bàsciu , avb, prep: bassu Definitzione cun sa prep. a inditat logu a manu de fundhu; s'impreat fintzes coment'e prep. / logu de punta a bàsciu = logu in calada; bàsciu su podere, bàsciu sa fidi, bàsciu pena de… = asuta, suta, in podere de…; bàsciu de…, bàsciu chi…, in bàsciu chi… (cun vrb. ind.)= innantis de…; bàsciu su genugu = a manu de suta de su benugru Sinònimos e contràrios imbàsciu, giosso | ctr. asuba Frases immoi nci abàsciu a bàsciu ◊ ancu, si no ses mortu, abberu morzas e de s'inferru che cales a bassu! (L.Marteddu)◊ che los so bidindhe in cudhane bassu ◊ piús a in bàsciu bi at abbas bonas 2. mi furriotada totu su logu cumenti a unu bòtu in logu de punta a bàsciu! 3. Cristos istesit crutzificadu bàsciu su podere de Póntziu Pilatu ◊ bàsciu sa carta de su visurrei iat pótziu oberri un’imprenta in Castedhu ◊ sufrestis medas doloris bàsciu is imperadoris Diocletzianu e Massimilianu ◊ bàsciu is ispétzias de su pani e de su binu, s'eucaristia cuntenit corpus, sànguini, ànima e divinidadi de Cristus 4. bàsciu de bènniri s'ora no dhu podemu fai ◊ bàsciu chi est ora no ti ndi pesis! ◊ in bàsciu chi no t'isciàcuas is manus no papas! Ètimu ltn. bassus Tradutziones Frantzesu dessous, sous Ingresu down, under Ispagnolu debajo, abajo Italianu giù, sótto Tedescu unten, unter (+ Dat.).

bílla 1 , nf Definitzione tretu de orrobba (lentzolu, coberta, bestimentu o àteru) chi si ponet addopiau / a duas, a tres, a dexi billas = a dua piza, a tre piza, a deghe piza Sinònimos e contràrios pígia* 1, pinnigadura Frases gheta sa billa de su lentzoru asuba de sa coberta! ◊ su letu est cun sa billa rebbucada e bèni posta asuba de su coscinu Tradutziones Frantzesu bordage Ingresu tucking up, turning down Ispagnolu embozo Italianu rimboccatura Tedescu Umschlag.

calàu , pps, agt Definitzione de calare Sinònimos e contràrios abasciau, faladu | ctr. artziau, pigadu Maneras de nàrrere csn: a conca calada = a ogros a terra; èssere a codhos calaus = disanimadu, ispoetizadu; èssere caladu caladu (nadu de ccn.) = èssere réndhidu chentza fortzas, fintzas sériu sériu; arriu calau = bogadu, prenu de abba essíndheche fora de sos oros Tradutziones Frantzesu descendu, baissé Ingresu got down Ispagnolu bajado Italianu scéso Tedescu heruntergekommen.

colcàre , vrb: corcai, corcare, crocai, crocare, crocari Definitzione foedhandho de gente, pònnere istérriu, in paris, po pasare o po dormire; foedhandho de cosas puru chi istant o podent istare fichias, furriare, bortulare, pònnere in paris, incrubare / betos de crocare de su cristianu: a mata a terra, a brente in susu, de costazu, a longu a longu, a unu túturu, istirados Sinònimos e contràrios collare, giachire | ctr. pesai, stantarxai Maneras de nàrrere csn: avb. èssiri a pesa e croca = no pòdere abbarrare in su letu, istare a iscutas pesados e a iscutas corcados; crocai de codhus = abbassiare de codhos, sa conca, coment'e nendhe chi emmo, ponindhe mente Frases ajó a letu ca est ora de corcare! ◊ candu mi crocu a meigama abarru totu sa noti fúrria fúrria, no mi porit cabai sonnu ◊ pro dare allozu a tie che aimis fintzas corcadu fora! ◊ ca fipo istracu mi so corcatu ◊ chie no at menzus cun sa muzere si corcat! ◊ is mamas boliant fai crocari is pipius ◊ de candu si funt isposaus, tzia Belledha at crocau sempri cun issus ◊ ajó, cheret corcadu ca manzanu est a pesare chito! 2. cussu bentu est passau crochendu cresuras e domus ◊ apo corcadu una canna de bide pro l'interrare ◊ s'ampulla de su binu cheret corcada abbellu pro no buluzare sa fundhana ◊ s'àcua forti e su bentu corcat su lori 3. una note fustis crocaos, sonandho mesunote, candho in camminu iaus inténdhiu un'istrògolo mannu Ètimu ltn. *colcare Tradutziones Frantzesu coucher, marcotter Ingresu to lay down Ispagnolu acostar Italianu coricare Tedescu sich hinlegen.

derrocài, derrocàre , vrb Definitzione isconciare, betare totu a terra de mala manera, a cropu, agiummai coment'e betare de is orrocas, de logu artu Sinònimos e contràrios atzimare, azinare, derrúere, dissantarare, idarrocai, ifasciare, iscalabrare, isciarrocai, isperrumai Frases su molinu non bi fit prus, ispérditu: nche lu aiat derrocatu su ventu Ètimu ctl., spn. Tradutziones Frantzesu tomber, ruiner Ingresu to precipitate, to fall down Ispagnolu derrocar Italianu precipitare, rovinare Tedescu hinabstürzen.

disamparàdu , pps, agt, nm: disamparau Definitzione de disamparare; chi no tenet amparu, chi est lassau in abbandhonu Sinònimos e contràrios abbandhonadu, difortunadu, disciamparau | ctr. amparadu, contivizadu 2. caru babbu, prite nos as lassadu disamparados? ◊ depimus dare calchi cosa pro sa zente disamparada ◊ che pòbera isconfusa, disamparada e nuda, no at bratzos ne ghia chi la potant torrare in bona muda 3. in sos muntonarzos sos disamparados sunt chirchendhe recatu, in mesu de sa zente dimandhendhe (L.Marielli)◊ si a su disamparadu daes apozu est caridade Tradutziones Frantzesu sans protection, délaissé, abandonné Ingresu forlorn, emarginated, unprotected, down and out, outcast Ispagnolu desamparado Italianu indiféso, derelitto, emarginato Tedescu ungeschüzt, verlassen, Ausgestoßene.

fadicàdu , agt: fadicau, fadigadu, fatigadu Definitzione romasu cadidu, làngiu meda, andhau male meda de carres po fàmine o maladias, o fintzes de su tropu trebballare; nau de unu terrenu, chi giughet pagu sustàntzia Sinònimos e contràrios afésiu, irmarridu, lagnu, mabagrabiu, marriu, scalarxiu, scariatzu, surgiu 1 | ctr. arrunzonadu Frases una giunta de orzu no ti la nego, ca ses fadigadu: ma si ti firmas assazas su puntorzu! ◊ tres ndhe incontrat lanzos, fadigados, malancinidos e gai maltratos chi li ant fatu una tale impressione de zente essindhe dae sa presone ◊ coment'e unu calledhu fadigadu in pè no ti rezias de su fàmine 2. za l'ingrassat su logu fadigadu totu cussu ledàmine! Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu affaibli Ingresu run down Ispagnolu agotado, consumido Italianu deperito Tedescu heruntergekommen, abgezehrt, abgemagert.

falàre , vrb Definitzione andhare, portare o mòvere de assusu o de artu a bàsciu, su si pònnere a cicire, orrúere po mancamentu de sa fortza de aguantare prantaos; foedhandho de un'istrégiu, pèrdere su chi dhu’est aintru ca ch’essit in calecun’istampu; nàrrere chentza bisóngiu o iscobiare a is àteros su chi s'ischit Sinònimos e contràrios abasciai, abbaltare, achirrare, acirrai, andai, aprofitare, assèndhere, cabai*, rúchere / pèldere, sfàiri / acalamai / iscobiare | ctr. alciare, ampiai, pigai 1 Maneras de nàrrere csn: falare una cosa a chisina = abbruxaidha de unu totu; falàresi a popoine = nau de linna, infarraciaisí, nau cun feli de ccn., abarrai sétziu sentza de fai nudha; falàresi che paperi ifustu = no tènniri sa fortza de aguantai istrantaxu; falare in fortzas e in petas = menguai de pesu, slangiri; falaresiche in carchi cosa = fai o pigai totu su chi unu tenit in ganas de una cosa, aprofitai; falare un'irrocu = arresurtai própiu comenti si frastimat; falare sa sedha a un'animale = learebbindhela de dossu, o fintzas, nadu própiu de sa sedha, intràreli, de si l'intèndhere s'animale a pitigadura, a dolidura Frases semus falados como dae montes ◊ falamus a zosso a frundhagu ◊ faladindhe dae s'iscala ca ndhe rues! ◊ ndhe li est faladu su prantu ◊ no falabat su pede a sa furmica ◊ tota die triballendhe no apo àpidu un'iscuta a mi falare ◊ sos puzones si sunt falados subra de un'àrbure ◊ s'ànghelu mi falat a mi nàrrere sa cosa, si no mi la nades bois?! ◊ fàlandhe sa padedha dae su fogu! ◊ a s'iscravamentu ndhe falant su Cristos dae sa rughe 2. s'est faladu che a s'àpara de maju suta de totu cussu pesu ◊ si est falendhe de su sonnu, de su fàmine, de su fàdigu ◊ ndh'est faladu cudhu muru totu isvaledradu de sa domo betza ◊ cun custu nie meda, cussas domos betzas che falant totugantas ◊ dae candho at passadu cussa maladia no podet ingullire: si m'est falendhe gai, ite ruina! ◊ su monte l'ant faladu a chisina ◊ tue no de ti mòere ti ses faladu a popoine ◊ sa prantaza est totu falèndhesi ca est chentza abbada 3. cust'isterzu falat che chiliru ◊ custa cuba est falendhe e no cheret posta ◊ zughet una ferida falendhe ◊ ue l'ant operadu est sempre falendhe ◊ gighet una tita abbuscicada e falendhe che fémina allatendhe ◊ cun custa sumana de abbas chi at fatu, sos rios sunt totu falendhe 4. za ti che falas, in su casu fatu! ◊ in contos de gai za si che falat, mih: est sa cosa chi prus li piaghet! ◊ za si che falat, oe, preighendhe, cun totu cussa zente!…◊ za si che falant cussos prozetistas: pro una frigada de pinna ch'essint in milliones!… 5. a custu no faghet a li nàrrere nudha ca che li falat totu: no ndh'ischit muntènnere, no, de cosa segreta! 6. sa maledissione chi li at iscutu su babbu li est falada che sedha ◊ mi so istremutida candho mi at nadu chi sos irrocos suos mi falaiant subra Sambenados e Provèrbios prb: candho mancu si pensat s'ira divina falat ◊ a cadhu pitigadu sa sedha li falat Tradutziones Frantzesu descendre, poser, s'écrouler, s'évanouir Ingresu to crash, to go down, to faint Ispagnolu bajar, derrumbarse, desmayarse Italianu scéndere, depórre, crollare, accasciarsi, svenire Tedescu herabkommen, hinabgehen, aussteigen, zusammenbrechen, in Ohnmacht fallen.

foliài , vrb: fruliare, fugliare, fuliae, -ai, -are, fulliai, -are Definitzione imbolare, betare a un'ala, atesu, a terra calecuna cosa chi no serbit prus; lassare o lassàresi orrúere, o fàere orúere a terra; foedhandho de laores, batire o bogare frutu, giare resa / fugliare una cosa a cantu curret bratzu = atesu meda, cantu prus si podet Sinònimos e contràrios bessai, bocare, frundhire, ghetai, imbolare, iscavulai, sciuliai 1, strumpai / bundhare | ctr. allogae, collire Frases pigant su fiascu e nci dhu fóliant a su spirifundu de su mari ◊ fruliade sas falches, manigadores de pane e chibudha! (F.Sechi)◊ gighet bestes chi cherent fruliadas, totu mughedhu ◊ candho mi ant bidu betzu mi che ant fuliadu che un'istratzu ◊ sa carrada est fuliendi: tocat a ndi bogai unu pagu de binu ◊ portu unu tussi… seu sempri fuliendi! 2. sa maladia l'at fulliau a terra ◊ no ti fúlies in terra ca t'imbrutas! ◊ sa mata ndi dh'at fulliara su bentu ◊ fulliau mi so in s'istoja a titillias de fritu 3. suta de sa luna chi frúliat prata, mih s'istradone! ◊ innòi at a cresci trigu de fuliai a trinta! ◊ de issa s'innamorant sos piús pro chi sa gràscia fúliat a mojos (P.Mossa) Tradutziones Frantzesu jeter Ingresu to throw away, to knock down Ispagnolu echar Italianu buttar via, buttar giù Tedescu wegwerfen, hinunterwerfen, hinabwerfen.

ghetài, ghetàre, ghetàri , vrb Definitzione lassare andhare a istràmpidu, a cropu, o imbolare de pitzu a bàsciu, de artu, fintzes faendho un’istrégiu a covecadura, a furriadura impresse de che orrúere su chi dhu’est, pròere puru; andhare de unu logu prus in artu a un'àteru prus in bàsciu (o pentzau deasi); pònnere is manos apitzu de calecuna cosa mescamente de mala manera, o fintzes su si giare a calecuna cosa de malu o pònnere cun gana meda a fàere cosa; nau de laores, giare una resa; ammostare calidades, capacidades, assimbigiare a ccn. Sinònimos e contràrios betae, foliai / cabai, falare / abbranchiare, iscarrafiare / pròere / bufai | ctr. allogae, collire / alciare, ampiai Maneras de nàrrere csn: ghetai de cuadhu = betare, fagher rúere dae cadhu a chie bi est sétidu; ghetai a perda = iscúdere, tragare a pedra; ghetaisí a terra = isterrigorzàresi, pònneresi corcadu in terra; ghetare, ghetai apari = betare totu a unu muntone, isordulare totu, nàrrere afaiu; ghetai su cuadhu a s'ègua, su mascu a sa fémina = dàreli su mascru a l'improssimare; ghetàresi che tzurpu in festa = pigai cosa cun asuria; ghetai una cosa in faci a unu = argumentàreli una cosa in briga; ghetare una morte a unu = ghetai sa curpa, incurpai, acusaidhu de ai bociu a ccn.; ghetaisí contras a unu = andhare o essíreli in contràriu (o fintzas trubbaresili, lòmpereli a l'iscúdere, a tzumbare e gai); ghetare labore = seminai; ghetare a unu (a su babbu, a sa mama) = assimbillai, ghetai ària a unu; ghetai apalas una cosa = daresila a pérdida, no ndhe fàghere contu; ghetai s'afetu a ccn. = pònnere amore, istima, indiosàresi de ccn. Frases cussa cosa ghetadha a is canis! ◊ nci ghetu is malloredhus a sa pingiada ◊ dona atentzioni ca nci ghetas custa cosa a terra! ◊ est ghetandhe abba a mojos ◊ sa noti fiat maba e su celu fiat ghetendu 2. dae montes sos pastores ghetant a campu ◊ remonie sos canes ca soe ghetandhe a ube sezis bois! 3. su sordau chi buscabat carchi die de lisséntzia ghetabat carchi arruncu de labore (F.Cambosu)◊ ses aici basucu de crèiri chi su dinai si potzat ghetai comenti si ghetat su fasolu, in terra 4. unu isceti si at a ghetai contras a mimi!…◊ toca, impostadí in tali logu ca nci ghetu su cani, si agataus sirboni! ◊ s'astore petarju est a rodeu, a gràrios, prontu a si ghetare ◊ su mascu de ghia nostu si ghetàt a sa genti, chi ndi atobiàt in su mòri 5. cussu est disisperau e si ghetat a su binu pro irmenticare ◊ saidada sa fà, nci ghetant is brobeis a su campu ◊ dónnia borta mi dhu ghetat in faci, ca nanca cussu mi at agiudau e dèu a issu no 6. su trigu ocannu at ghetau a dexi, s'annu passau a tréixi ◊ chi dónnia moi ghetit a coranta! ◊ coment'e ómine ghetabat pacu pupa, ma fit mannu de coro ◊ in logu de iscuriu arresplendori ghetas! 7. a chie at ghetau custa pitzinna goi balentiosa? 8. a su fizu li ghetant sa morte de un'ómine 9. chin cantu ghetamus apare no mediamus mai! ◊ su madiru de cussa iat ghetau s'afetu a un'àtera fémina Ètimu ltn. *jectare Tradutziones Frantzesu jeter, descendre Ingresu to cast, to get down Ispagnolu echar, bajar Italianu gettare, scéndere Tedescu hinunterwerfen, herunterwerfen, herunterkommen, herabkommen, hinuntergehen, hinabgehen, Wegweiser.

giòssa, giòsso, giòssu , avb, nm: zosso Definitzione su logu in bàsciu / biajosso, avb. = in bàsciu, in zosso Sinònimos e contràrios agiossu, bàsciu, imbàsciu, ingiosso 2. a s'intrada de sa domo issoro bi fit su giosso Sambenados e Provèrbios smb: (De)iosso, (De)iossos, (De)josso Ètimu ltn. deorsum Tradutziones Frantzesu bas, en bas Ingresu down Ispagnolu abajo Italianu giù Tedescu belästigen, unten (stato), herunter (avvicinamento), hinunter (allontanamento).

illascàre , vrb Definitzione fàere prus lascu, istesiare una cosa de un’àtera, fàere calecuna cosa prus pagu bortas; fintzes lassare andhare, giare calecuna cosa, giare su cuntentu Sinònimos e contràrios allascai, arrairi, illentiare, iscanzare, isciagai, istesiai / allatzicare, menguai | ctr. acurtziare, afíere, intibbiri, sizire Frases sunt isetandhe a lis illascare su presorju ◊ illascàdebbos! ◊ illasca sa vite ca est tropu afissa!◊ no resesso a illascare custu nodu pro l'isòrbere ca sa fune si est ifusta, at ufradu e at afissu de prus 2. impessu si est sapiu in bratzos de su babbu, su criedhu si est illascau a prànghere 3. isse unu tempus ndhe fit sèmpere in domo, ma dae carchi tempus in goi at illascadu ◊ fint sèmpere paris, ma de candho ant brigadu ant illascadu e como petzi si agatant pro chistiones de faina 4. babbu no s'illascaiat meda ca dinari a comporare bitzicreta no ndhe aiat Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu desserrer, lâcher Ingresu to loosen, to thin (out), to cut down on Ispagnolu aflojar, espaciar, largar Italianu allentare, diradare, mollare Tedescu lockern, lichten, nachlassen.

ilmarrídu , pps, agt: irmarridu, ismarriu Definitzione de ilmarrire; chi est chentza fortzas de su fàdigu, de su langiore, de su tropu trebballu Sinònimos e contràrios afésiu, fadicadu, istasidu, mabagrabiu, marriu, scalarxiu, scariatzu, surgiu 1 | ctr. arrunzonadu 2. e poto nàrrere chi apo fatu proa, però tenia su giuo irmarridu, mancu artziare podiat sa coa!(B.R.Carbone)◊ deo no poto currer ne trotare che cadhu topu, betzu e ilmarridu (Moretti) Tradutziones Frantzesu affaibli Ingresu run down Ispagnolu agotado Italianu deperito Tedescu heruntergekommen.

imbàsciu , avb Definitzione in bàsciu Sinònimos e contràrios bàsciu, giosso Frases fit abbaidendhe a imbàsciu dendhe sa manu a sos chi deviant pigare Tradutziones Frantzesu bas, en bas Ingresu down Ispagnolu abajo Italianu giù Tedescu unten.

imbistidòre , agt, nm Definitzione chi o chie imbistit Sinònimos e contràrios rugone Tradutziones Frantzesu tamponneur Ingresu that runs somebody down (the person) Ispagnolu atropellador Italianu investitóre Tedescu wer überfährt.

immarríu , pps, agt: smarriu Definitzione de immarrire; chi istat male de petzas, làngiu; chi est istracu meda / immarriu che àinu = istracu che àinu Sinònimos e contràrios lagnu, marriu* / istracu 2. is duos fiant lómpios a sa funtana immarrios ◊ apustis de totu cussu viàgiu a pè furint immarrios ◊ trebballandho deasi funt immarrios ◊ commo seo immarriu e no sigo su contu ◊ fiais immarria ma custa iscutighedha de sonnu bosi at pausau! Tradutziones Frantzesu affaibli Ingresu run down Ispagnolu agotado Italianu deperito Tedescu heruntergekommen.

incarbonài, incarbonàre , vrb: incarvonare, incrabonai Definitzione fàere a crabone, niedhu che crabone (o fintzes imbrutare de crabone), abbruxare Sinònimos e contràrios acarvonare Frases cussu arrustidori est capassu de incrabonai totu sa petza e apustis dha fadeus sa figura!… (G.Tatti) Tradutziones Frantzesu carboniser Ingresu to burn down Ispagnolu carbonizar Italianu carbonizzare Tedescu verkohlen.

incarrutzài , vrb rfl: incurrutzai Definitzione agiummai coment'e pònnere in su carru: pònnere, imbarare a pitzu de calecuna cosa Sinònimos e contràrios acotzai, arrambare, arremai 1, asubai, imbarrigare Frases dh'at incurrutzau a su muru ◊ no abarris sempri incarrutzau a mei: bai e gioga! ◊ incurrutzat sa conca apitzus de su coscinu, ma sonnu nudha ◊ at incurrutzau sa conca asuba de su codhu de s'amigu Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu mettre un objet sur qqch Ingresu to lay down Ispagnolu poner encima de algo Italianu adagiare sópra Tedescu niederlegen.

incruài , vrb: incrubai, incrubare, incuare, inculbare, incurbare, incurbiai, incurbiare, incurvare Definitzione abbasciare a un'ala, pònnere a un'imboe, culembru; abbasciare sa conca, indrúchere s'ischina a cara a denanti; su si indrúchere a ccn., a su chi bolet s'àteru Sinònimos e contràrios ancrucare, cruai, incrunai, inconchinare, incrinire, incrubedhare, incrunai, indortinare, ingruxare, palangai | ctr. arritzare, istantargiai, ficare Frases m'incurvavo in sa funtana bufandhe a fruncu ◊ si est incrubau a ndi bodhí cosa de terra ◊ fit timendhe a s'incurbiare a cullire crocas ◊ su bentu est tirendi aici e sa mata s'incrubat a cussa parti ◊ zuchet s'ischina a unu cantzu a fortza de istare incurbiau ◊ incrua s'istrexu po pigai prus àcua a tassoni! ◊ totu sas matas s'incrubant ◊ apo incurbadu sa conca e mi so cagliadu 2. su soli si nci fiat incrubendu 3. no est de atzetare goi a conca incurbiada su chi nos benit o chi nos fachent! Sambenados e Provèrbios prb: chie meda s'incúrviat su culu si li biet Ètimu srd. Tradutziones Frantzesu incliner, pencher, s'incliner, s'humilier Ingresu to incline, to bow, to bend down Ispagnolu inclinar, agachar, humillarse Italianu inclinare, chinare, inchinarsi, umiliarsi Tedescu neigen, sich neigen, sich erniedrigen.

ingaliàre , vrb Sinònimos e contràrios abbumbare, acirrai, bufae, ingúllere trincai Tradutziones Frantzesu avaler d'un trait Ingresu to gulp down Ispagnolu tragar Italianu tracannare Tedescu hinuntergießen.

«« Torra a chircare