai arrólia arrólia = istare de un'ala a s'àtera, andhendhe chentza mancu ischire a ue, gai chentza cabu; andai cerrixerri = a. innàiga innàiga, iscúlia iscúlia, sachedhendhe sas nàdigas; andai a s'apràpidu = chircare cosa cun sas manos, andhare chentza bídere inue si ponent sos pes; andai de su corpus = fàghere de bisonzu, cagare; èssere totu a o de un'andhare = fatus a sa própiu manera, totugantos su matessi de cumportamentu, totu guales, totue de su matessi colore o calidade (nadu de cosa); andhare fragu, sabore = essire fragu, sabore (a sa cosa); andhare in grefa = andai a cambarada, a còndoma; andai, andhare male = cambiare in peus, fintzas istare male, de sufrire, in manera pagu addata, àere dannu, fàghere revéntida mala (o fintzas èssere difítzile, pagu a cómudu a fàghere cosa); andharesiche che màniga de broca = sentza de nàrriri nudha, lassendi s'àteru in campu e in crachi; èssere andhendhe in… (tempus contadu in annos, séculos e gai) = èssere, agatàresi, durare de… (tempus); una cosa andhat = la chircant meda, la rechedent in medas
Frasi
faiat andhae su fuste cun cropos furiosos a cantu essit ◊ est annatu a osservare ◊ bae e no bae, bi est andhada issa puru ◊ a domo sua bi at andhadu zente ◊ li at annadu zente meda ifatu ◊ nosi ndhe seus andhaos ◊ fut andau a bivi in àtera bidha ◊ sa dí chi si fiant cojaus fiant andaus a crésia ◊ sa fiza andhesit a su babbu e li nesit una cosa ◊ in andaris a càntidu mudu tracas de fogu inghiendu m'incantas (F.I.Congiu)
2.
che l'acadho in su badhiju a cantu mi andhat su bratzu! ◊ bido totue cantu andhat sa cussorza ◊ ti lasso andhare iscantarzada cantu mi andhat sa manu!
3.
zuchet sa frebbe che cabadhu e timent chi si nche depat andhare ◊ sa cumpanza si nch'est andhada pro un'atacu de puntore ◊ su sardu si ch'est annanne e si morit s'isperdent sos Sardos ◊ si ch'est andhada s'abba, sa currente, sa línia de su cellulare ◊ mi ch'est annanne su coro de su pistighinzu ◊ zuto su coro andhendhemindhe ca no apo mancu irmurzadu
4.
sa corza sica de s'ucalitu che àndhat a tàpiles ◊ so frighendhe ma su brutore no che cheret andhare ◊ custa mància no ndi andat ◊ a sa broca che li est andhada s'asa
5.
a sa cane mia no che li andhat fera peruna ◊ lu zughia a su tene tene e andhadu etotu mi ch'est! ◊ si l'intrat in ungras su sórighe, a su batu nostru, no che li andhat prus, no!
6.
a custa cosa li andhat fragu ◊ a custu mànigu li andhat su sale, su píbere, su rànchidu, su durche, li andhat sabore malu, unu tastu
7.
assaza custu: a ti andhat? ◊ custu no mi andhat: donzi borta chi ndhe mànigo mi faghet male ◊ li andhaiat su trabàgliu che su fumu in ojos ◊ dhi andat che lardu in sali, bèni meda ◊ a sos pespereghes lis andhant sos labberintos, si bi aciapant bene
8.
sunt totu a un'andhare: babbos, mamas e fizos ◊ tue no fist sempre de un'andhare ◊ su muru cheret illatadu de totunu andhare, chi no essat a fatzadas
9.
lèadi sa cadrea, ca ritzu andhas male! ◊ sa cosidura fata goi andhat male, si che torrat a iscosire! ◊ inue as postu cussa cosa andhat male, ca impédumat de colare! ◊ sa crabita fit a la pesare ma est andhada male ◊◊ a passai ingunis immoi mi andat mali ca tengu pressi ◊ a leare cussu puru mi andhat male ca zuto sas manos impitzadas cun àteru ◊◊ custa festa est connota andhandhe in bàtero séculos ◊ de una dí andat, cussu contu!…
Cognomi e Proverbi
prb:
carru annanne caminu faghet ◊ chie cheret andhet, chie no cheret mandhet
Traduzioni
Francese
aller
Inglese
to go
Spagnolo
ir
Italiano
andare
Tedesco
gehen.
anedhài, anedhàre , vrb Definizione
fàere cosa longhita (es. pilos)totu a lorighedhas, genia de anedhos
Sinonimi e contrari
allorichitare,
arrullai,
frisai,
incincinnare,
riciulare
| ctr.
istirare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
friser,
anneler
Inglese
to curl
Spagnolo
ensortijar
Italiano
arricciare,
inanellare
Tedesco
kräuseln,
ringeln.
anestetizàre , vrb Definizione
fàere s'anestesia
Sinonimi e contrari
ammoltighinare
Traduzioni
Francese
anesthésier
Inglese
to anaesthetize
Spagnolo
anestesiar
Italiano
anestetizzare
Tedesco
anästhetisieren.
angudrài , vrb: angurdai Definizione
guastare s'atza de un'aina segante
Sinonimi e contrari
auldare,
ingudrai,
irgurdare*,
irmarrare,
smusciai 1
Traduzioni
Francese
arrondir,
émousser
Inglese
to round off
Spagnolo
achaflanar,
redondear
Italiano
smussare
Tedesco
abkanten.
angultiàre , vrb: angustiare Definizione
pònnere in angustia
Sinonimi e contrari
acongosciare,
ansiai
Etimo
itl.
angustiare
Traduzioni
Francese
angoisser
Inglese
to anguish
Spagnolo
angustiar
Italiano
angosciare
Tedesco
ängstigen.
animài , vrb: animare Definizione
giare o pònnere s'ànima (e si narat fintzes in su sensu de fàere mòvere); prus che àteru, bestire ànimu, giare coràgiu; nòghere a s'ànima
Sinonimi e contrari
alentai,
aminare,
audire,
indanimai,
incorai,
incoragire
| ctr.
isarcare
2.
ànimat a no tenni pauria ◊ l'apo acatau tristu chi mancu una note de iverru e l'apo animau
3.
is féminas prinzas no andhiant a logu de mortu po no aimare sa creatura
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
encourager
Inglese
to encourage
Spagnolo
animar
Italiano
animare,
incoraggiare
Tedesco
beleben,
ermutigen.
annabrài , vrb: annarbai Definizione
pònnere sa narba, sa lanedha
Sinonimi e contrari
afungorai,
allanae,
allanire,
ammucorai,
atufai,
intufire,
morighinire,
mufire
Frasi
sa cosa allogada isciusta si annarbat ◊ cuss'àcua annarbat is bidonis ◊ su trigu si annabrat in logu serrau ◊ sa frégua s'inforrat chi no si annarbit allogada
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
moisir
Inglese
to grow musty
Spagnolo
enmohecer
Italiano
ammuffire
Tedesco
schimmelig werden.