betàe , vrb: betai,
betare,
vetare Definizione
giare o fuliare a terra una cosa a imboladura, a cropu; pònnere in pitzu, e rifl. giare a pitzu a ccn. o a css. po si ndhe fàere mere, po dhi fàere male, po ndhe aprofitare o fintzes solu, si est trebballu, po ndh'àere gana de dhu fàere; lassare andhare de artu (abba, froca, gràndhine), furriare, fàere orrúere; pònnere cosa in istrégiu imbuidandhondhe de un'àteru; incrubare, fàere pèndhere a una parte
Sinonimi e contrari
detai,
foliai,
frundhire,
ghetai*,
imbolare,
ingullire,
irbersulare,
isciusciai,
istrampare,
lampare 1
/
assemizare
/
falare,
pròere,
rúere
/
incurpare
/
semenai
| ctr.
arragolli,
collire
Modi di dire
csn:
betàresi a carchi cosa = pònneresi a fàghere carchi cosa, infrundhire; betare apare = nàrrere afaiu, fuedhai sentza de fai distintzioni tra cosas diferentis; betare (cosa, cosas) a una, a unu, totu a unu = pònnere paris, pònnere totu paris cosas diferentes, distrúere o isordulare su logu; betare raighinas = pònniri arréxinis; betàresi a…(+ agt) = fàghere finta de èssere…(+ agt); betare boghe = ghetare boche, cramare, tzerriai; betare boghes = ghetare boches, zubilare, tzerriai po dannu, po agiutóriu; betare una fusilada, unu tiru, unu bandhu = isparare, bandhire; betaresila a pérdida = fai finta de no àiri inténdiu, o cumpréndiu; betare in frimmu = inzertàrela, fàghere una cosa chi andhat bene meda, fàghere inzertu; betare s'àstula a unu = assemizare a unu, àere s'assemizu de un'àteru, leare su naturale de un'àteru; betare sas neghes a unu = dare sa curpa; betare su trau, su berre, su mascru = dare su mascru a su fiadu fémina in more; betare pagamentas, abba, lughe, afitu a pagare = mandai s'avisu de pagai; betare sos canes, sos carabbineris = pònniri is canis, is carabbineris avatu de ccn.
Frasi
betachelu a su fogu cuss'abbunzu! ◊ betasidhu un'istidhu de abbardente, o una cícara de cafei! ◊ a sos frores lis cheret betadu abba ◊ betadu bi ndh'as, de sale, a sa padedha? ◊ beta mànigu a sos animales! ◊ s'iscuru, ite apretu a si ch'esser betadu in ponte! ◊ tzertos ndhe apo bidu chi, pro chi siat toscu mísciu a fele, che lu betant che mossu saboridu (G.Sini)◊ no resessit a che ndhe betare prus, de nudha, a corpus! ◊ beto sas camisas in sa pala de una cadrea
2.
li si sunt betados sos corbos! ◊ s’ae si betat a s’olia, a sa ua, a sa figu ◊ at lassadu su bufonzu e si est betadu a su tabbacu ◊ za l'at abbertu s'ogru, no si est betadu a sa cosa mala, no! ◊ a sa ferràina bi amus betadu su bestiàmine ◊ cantu ses sétzidu in cue, ficadindhe e bétadi a fàghere! ◊ mamma si at betadu s'issallu e ch'est essida ◊ si mi faghet dannu li so betendhe sos carabbineris! ◊ cheret betadu su bestiàmine a s'abba, ca est sididu
3.
si est betadu a mortu, a drommidu, a malàidu, a mudu, a macu ◊ a sa leva si est betadu a surdu pro no fàghere militare
4.
totu a sa mama at betadu custa pisedha ◊ e a chie nachi si est betadu, custu, chi faghet gai?! ◊ già li at betadu, su bratzu de su nonnu!…◊ già li at betadu, sa nàschida!…◊ no lu tzírighes, a isse: si li betat s'àstula de sos tios no ti faedhat prus! (G.Ruju)
5.
e candho betades, a campu, cun su bestiàmine? ◊ cussos che sunt betados in cussa falada
6.
si cudhas criaduras faghent dannu, sas neghes deo las beto a su mannu ◊ su dannu chi at fatu cudhu lu sunt betendhe a tie!
7.
candho no teniat àteru tribàgliu si leaiat calchi narvonedhu a si lu betare a trigu ◊ betamus sos ortos a basolu e moriscu ◊ sos ómines che sunt betendhe fae ◊ de ortos sa zente como no ndh'est betendhe prus!
8.
lèadi su paracu ca est betendhe ◊ si betat, oe, est froca ◊ est lampendhe, tronendhe e betendhe meda
9.
los at betados unu cadhu currindhe chi lis est coladu acurtzu ◊ dae tentu comente ti moes, ca mi betas! ◊ sa frebba mi at bedatu a terra ◊ est coladu chentza abbaidare e mi at betadu
Traduzioni
Francese
jeter,
verser
Inglese
to throw,
to pour (out)
Spagnolo
echar,
arrojar,
verter
Italiano
gettare,
buttare,
méscere
Tedesco
werfen,
eingießen,
einschenken.
betiàre , vrb: abbetiae* Definizione
foedhare ancora arrespondhendho a ccn. coment'e po bòllere s'arrexone fintzes chentza ndhe àere
Sinonimi e contrari
aconchizare,
acorrochinare,
aperrare,
briare,
certai,
reotare
/
achibberare,
acroconai,
afutare,
atediare,
collobbiare,
inchibberare,
inchimerai,
incrabudhire,
infelai,
infuterare,
renignai
Traduzioni
Francese
insister,
s'obstiner,
s'entêter,
être buté
Inglese
to insist
Spagnolo
insistir,
obstinarse
Italiano
insìstere,
ostinarsi
Tedesco
dabei bleiben.
biaronàre , vrb Definizione
pònnere su biarone, tupare a biarone is tzacaduras (de is muros, de sa linna)
Sinonimi e contrari
imbiaronare,
stochiai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
mastiquer
Inglese
to stucco
Spagnolo
enmasillar
Italiano
stuccare
Tedesco
verkitten.
biasciài , vrb Definizione
andhare, essire, segare a trotu, a sbiàsciu
Sinonimi e contrari
sbiasciai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
biaiser
Inglese
to go sideway
Spagnolo
andar a sesgo
Italiano
andare obliquaménte
Tedesco
schief gehen.
bíbere , vrb: bíere,
biri 1,
bívere 1,
víere 1 Definizione
ingurtire cosa lícuida (es. abba, binu o àteru deasi, o fintzes àteru cun abba, es. píndula): nau chentza precisare ite, bolet nàrrere a bufare cosa cun àrculu / pps.: bíbiu, bidu, bistu, biu, vitu / ind. pres.: bio, bies, biet, biemus, biezis, bient
Sinonimi e contrari
acirrai,
aciumai,
bufae,
bufutzare,
bumbare
Modi di dire
csn:
biri a buconi a buconi, a súrbidus piticus = b.a ticu ticu; biri totu a unu tironi, a bruncu, in su cungiali, in s'ampudha
Frasi
amus a bíbere paris in su càntaru ◊ cussu biet a trimpone ◊ cheret dau a bívere a sos pitzinnos ◊ manicandhe e bivendhe paris diventamus peri piús amicos ◊ apo vitu ◊ apo àpidu sidis e mi azis dadu a bíere ◊ nemos niet "De cust'abba no bibo"!
Etimo
ltn.
bibere
Traduzioni
Francese
boire
Inglese
to drink
Spagnolo
beber
Italiano
bére
Tedesco
trinken.
bicài , vrb: abbicai,
bicare Definizione
pigare su papare cun su bicu, iscúdere, fèrrere cun su bicu; istare a su tasta tasta cosas de papare / bicai su casu = triballare su casu cun sa punta de sos pódhighes pro ndhe li fàghere essire su soru e pro l’allisiare
Sinonimi e contrari
bichitare,
isbicare,
ispiticulare,
pissulai
/
spribillonai
Frasi
mighi ti bicat, cussu pudhu!
2.
seis bichendu dogna cosa che guntruxus malus a satzai ◊ chini bicat fatuvatu no giaunat ◊ a mignanu est sèmpere bicanno e a ora de prànnere no dhi pigat fàmene! (P.La Croce)
Cognomi e Proverbi
prb:
pilloni chi no bicat at bicau
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prendre avec le bec,
becqueter
Inglese
to peck a
Spagnolo
picotear,
picar
Italiano
beccare,
spilluzzicare
Tedesco
picken.
bichedhàre , vrb Definizione
bogare o fàere una cosa a bicos, mescamente in is oros, coment'e pigandhodha a bicadas, segandho cosa
Sinonimi e contrari
bichillitare,
irbinarjare,
sarretai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
découper
Inglese
to indent
Spagnolo
mellar
Italiano
frastagliare
Tedesco
auszacken.
bichitàre , vrb Definizione
papare, arregòllere sa cosa cun su bicu
Sinonimi e contrari
abbicai,
biculitare,
ispidhuncare,
ispirtzulare,
pibitzuai
Frasi
calchi poforinu andhaiat onzi tantu a bichitare su trigu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
prendre avec le bec,
becqueter,
picorer
Inglese
to peck
Spagnolo
picar,
picotear
Italiano
beccare
Tedesco
aufpicken.
biculàre , vrb: piculare Definizione
pigare, papare cun su bicu, a cropos de bicu, comente faent is pigiones, is pudhas (ma si narat fintzes in su sensu de leare a papare a bículos, segandho a manos de orrugu prus mannu)
Sinonimi e contrari
bichiare,
bicullitare,
ispitudhare,
ispitulare,
ispitzicorvare,
papai,
picuzare,
spurtiri
Frasi
sa pira l'est totu biculendhe s'ae ◊ lass'istare sa figu biculada ◊ cussu bículat in mesa anzena ca no si cheret tribbulare
2.
daghi l'ant tantos pudhos biculada, como sa pudha tua perdet s'ou…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
ébrécher,
émietter
Inglese
to nibble
Spagnolo
picotear
Italiano
sbocconcellare
Tedesco
naschen.
bídere , vrb: bíede,
bíere 1,
biri,
bítere,
vídere Definizione
funtzione de is ogos, de sa vista, su chi si faet cun is ogos fintzes chentza s'idea de abbaidare: su serare, distínghere, su ndhe bodhire cun is ogos sa figura, is colores e totu su chi si paret de is cosas; su si pàrrere de is cosas, su connòschere, ischire / ind. pres. 2ˆ p. sing. bis, 3ˆ p. sing. bit, 3ˆ p. pl. bint (= bides, bidet, bident); ind. imp. 3ˆ p. sing. biat, 1ˆ p. pl. bidimis, (= bidiat, bidiaimus), camp. dèu biei, nosu biristis; pps. bídiu, bidu, bistu, bítiu, bitu, biu 1, vitu
Sinonimi e contrari
agatare,
connòscere,
ibbíere,
iscampiare
/
imparai,
ischire
Modi di dire
csn:
a menzus bídere! = genia de saludu de dus chi si lassant, andendisindi s'unu o s'àteru; no bídere una bótziga = no biri nudha, èssiri ciurpu límpiu; no bídere su cadhu presu = andai a mari e no agatai àcua; bíderesi cun ccn. a unu bisonzu = tènniri agiudu a s'apretu; no si poder bídere (s'unu cun s'àteru) = àere tírria, èssiri a iscórriu s'unu cun s'àteru; no si poder bídere (nadu de unu a iss'etotu), no poder bídere a unu faghindhe ccn. cosa, chentza fàghere, e gai = non bòlliri a…, èssiri dispràxiu pro…; fai biri = ammustrare; donai a biri, dare a bídere = dimustrare (ma fintzas fàghere finta); dàresi a bídere, faisí biri = fàgheresi a connòschere pro su chi unu est (prus che àteru faghindhe carchi assione mala); bideresindhe menzus (de fai ccn. cosa) = agataisí mellus, prus cuntentus; biri a lampaluxi = bídere male, a tretos; no b'at mancu it'e ’ídere = (nadu de cosa pruscatotu candu est paga), mancu si bit, est aici pitichedha, aici pagu chi no benit a bèni mancu a dha biri; dare, àere ite de bídere = donai o tènniri ocasioni, motivu po certai, murrungiai, po èssiri a iscórriu; no cheret bidu = no fait a dhu biri de cantu est légiu, brutu, malibigau, unu grisu; èssere "bidisti e credisti" = crèiri isceti a su chi unu bit cun is ogus suus; bídere una cosa che…, comente e… (+pps) = in perígulos mannos de…, coment'e cosa fata deabberu; ma est a bídere!… = ma càstia a biri!; est a bídere si… = bai e circa si…, tocat a isciri si…; a bídere est, si est gai! (averguendhe o atroghendhe carchi cosa)= est própiu aici!; bideresibbei in ccn. logu = andaidhoi
Frasi
abberi sos ogros si cheres bídere cosa ◊ abbaidendhe so, ma no bido nudha ◊ si bint pipius e mannus passendi a manu pigada ◊ proite, candho mi bies, sa cara ti giras? ◊ su bículu de sa tramata comente mi l'ant fata est a bídere, frades mios!…◊ biu m'eis a fillu miu? ◊ mi ant a bítere che ànima airata! (R.Manca)◊ seu biendu unu tallu de canis currendu
2.
assumancu proite ti ses dendhe a bídere, pro chimbe francos! ◊ si est furriadu che una píbera e gai si est dadu a bídere chi est letranghigurtzu ◊ li dao a bídere chi deo no so comente pessat issa ◊ mancari no lu dabat a bíere, ma fit bragheri ca su ghéneru l'aiat pesau ◊ sa genti timiat is autoridadis, ma sentza dhu donai a biri ◊ damus a bídere chi semus unidos!◊ pro gai pagu ti ses dadu a bídere: pro deghe minutos no che as agabbadu sa faina!
3.
si triballas ti ndh'as a bídere menzus ◊ si li benit bisonzu, ca est solu, no si bidet cun neune
4.
si unu est bonu a triballare si bidet a sa prima betada de manu ◊ su fiadu si bidet a sa pilidura ◊ is cuadhus si bint a sa torrada!
5.
at aciapadu un'ómine chi li at dimandhadu a bídere a ue fit andhendhe ◊ imbístiga a bídere si ndh'ischint a seguru de su chi at capitadu ◊ at domandau a una fémina de s'arruga a biri ita ci fiat in cussa domu
6.
a chie, dae chie l'as bidu a fàghere gai?! ◊ dae su babbu l'at bidu a si arreulare ammandronadu?!…◊ cumenti at biu de su babbu est fadendu issu!
7.
no cheret bidu: pro s'unfiadura at cambiadu figura! ◊ in s'ortu, figos e prunas no cherent bidas de comente sunt irbandhonadas!
8.
ant tentu it'e bídere pro sa partimenta ◊ mudu, no dias it'e bídere a sa zente cun custu nara nara!
9.
andhe chi no ti che ses bidu tue, benzo deo a ti chircare ◊ fizu tou inoghe no si ch'est bidu! ◊ comente l'as atzumbadu, su botighedhu, ca fit in tàntaris, ndhe l'apo bidu che rutu e segadu!
Cognomi e Proverbi
prb:
Bernardu m'at bistu, iscovas de forru ◊ prus bident duos chi no unu
Etimo
ltn.
videre
Traduzioni
Francese
voir
Inglese
to see
Spagnolo
ver
Italiano
vedére
Tedesco
sehen.
bidhiàre , vrb Definizione
betare o fàere chilighia
Sinonimi e contrari
chilighiare,
incilixiai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
geler blanc
Inglese
to frost over
Spagnolo
escarchar,
formarse escarcha
Italiano
brinare
Tedesco
reifen.
bigiàre 1 , vrb: abbillai,
bigliai,
billai,
bizare,
vitzare Definizione
istare atentos, a s'avértia, giare atentzione a calecuna cosa; istare ischidaos / billai su mortu, su malàidu, su bestiàmine; billai a peistanti = istare a bàrdia a us'e militare
Sinonimi e contrari
acastiai,
agorrai,
tentare
/
abbídere,
abbigiare,
acatae,
saerare
| ctr.
drommire
Frasi
candu dhi fiat atacau su carbuncu dh'emus billau po mortu ◊ immoi is mammas a is fillas no dhas billant prus, candu funt isposas ◊ si ischiat in cale ora de sa note benit su ladru, su padronu tiat bizare! ◊ no bies chi no mi dat àchiu, semper bizandhe che guàrdia de presone?! ◊ no dromu e no billu
2.
cantas notes, compà, amus bizadu fatendhe serenadas a chiterra!…◊ su cilleràrgiu fut avesu a bigiare
Etimo
ltn.
vigilare
Traduzioni
Francese
veiller
Inglese
to stay awake
Spagnolo
velar
Italiano
vegliare
Tedesco
wachen,
wach bleiben.
bilantzàre , vrb: abbilantzare*,
billantzare,
billassare Definizione
pònnere in su bilànciu, pònnere a dispositzione (nau mescamente de dinare); tantare, cunsiderare is cosas po bíere ite podent bàlere
Sinonimi e contrari
tantare
/
armudiai
2.
candho at crómpitu sos decheoto annos si fit billassanne cantu de bonu e de malu aiat fatu ◊ non resessiant a si billassare chie aiat rejone
Traduzioni
Francese
balancer,
équilibrer
Inglese
to balance
Spagnolo
equilibrar
Italiano
bilanciare,
equilibrare
Tedesco
bilanzieren,
ausgleichen,
abwägen.
bíncere, bínchede, bínchere , vrb: binci,
bínciri,
bínghere,
bíntzere,
vínchere Definizione
su arrennèscere in calecuna cosa superandho is dificurtades, is fortzas contràrias; su èssere méngius o prus de un'àteru in calecuna cosa; lòmpere, nau de erbas, de frutuàriu / pps. bínchidu, binsu, bintu, bissu, vinsu; bínciri un'annu a Deus = èssere betzos meda
Sinonimi e contrari
abbadinare,
abbotinare,
acacigai,
cavacai,
subbacare
| ctr.
pèrdere
Frasi
in is guerras, chi unu no perdit s'àteru no bincit ◊ sos laoradores, sos pòveros, de gherra no ndh'amus bissu mai ◊ as bissu su primu prémiu ◊ si cheres bínchere impara a zogare! ◊ l'at postu in zustíssia, ma de pretu no ndh'at bínchidu etotu
2.
su triballu est meda e a solu no lu poto bínchere ◊ bi aiat zente meda bochindhe fogu, ma azigu l'ant bínchidu ◊ e chie los binchet, a issos, candho si trubbant?!…◊ mi cheriant seighimiza contonadas in duos meses ma no bi la podia bínchere e apo negadu
3.
in sa bidha binciat a totus po sa bellesa ◊ isse est prus mannu de a mie, mi binchet duos annos ◊ cussus no funt avedalis, si bincint unus cantu annus
Cognomi e Proverbi
prb:
su vítziu bincit a su giudítziu ◊ chie binchet azuat
Etimo
ltn.
vincere
Traduzioni
Francese
gagner,
vaincre,
surmonter,
accabler,
écraser
Inglese
to win
Spagnolo
ganar,
arrollar,
vencer
Italiano
vìncere,
assoggettare,
superare,
sopraffare,
sconfìggere
Tedesco
besiegen,
überwältigen.
bindicàre, bindigàre , vrb rfl: vennicare Definizione
pagaresindhe de mala manera de unu dannu, de un'ofesa
Sinonimi e contrari
vengai,
vinghitare
Frasi
si ndhe sunt bindicaos
Etimo
itl.
vendicare
Traduzioni
Francese
se venger
Inglese
to revenge oneself
Spagnolo
vengarse
Italiano
vendicarsi
Tedesco
sich rächen.
binnennài , vrb: binnennare,
vinnennare Definizione
segare e arregòllere totu s'àghina de is bíngias, ma fintzes incungiare àteru / b. casidhos = bogai su meli
Frasi
a binnennare che daet a sa bandha de mesu cabidanni ◊ zughiant s'idea de binnennare ma no bi ant binnennadu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
vendanger
Inglese
to harvest grapes
Spagnolo
vendimiar
Italiano
vendemmiare
Tedesco
lesen,
Weinlese halten.
biràre , vrb: biriare Definizione
su che orrúere de s'abba, binu e cosas deasi a fora de un'istrégiu tropu prenu (e deosi fintzes prènnere meda); coment'e girare, furriare / b. de manu sa binza = torrare de manu, marrai sa de duas bortas a cartzai is fundus
Sinonimi e contrari
besciare,
ghirare* 1,
ghessare,
ischiscionare,
rebbucare 1
Frasi
sos rios sunt totu buluzados, s'isciuma ndh'est birada ◊ si sa cantidade est tropu che birat fora de sa mesura ◊ fortunas e aficos birent che rios! ◊ sos lacos sunt birendhe de mustu ◊ cale lutia ndh'at fatu birare su càlighe? ◊ sa pitzinna at biriadu de cossolu sa vida mia
2.
li pariat chi su coro de abberu ndhe li fit pro birare dae petorras
3.
ant bidu duos carabbineris a cadhu birendhe dae su pontinu benindhe a cara a bidha
Traduzioni
Francese
déborder
Inglese
to overflow
Spagnolo
rebosar
Italiano
tracimare,
trabboccare
Tedesco
überlaufen,
überfließen.
birbillàre, birbilliàre , vrb: bribigliare,
bribillare Definizione
pònnere in birbílliu
Sinonimi e contrari
imbirbilliare,
inciulai,
seguzare,
tzuntzullare
/
abbupare,
aggupare 1
Frasi
candho sos ilgribbis si ndhe sunt andhados, tzertos si sunt torrados a bribigliare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
exciter,
faire emballer,
s'enticher
Inglese
to excite,
to become excited,
to take a fancy
Spagnolo
excitar,
desbocarse
Italiano
eccitare,
imbizzarrire,
incapricciarsi
Tedesco
erregen,
verrückt machen,
vernarren.
birrandài , vrb Definizione
fàere unu brindhis, bufare a sa salude de ccn., fàere unu brindhu
Sinonimi e contrari
brindai
Frasi
cun su trigu cotu si fiat inténdiu satzau prus chi essit birrandau sa mellus cosa
Traduzioni
Francese
boire,
trinquer,
porter un toast
Inglese
to drink a toast
Spagnolo
brindar
Italiano
brindare
Tedesco
toasten,
anstoßen,
prosten.
bisàe , vrb: bisai,
bisare,
visare 1 Definizione
fàere bisos, pentzare cosas bellas o bonas coment'e disigiandhodhas ma chi fortzis no si ant a bíere mai, bíere cosas agiummai chentza dhue crèdere
Sinonimi e contrari
bisionai,
imbisionare,
schiribitzai,
sonnai
Modi di dire
csn:
cun chie ti bisas?! = cun chini ti creis?!; èssiri bisau che cosa pérdia = disizadu meda ma pérdidu etotu innantis de l'àere; fai is cosas a bisa bisadha = comente essit essit
Frasi
a bias mi biso dai artu falendhe cun su corpus bolàntigu e isortu
2.
su cras est su mundu prus bellu, sa fantasia dhoi bisat fortuna e saludi ◊ ti ses bisada in gratacelu e vives in pinneta fata a buda! ◊ ma ite seo, bisanno o est abberu?!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
rêver
Inglese
to dream
Spagnolo
soñar
Italiano
sognare
Tedesco
träumen (von + Dat.).