betàe , vrb: betai,
betare,
vetare Definitzione
giare o fuliare a terra una cosa a imboladura, a cropu; pònnere in pitzu, e rifl. giare a pitzu a ccn. o a css. po si ndhe fàere mere, po dhi fàere male, po ndhe aprofitare o fintzes solu, si est trebballu, po ndh'àere gana de dhu fàere; lassare andhare de artu (abba, froca, gràndhine), furriare, fàere orrúere; pònnere cosa in istrégiu imbuidandhondhe de un'àteru; incrubare, fàere pèndhere a una parte
Sinònimos e contràrios
detai,
foliai,
frundhire,
ghetai*,
imbolare,
ingullire,
irbersulare,
isciusciai,
istrampare,
lampare 1
/
assemizare
/
falare,
pròere,
rúere
/
incurpare
/
semenai
| ctr.
arragolli,
collire
Maneras de nàrrere
csn:
betàresi a carchi cosa = pònneresi a fàghere carchi cosa, infrundhire; betare apare = nàrrere afaiu, fuedhai sentza de fai distintzioni tra cosas diferentis; betare (cosa, cosas) a una, a unu, totu a unu = pònnere paris, pònnere totu paris cosas diferentes, distrúere o isordulare su logu; betare raighinas = pònniri arréxinis; betàresi a…(+ agt) = fàghere finta de èssere…(+ agt); betare boghe = ghetare boche, cramare, tzerriai; betare boghes = ghetare boches, zubilare, tzerriai po dannu, po agiutóriu; betare una fusilada, unu tiru, unu bandhu = isparare, bandhire; betaresila a pérdida = fai finta de no àiri inténdiu, o cumpréndiu; betare in frimmu = inzertàrela, fàghere una cosa chi andhat bene meda, fàghere inzertu; betare s'àstula a unu = assemizare a unu, àere s'assemizu de un'àteru, leare su naturale de un'àteru; betare sas neghes a unu = dare sa curpa; betare su trau, su berre, su mascru = dare su mascru a su fiadu fémina in more; betare pagamentas, abba, lughe, afitu a pagare = mandai s'avisu de pagai; betare sos canes, sos carabbineris = pònniri is canis, is carabbineris avatu de ccn.
Frases
betachelu a su fogu cuss'abbunzu! ◊ betasidhu un'istidhu de abbardente, o una cícara de cafei! ◊ a sos frores lis cheret betadu abba ◊ betadu bi ndh'as, de sale, a sa padedha? ◊ beta mànigu a sos animales! ◊ s'iscuru, ite apretu a si ch'esser betadu in ponte! ◊ tzertos ndhe apo bidu chi, pro chi siat toscu mísciu a fele, che lu betant che mossu saboridu (G.Sini)◊ no resessit a che ndhe betare prus, de nudha, a corpus! ◊ beto sas camisas in sa pala de una cadrea
2.
li si sunt betados sos corbos! ◊ s’ae si betat a s’olia, a sa ua, a sa figu ◊ at lassadu su bufonzu e si est betadu a su tabbacu ◊ za l'at abbertu s'ogru, no si est betadu a sa cosa mala, no! ◊ a sa ferràina bi amus betadu su bestiàmine ◊ cantu ses sétzidu in cue, ficadindhe e bétadi a fàghere! ◊ mamma si at betadu s'issallu e ch'est essida ◊ si mi faghet dannu li so betendhe sos carabbineris! ◊ cheret betadu su bestiàmine a s'abba, ca est sididu
3.
si est betadu a mortu, a drommidu, a malàidu, a mudu, a macu ◊ a sa leva si est betadu a surdu pro no fàghere militare
4.
totu a sa mama at betadu custa pisedha ◊ e a chie nachi si est betadu, custu, chi faghet gai?! ◊ già li at betadu, su bratzu de su nonnu!…◊ già li at betadu, sa nàschida!…◊ no lu tzírighes, a isse: si li betat s'àstula de sos tios no ti faedhat prus! (G.Ruju)
5.
e candho betades, a campu, cun su bestiàmine? ◊ cussos che sunt betados in cussa falada
6.
si cudhas criaduras faghent dannu, sas neghes deo las beto a su mannu ◊ su dannu chi at fatu cudhu lu sunt betendhe a tie!
7.
candho no teniat àteru tribàgliu si leaiat calchi narvonedhu a si lu betare a trigu ◊ betamus sos ortos a basolu e moriscu ◊ sos ómines che sunt betendhe fae ◊ de ortos sa zente como no ndh'est betendhe prus!
8.
lèadi su paracu ca est betendhe ◊ si betat, oe, est froca ◊ est lampendhe, tronendhe e betendhe meda
9.
los at betados unu cadhu currindhe chi lis est coladu acurtzu ◊ dae tentu comente ti moes, ca mi betas! ◊ sa frebba mi at bedatu a terra ◊ est coladu chentza abbaidare e mi at betadu
Tradutziones
Frantzesu
jeter,
verser
Ingresu
to throw,
to pour (out)
Ispagnolu
echar,
arrojar,
verter
Italianu
gettare,
buttare,
méscere
Tedescu
werfen,
eingießen,
einschenken.
betiàre , vrb: abbetiae* Definitzione
foedhare ancora arrespondhendho a ccn. coment'e po bòllere s'arrexone fintzes chentza ndhe àere
Sinònimos e contràrios
aconchizare,
acorrochinare,
aperrare,
briare,
certai,
reotare
/
achibberare,
acroconai,
afutare,
atediare,
collobbiare,
inchibberare,
inchimerai,
incrabudhire,
infelai,
infuterare,
renignai
Tradutziones
Frantzesu
insister,
s'obstiner,
s'entêter,
être buté
Ingresu
to insist
Ispagnolu
insistir,
obstinarse
Italianu
insìstere,
ostinarsi
Tedescu
dabei bleiben.
biaronàre , vrb Definitzione
pònnere su biarone, tupare a biarone is tzacaduras (de is muros, de sa linna)
Sinònimos e contràrios
imbiaronare,
stochiai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
mastiquer
Ingresu
to stucco
Ispagnolu
enmasillar
Italianu
stuccare
Tedescu
verkitten.
biasciài , vrb Definitzione
andhare, essire, segare a trotu, a sbiàsciu
Sinònimos e contràrios
sbiasciai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
biaiser
Ingresu
to go sideway
Ispagnolu
andar a sesgo
Italianu
andare obliquaménte
Tedescu
schief gehen.
bíbere , vrb: bíere,
biri 1,
bívere 1,
víere 1 Definitzione
ingurtire cosa lícuida (es. abba, binu o àteru deasi, o fintzes àteru cun abba, es. píndula): nau chentza precisare ite, bolet nàrrere a bufare cosa cun àrculu / pps.: bíbiu, bidu, bistu, biu, vitu / ind. pres.: bio, bies, biet, biemus, biezis, bient
Sinònimos e contràrios
acirrai,
aciumai,
bufae,
bufutzare,
bumbare
Maneras de nàrrere
csn:
biri a buconi a buconi, a súrbidus piticus = b.a ticu ticu; biri totu a unu tironi, a bruncu, in su cungiali, in s'ampudha
Frases
amus a bíbere paris in su càntaru ◊ cussu biet a trimpone ◊ cheret dau a bívere a sos pitzinnos ◊ manicandhe e bivendhe paris diventamus peri piús amicos ◊ apo vitu ◊ apo àpidu sidis e mi azis dadu a bíere ◊ nemos niet "De cust'abba no bibo"!
Ètimu
ltn.
bibere
Tradutziones
Frantzesu
boire
Ingresu
to drink
Ispagnolu
beber
Italianu
bére
Tedescu
trinken.
bicài , vrb: abbicai,
bicare Definitzione
pigare su papare cun su bicu, iscúdere, fèrrere cun su bicu; istare a su tasta tasta cosas de papare / bicai su casu = triballare su casu cun sa punta de sos pódhighes pro ndhe li fàghere essire su soru e pro l’allisiare
Sinònimos e contràrios
bichitare,
isbicare,
ispiticulare,
pissulai
/
spribillonai
Frases
mighi ti bicat, cussu pudhu!
2.
seis bichendu dogna cosa che guntruxus malus a satzai ◊ chini bicat fatuvatu no giaunat ◊ a mignanu est sèmpere bicanno e a ora de prànnere no dhi pigat fàmene! (P.La Croce)
Sambenados e Provèrbios
prb:
pilloni chi no bicat at bicau
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre avec le bec,
becqueter
Ingresu
to peck a
Ispagnolu
picotear,
picar
Italianu
beccare,
spilluzzicare
Tedescu
picken.
bichedhàre , vrb Definitzione
bogare o fàere una cosa a bicos, mescamente in is oros, coment'e pigandhodha a bicadas, segandho cosa
Sinònimos e contràrios
bichillitare,
irbinarjare,
sarretai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
découper
Ingresu
to indent
Ispagnolu
mellar
Italianu
frastagliare
Tedescu
auszacken.
bichitàre , vrb Definitzione
papare, arregòllere sa cosa cun su bicu
Sinònimos e contràrios
abbicai,
biculitare,
ispidhuncare,
ispirtzulare,
pibitzuai
Frases
calchi poforinu andhaiat onzi tantu a bichitare su trigu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
prendre avec le bec,
becqueter,
picorer
Ingresu
to peck
Ispagnolu
picar,
picotear
Italianu
beccare
Tedescu
aufpicken.
biculàre , vrb: piculare Definitzione
pigare, papare cun su bicu, a cropos de bicu, comente faent is pigiones, is pudhas (ma si narat fintzes in su sensu de leare a papare a bículos, segandho a manos de orrugu prus mannu)
Sinònimos e contràrios
bichiare,
bicullitare,
ispitudhare,
ispitulare,
ispitzicorvare,
papai,
picuzare,
spurtiri
Frases
sa pira l'est totu biculendhe s'ae ◊ lass'istare sa figu biculada ◊ cussu bículat in mesa anzena ca no si cheret tribbulare
2.
daghi l'ant tantos pudhos biculada, como sa pudha tua perdet s'ou…
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
ébrécher,
émietter
Ingresu
to nibble
Ispagnolu
picotear
Italianu
sbocconcellare
Tedescu
naschen.
bídere , vrb: bíede,
bíere 1,
biri,
bítere,
vídere Definitzione
funtzione de is ogos, de sa vista, su chi si faet cun is ogos fintzes chentza s'idea de abbaidare: su serare, distínghere, su ndhe bodhire cun is ogos sa figura, is colores e totu su chi si paret de is cosas; su si pàrrere de is cosas, su connòschere, ischire / ind. pres. 2ˆ p. sing. bis, 3ˆ p. sing. bit, 3ˆ p. pl. bint (= bides, bidet, bident); ind. imp. 3ˆ p. sing. biat, 1ˆ p. pl. bidimis, (= bidiat, bidiaimus), camp. dèu biei, nosu biristis; pps. bídiu, bidu, bistu, bítiu, bitu, biu 1, vitu
Sinònimos e contràrios
agatare,
connòscere,
ibbíere,
iscampiare
/
imparai,
ischire
Maneras de nàrrere
csn:
a menzus bídere! = genia de saludu de dus chi si lassant, andendisindi s'unu o s'àteru; no bídere una bótziga = no biri nudha, èssiri ciurpu límpiu; no bídere su cadhu presu = andai a mari e no agatai àcua; bíderesi cun ccn. a unu bisonzu = tènniri agiudu a s'apretu; no si poder bídere (s'unu cun s'àteru) = àere tírria, èssiri a iscórriu s'unu cun s'àteru; no si poder bídere (nadu de unu a iss'etotu), no poder bídere a unu faghindhe ccn. cosa, chentza fàghere, e gai = non bòlliri a…, èssiri dispràxiu pro…; fai biri = ammustrare; donai a biri, dare a bídere = dimustrare (ma fintzas fàghere finta); dàresi a bídere, faisí biri = fàgheresi a connòschere pro su chi unu est (prus che àteru faghindhe carchi assione mala); bideresindhe menzus (de fai ccn. cosa) = agataisí mellus, prus cuntentus; biri a lampaluxi = bídere male, a tretos; no b'at mancu it'e ’ídere = (nadu de cosa pruscatotu candu est paga), mancu si bit, est aici pitichedha, aici pagu chi no benit a bèni mancu a dha biri; dare, àere ite de bídere = donai o tènniri ocasioni, motivu po certai, murrungiai, po èssiri a iscórriu; no cheret bidu = no fait a dhu biri de cantu est légiu, brutu, malibigau, unu grisu; èssere "bidisti e credisti" = crèiri isceti a su chi unu bit cun is ogus suus; bídere una cosa che…, comente e… (+pps) = in perígulos mannos de…, coment'e cosa fata deabberu; ma est a bídere!… = ma càstia a biri!; est a bídere si… = bai e circa si…, tocat a isciri si…; a bídere est, si est gai! (averguendhe o atroghendhe carchi cosa)= est própiu aici!; bideresibbei in ccn. logu = andaidhoi
Frases
abberi sos ogros si cheres bídere cosa ◊ abbaidendhe so, ma no bido nudha ◊ si bint pipius e mannus passendi a manu pigada ◊ proite, candho mi bies, sa cara ti giras? ◊ su bículu de sa tramata comente mi l'ant fata est a bídere, frades mios!…◊ biu m'eis a fillu miu? ◊ mi ant a bítere che ànima airata! (R.Manca)◊ seu biendu unu tallu de canis currendu
2.
assumancu proite ti ses dendhe a bídere, pro chimbe francos! ◊ si est furriadu che una píbera e gai si est dadu a bídere chi est letranghigurtzu ◊ li dao a bídere chi deo no so comente pessat issa ◊ mancari no lu dabat a bíere, ma fit bragheri ca su ghéneru l'aiat pesau ◊ sa genti timiat is autoridadis, ma sentza dhu donai a biri ◊ damus a bídere chi semus unidos!◊ pro gai pagu ti ses dadu a bídere: pro deghe minutos no che as agabbadu sa faina!
3.
si triballas ti ndh'as a bídere menzus ◊ si li benit bisonzu, ca est solu, no si bidet cun neune
4.
si unu est bonu a triballare si bidet a sa prima betada de manu ◊ su fiadu si bidet a sa pilidura ◊ is cuadhus si bint a sa torrada!
5.
at aciapadu un'ómine chi li at dimandhadu a bídere a ue fit andhendhe ◊ imbístiga a bídere si ndh'ischint a seguru de su chi at capitadu ◊ at domandau a una fémina de s'arruga a biri ita ci fiat in cussa domu
6.
a chie, dae chie l'as bidu a fàghere gai?! ◊ dae su babbu l'at bidu a si arreulare ammandronadu?!…◊ cumenti at biu de su babbu est fadendu issu!
7.
no cheret bidu: pro s'unfiadura at cambiadu figura! ◊ in s'ortu, figos e prunas no cherent bidas de comente sunt irbandhonadas!
8.
ant tentu it'e bídere pro sa partimenta ◊ mudu, no dias it'e bídere a sa zente cun custu nara nara!
9.
andhe chi no ti che ses bidu tue, benzo deo a ti chircare ◊ fizu tou inoghe no si ch'est bidu! ◊ comente l'as atzumbadu, su botighedhu, ca fit in tàntaris, ndhe l'apo bidu che rutu e segadu!
Sambenados e Provèrbios
prb:
Bernardu m'at bistu, iscovas de forru ◊ prus bident duos chi no unu
Ètimu
ltn.
videre
Tradutziones
Frantzesu
voir
Ingresu
to see
Ispagnolu
ver
Italianu
vedére
Tedescu
sehen.
bidhiàre , vrb Definitzione
betare o fàere chilighia
Sinònimos e contràrios
chilighiare,
incilixiai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
geler blanc
Ingresu
to frost over
Ispagnolu
escarchar,
formarse escarcha
Italianu
brinare
Tedescu
reifen.
bigiàre 1 , vrb: abbillai,
bigliai,
billai,
bizare,
vitzare Definitzione
istare atentos, a s'avértia, giare atentzione a calecuna cosa; istare ischidaos / billai su mortu, su malàidu, su bestiàmine; billai a peistanti = istare a bàrdia a us'e militare
Sinònimos e contràrios
acastiai,
agorrai,
tentare
/
abbídere,
abbigiare,
acatae,
saerare
| ctr.
drommire
Frases
candu dhi fiat atacau su carbuncu dh'emus billau po mortu ◊ immoi is mammas a is fillas no dhas billant prus, candu funt isposas ◊ si ischiat in cale ora de sa note benit su ladru, su padronu tiat bizare! ◊ no bies chi no mi dat àchiu, semper bizandhe che guàrdia de presone?! ◊ no dromu e no billu
2.
cantas notes, compà, amus bizadu fatendhe serenadas a chiterra!…◊ su cilleràrgiu fut avesu a bigiare
Ètimu
ltn.
vigilare
Tradutziones
Frantzesu
veiller
Ingresu
to stay awake
Ispagnolu
velar
Italianu
vegliare
Tedescu
wachen,
wach bleiben.
bilantzàre , vrb: abbilantzare*,
billantzare,
billassare Definitzione
pònnere in su bilànciu, pònnere a dispositzione (nau mescamente de dinare); tantare, cunsiderare is cosas po bíere ite podent bàlere
Sinònimos e contràrios
tantare
/
armudiai
2.
candho at crómpitu sos decheoto annos si fit billassanne cantu de bonu e de malu aiat fatu ◊ non resessiant a si billassare chie aiat rejone
Tradutziones
Frantzesu
balancer,
équilibrer
Ingresu
to balance
Ispagnolu
equilibrar
Italianu
bilanciare,
equilibrare
Tedescu
bilanzieren,
ausgleichen,
abwägen.
bíncere, bínchede, bínchere , vrb: binci,
bínciri,
bínghere,
bíntzere,
vínchere Definitzione
su arrennèscere in calecuna cosa superandho is dificurtades, is fortzas contràrias; su èssere méngius o prus de un'àteru in calecuna cosa; lòmpere, nau de erbas, de frutuàriu / pps. bínchidu, binsu, bintu, bissu, vinsu; bínciri un'annu a Deus = èssere betzos meda
Sinònimos e contràrios
abbadinare,
abbotinare,
acacigai,
cavacai,
subbacare
| ctr.
pèrdere
Frases
in is guerras, chi unu no perdit s'àteru no bincit ◊ sos laoradores, sos pòveros, de gherra no ndh'amus bissu mai ◊ as bissu su primu prémiu ◊ si cheres bínchere impara a zogare! ◊ l'at postu in zustíssia, ma de pretu no ndh'at bínchidu etotu
2.
su triballu est meda e a solu no lu poto bínchere ◊ bi aiat zente meda bochindhe fogu, ma azigu l'ant bínchidu ◊ e chie los binchet, a issos, candho si trubbant?!…◊ mi cheriant seighimiza contonadas in duos meses ma no bi la podia bínchere e apo negadu
3.
in sa bidha binciat a totus po sa bellesa ◊ isse est prus mannu de a mie, mi binchet duos annos ◊ cussus no funt avedalis, si bincint unus cantu annus
Sambenados e Provèrbios
prb:
su vítziu bincit a su giudítziu ◊ chie binchet azuat
Ètimu
ltn.
vincere
Tradutziones
Frantzesu
gagner,
vaincre,
surmonter,
accabler,
écraser
Ingresu
to win
Ispagnolu
ganar,
arrollar,
vencer
Italianu
vìncere,
assoggettare,
superare,
sopraffare,
sconfìggere
Tedescu
besiegen,
überwältigen.
bindicàre, bindigàre , vrb rfl: vennicare Definitzione
pagaresindhe de mala manera de unu dannu, de un'ofesa
Sinònimos e contràrios
vengai,
vinghitare
Frases
si ndhe sunt bindicaos
Ètimu
itl.
vendicare
Tradutziones
Frantzesu
se venger
Ingresu
to revenge oneself
Ispagnolu
vengarse
Italianu
vendicarsi
Tedescu
sich rächen.
binnennài , vrb: binnennare,
vinnennare Definitzione
segare e arregòllere totu s'àghina de is bíngias, ma fintzes incungiare àteru / b. casidhos = bogai su meli
Frases
a binnennare che daet a sa bandha de mesu cabidanni ◊ zughiant s'idea de binnennare ma no bi ant binnennadu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
vendanger
Ingresu
to harvest grapes
Ispagnolu
vendimiar
Italianu
vendemmiare
Tedescu
lesen,
Weinlese halten.
biràre , vrb: biriare Definitzione
su che orrúere de s'abba, binu e cosas deasi a fora de un'istrégiu tropu prenu (e deosi fintzes prènnere meda); coment'e girare, furriare / b. de manu sa binza = torrare de manu, marrai sa de duas bortas a cartzai is fundus
Sinònimos e contràrios
besciare,
ghirare* 1,
ghessare,
ischiscionare,
rebbucare 1
Frases
sos rios sunt totu buluzados, s'isciuma ndh'est birada ◊ si sa cantidade est tropu che birat fora de sa mesura ◊ fortunas e aficos birent che rios! ◊ sos lacos sunt birendhe de mustu ◊ cale lutia ndh'at fatu birare su càlighe? ◊ sa pitzinna at biriadu de cossolu sa vida mia
2.
li pariat chi su coro de abberu ndhe li fit pro birare dae petorras
3.
ant bidu duos carabbineris a cadhu birendhe dae su pontinu benindhe a cara a bidha
Tradutziones
Frantzesu
déborder
Ingresu
to overflow
Ispagnolu
rebosar
Italianu
tracimare,
trabboccare
Tedescu
überlaufen,
überfließen.
birbillàre, birbilliàre , vrb: bribigliare,
bribillare Definitzione
pònnere in birbílliu
Sinònimos e contràrios
imbirbilliare,
inciulai,
seguzare,
tzuntzullare
/
abbupare,
aggupare 1
Frases
candho sos ilgribbis si ndhe sunt andhados, tzertos si sunt torrados a bribigliare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
exciter,
faire emballer,
s'enticher
Ingresu
to excite,
to become excited,
to take a fancy
Ispagnolu
excitar,
desbocarse
Italianu
eccitare,
imbizzarrire,
incapricciarsi
Tedescu
erregen,
verrückt machen,
vernarren.
birrandài , vrb Definitzione
fàere unu brindhis, bufare a sa salude de ccn., fàere unu brindhu
Sinònimos e contràrios
brindai
Frases
cun su trigu cotu si fiat inténdiu satzau prus chi essit birrandau sa mellus cosa
Tradutziones
Frantzesu
boire,
trinquer,
porter un toast
Ingresu
to drink a toast
Ispagnolu
brindar
Italianu
brindare
Tedescu
toasten,
anstoßen,
prosten.
bisàe , vrb: bisai,
bisare,
visare 1 Definitzione
fàere bisos, pentzare cosas bellas o bonas coment'e disigiandhodhas ma chi fortzis no si ant a bíere mai, bíere cosas agiummai chentza dhue crèdere
Sinònimos e contràrios
bisionai,
imbisionare,
schiribitzai,
sonnai
Maneras de nàrrere
csn:
cun chie ti bisas?! = cun chini ti creis?!; èssiri bisau che cosa pérdia = disizadu meda ma pérdidu etotu innantis de l'àere; fai is cosas a bisa bisadha = comente essit essit
Frases
a bias mi biso dai artu falendhe cun su corpus bolàntigu e isortu
2.
su cras est su mundu prus bellu, sa fantasia dhoi bisat fortuna e saludi ◊ ti ses bisada in gratacelu e vives in pinneta fata a buda! ◊ ma ite seo, bisanno o est abberu?!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
rêver
Ingresu
to dream
Ispagnolu
soñar
Italianu
sognare
Tedescu
träumen (von + Dat.).