ilmudejàre , vrb: irmurdegai, ismudexare Definition bogare su mudegu, illimpiare de su mudegu in logu chi dhue ndhe at meda Etymon srd.
ilmudejínzu , nm Definition illimpióngiu de unu terrenu bogandhondhe su mudegu Etymon srd.
ilmugnàre , vrb Definition distrúere Synonyms e antonyms irmundhiare, irmundhulae Sentences unu silbone che dh'at ilmugnadu totu su laore!
ilmulgàre , vrb: irmurgare, ismurgare Definition segare, ispuntare naes de is matas in sa linna grussa, coment’e lassandho mugros, segare no própriu a pudadura ma cambos bios Synonyms e antonyms immutzurrare, iscambae, istrugare Sentences ndhe segamos custa mata dae fundhu o ndhe ismurgamos medas po fàere su carru de sa linna? ◊ semus ismurga ismurga segandhe cambos artos a segure Etymon srd.
ilmultídu , nm: immultidu,
immurtidu,
ismurtidu Definition
pilloneràcula, genia de pigione (meurras, trudos) chi narant deosi ca papat meda sa murta, pigione postu o imbodhigau in fògia de murta
Synonyms e antonyms
murtidu,
trullu 1,
trudu,
trúdulu
/
cdh. smultitu
Scientific Terminology
pzn
Etymon
srd.
Translations
French
grive
English
boiled blackbird
Spanish
pajaros (tordo,
mirlo) cocidos
Italian
griva
German
gekochte Drossel.
ilmurinàre , vrb: immurinare,
immurrinare,
irmurinare,
irmurrinare Definition
cambiare, mudare, essire murru de colore, nau pruschetotu de sa die candho benit sa mudantza de sa lughe a iscuru
Synonyms e antonyms
ammurriai 1,
ammurratzare,
incrinare,
interighinare,
interinare,
irmurrighinare,
irmurruinare,
murinai
Sentences
una manzana, ancora ilmurinendhe apena apena s'aera a levante, bidesi un'upa manna ◊ mi peso tambidambi a su pudhile candho est s'aera apena ilmurinendhe ◊ est immurrinandho e no faet prus a cricare s'arrastu de su bestiàmene!
2.
che prendha lughent élighes e chessas in s'aera chi immúrinat sonnida (G.Fiori)◊ un'àtera nue fut comintzendhe a immurinare su chelu: sa nue de una gherra (P.Pillonca)
Etymon
srd.
Translations
French
faire nuit
English
to brown,
to darken
Spanish
anochecer
Italian
imbrunire
German
dunkel werden.
ilmurrutzàre , vrb Synonyms e antonyms immutzurrare.
ilmuscàre , vrb Definition andhare a boleu, coment'e muscandho Sentences daghi andhas a basare sa pisedha no ti tuches diai ilmusca ilmusca! Etymon srd.
ilmutzàre , vrb: immutzare,
irmutzare,
ismutzare Definition
fàere mutzu (nau in su sensu de sa longària), segare a paris
Synonyms e antonyms
murtzinare,
mutzare,
secare,
truncai
Etymon
srd.
Translations
French
couper
English
to cut off
Spanish
cortar
Italian
mozzare
German
abschneiden.
ilói , avb Synonyms e antonyms cudhane, icui Sentences at móviu sa corcoriga a innòi, a iloi, a manu dereta e a sa manca.
ilruscàre , vrb Definition bogare sa rusca a is truncos, arrasigare Synonyms e antonyms arroscai, iscorgiolare
iltànte , nm: istante Definition pagu pagu de tempus, un’iscutighedha, una furriada de ogos Synonyms e antonyms amenzesu, iscàmpiu, iscuta, paterefíliu, ratu 2 Sentences si arressat su tempus unu mamentu, si apasat un'istante onzi chimentu.
iltàre , vrb: istai,
istare,
stai Definition
su èssere, su abbarrare, su sighire a èssere de sa matessi manera, imperau pruschetotu po sa salude, sa manera de campare, po bívere, tènnere domo a ue fàere fúrriu o fàere abbitu in ccn. logu fintzes a manera chi s’ischípiat, tènnere sa residéntzia; càbere de una cosa aintru de un’istrégiu, de unu logu (deosi pigat s’aus. àere); foedhandho de bestimentu, orrúere bene a chie si dhu ponet, dèghere; aporrire, giare in manu una cosa a un’àteru o fintzes lassare una cosa a préstidu (aus. àere)/ pps. istadu (chi est de su vrb. èssere puru); ind. pres. 1ˆ p. sing. isto, istau, 1ˆ p. pl. istadeus; ind.passau 3ˆ p. sing. istetit; ind. imp. 3ˆ p. sing. istetiat; istare + ger. de àteros vrb. = narat su sighire de s’atzione inditada de s’àteru vrb. (istare faghindhe = fàere, sighire a fàere, istare andhendhe = andhare, sighire a andhare, istare pessendhe = pentzare, sighire a pentzare, e totu deasi)
Synonyms e antonyms
abarrai,
abertai,
aisetare,
arreare,
èssere
/
càbere
/
aporrire
/
imprestare
| ctr.
andai,
cambiai
Idioms
csn:
"si isto", mancari a su presente, s'impreat pro css. tempus passadu puru: s'isto deo!… = s'isto deo no lu faghia, s'isto deo no l'aia fatu; istaresindhe de carchi cosa = fai a mancu, aguantaisí de fai ccn. cosa chi s'iat a bolli fai; ista a bídere si…, ist'abbellu si… = abarra abbellu si…, bieus immoi si…; si no istat ca…, si no istat de… = mancu mali ca…, si no fit ca… (est unu cuncetu de càusa); lassare istare = lassai a pèrdiri, isbandonai, lassai in paxi; istare a s'allora allora = faghindhe e chentza fàghere, perdendi tempus; istare a or'a ora = abarrai a s'úrtimu momentu; istare duiddui = abarrai a su pentza e torra; no pòdere istare = istare male, intendirisí mali de no arrennèsciri a agatai asséliu; no ischire inue ndh'istare de sa cuntentesa = èssiri prexaus meda, no tenni asséliu de su prexu
Sentences
gei mi bieis comenti istu ◊ e comente istant in domo tua? ◊ cussa famíllia che istaiat in contonera, ma como ndhe istat in bidha ◊ inue che istas, ca benzo a domo tua? ◊ semus istendhe male cun totu custos pidinos, unu muntone de cosas de fàghere ◊ bi at chie istat bene e bi at chie istat male ◊ e comente istas: sanighedhu ses? ◊ chie istat male si acotet! ◊ cussa cosa, posta gai, istat male: ndhe podet rúere ◊ istadeus bèni dèu e issus
2.
issos si sunt istados e deo mi ndhe so bénnidu ◊ andho a cumandhu e mi ndhe torro luego, no mi che isto inie! ◊ no istes chentza fàghere! ◊ si as bisonzu de lu faedhare, no istes a candho si ch'est andhendhe! ◊ candho lu mintzídiant, isse no istat duiddui a rispòndhere male! ◊ aundi est coru e vida istau cuntziderendi! ◊ si cheres annare bae: po me no istes! ◊ pro no istare a s'andha e torra a tantas bortas menzus gàrrigo de prus
3.
a candho istas a fàghere cussa faina?! ◊ no apo a istare meda a torrare ◊ si no ti seras prima de brincare, no as a istare meda a ti lu ninniare! ◊ cant'istas murghindhe, deo ammanitzo s'àtera cosa pro tucare a bidha ◊ istamus pagas dies a torrare
4.
bunnedha e falda de seda, imbustu, isciaca e giupone t'istant a perfessione ◊ mi apo fatu una bestimenta a prou: m'istat bene una meraviza!
5.
no sigas a betare mústiu a sa cuba ca no bi ndhe istat àteru! ◊ inue t'istat totu cust'ira de cosa chi ses manighendhe?! ◊ in cuchina bi aiat una ziminera manna chi bi istabant totus inintro ◊ cust'isterzu est minore e totu custa cosa no b'istat
6.
a su pisedhu l'isto sa forramenta, gai imparat a triballare ◊ a mi ndhe l'istas sa lepa, ca no bi lompo? ◊ a mi l'istas, como, sa màchina, ca guido deo? ◊ a mi l'istas, sa lepa, a mi segare casu? ◊ ístalu a mie, cussu tzapu, ca ndhe bides de terra furriada! ◊ a mi l'istas su cellulare tou, ca su meu est iscàrrigu, ca depo fàghere una telefonada como?
7.
aite mi la ses dendhe custa cosa, a istare o a lassare? ◊ bae a mammai Maria, si nos istat unu pane, za bi lu torramus a sa cota! ◊ s'ebba sua isse no l'istat a neune
8.
deo mi apo a iltare a su chi cheret Deu ◊ no mi ndhe isto chentza bídere comente est ◊ de cantu ti narant a promissas ndhe as àere unu corru e… ti ndh'istas! ◊ chircas, inventas dogni ingrediente: tue ti ndhe istas pro lu dare a mie! (G.Sini)◊ no si ndhe podent istare de fumare…◊ nara, Cubeddu, dae su vísciu prite no ti ndhe istas! (Còntene)◊ si babbu ti narat ca nono, a malaògia de mei ti ndhe istas! ◊ nois féminas nos istamus fintzas de allegros cuentos!
9.
istade, lassàdemi colare, ca tenzo presse! ◊ ista a bídere si bi resesso deo! ◊ làssami cussu cantu de fuste…: ist'abbellu si como ti ndhe impipas! ◊ si no istat ca l'apo bidu cun sos ogros mios no bi aia crétidu! ◊ si no istat de babbu tou ti aiant betadu sedha!◊ si fit istadu de andhare e torrare sa mantessi die ti aia fatu un'improvisada ◊ si no fit istadu gai, comente aimus fatu? ◊◊ lassémullos istare e sighemus su cantu! ◊ lassa istare su pitzinnu, no lu subéries! ◊ lassa istare cue sa cosa mia! ◊ cussu triballu l'amus lassadu istare ◊ no mi lessis istai incadenau cun su pecau! ◊ no mi chirches a fàghere cosa ca no poto istare! ◊ no poto istare de sos dolores
Surnames and Proverbs
prb:
àcua in su pistoni pistat: àcua fut, àcua est e àcua s'istat ◊ in su bonu onzunu b'ischit istare
Etymon
ltn.
stare
Translations
French
être,
rester,
demeurer,
aller bien
English
to be,
to have room for,
to live,
to suit,
to stay
Spanish
estar,
vivir,
caber,
sentar bien
Italian
stare,
dimorare,
abitare,
risièdere
German
bleiben,
wohnen.
iltasíre , vrb: istajire,
istasire,
istasiri,
stasiri Definition
firmare, mantènnere firmos cun sa fortza (e fintzes leare sa cosa a unu, cun sa fortza); pèrdere (o fàere pèrdere) is fortzas po su fàdigu, po su istare male de nutrimentu, de s’immarritzone
Synonyms e antonyms
aprensionai,
escecutare,
imbargai,
issucutare,
preare
/
arrebbentare,
irbalèndhere,
irbalesiare,
isteniai,
stragai
Sentences
su tempus malu chi l'at istasidu
2.
su podestade l'at mandhadu sos carabbineris a domo pro l'istasire pagas misuras de trigu chi li depit de chimbunu
3.
su terrinu, prus benit ispozadu e prus s'istasit, prus si assutat e prus pagu bi proghet ◊ at istasiu sa mama e cheriat fadicare su fedus ◊ sa runza ti at sos canes iltasidu (A.M.Scanu)◊ bos sezis istasidos: benide a pasare! ◊ su trabballu a tropu s'iscít ca istasit e non est praxili
Etymon
itl.t
stasire
Translations
French
exténuer,
épuiser
English
to make look thin,
to exaust
Spanish
sujetar,
agotar
Italian
estenuare,
defatigare,
striminzire
German
entkräften,
ermüden,
einengen.
iltàtu , nm: istatu, istatzu 1, statzu 1 Definition frucarzu totu corros (is cambos segaos ma no a paris) chi is pastores ponent prantau, fichiu in terra, ananti de su barracu po dhue apicare sa bértula e àteros trastos, o fintzes fatu in paris, sèmpere in artu, po dhue arrimare cosa (es. casu, àteru), e fintzes unu móbbile po su pane Synonyms e antonyms anta, antigoni, dule, fréstina, fústiga, istante 1 / casarita Sentences sos pastores teniant sos istatos prenos de casu Scientific Terminology pst.
iltèlla , nf: istedha, istella, stella Definition astru lughente, infogau, chi si podet bíere in s’aera iscurigada, sole chi de cantu ch’est atesu azigu si arrennescet a dhu bíere (cun totu chi dhue ndh’at prus mannos de su Sole, cunsiderau istella nana): si narat prus che àteru de is istedhos chi lughent meda / istella de mare = astropecten aurantiacus; i. tramudendhe = meteorite chi comente intrat in s’atomosfera s’inchendhet e paret un’istedhu fuindho Synonyms e antonyms istedhu Sentences un'istella at essidu in oriente pro motivu chi est nadu su Messia ◊ giughet piúere de istellas in sas alas tintas ◊ barigada si ch'est s'istella mia: pro cussu mi est su logu iscuriadu! ◊ bei at un'iltella e grígliat a dogni ala Etymon itl. stella.
iltentína , nf: istentina,
istintina,
istintinas,
stintinas Definition
parte de sa carena de is animales, in bentre, una genia de cundhutu chi cumènciat a sa essia de s’istògomo e sighit fintzes a su pertusu, innanti fine (istrinta) e poi sèmpere prus larga, ue passat e acabbat de digirire su mastúgliu, su nutrimentu aprontau in sa buca e in s’istògomo, e de ue su sàmbene ndhe suspit sa sustàntzia chi che leat a totu sa carena: si narat meda su plurale, is/sas istentinas / genias de i.: grussa (mocas, budhas, budhales), fine (biraditos, minuzos, stintiritzu); sa buca de s’i. = itl. pilòro, s’istrintu ue cumènciat s’istentina, sa essia de s’istògomo / pònneresi su pè in s’istentina iss’etotu = fàgheresi male, arruinàresi de manu sua
Synonyms e antonyms
beraditos,
busellos,
mannaditzus,
stintinigu,
stintiritzu
Sentences
su pòburu boliat impicau cun s'istentina de s'arricu ◊ lassaiat ebbia su chi no aiat nuscu vonu, sa bentre e s'istintina ◊ su tribàgliu ponet in motu sas venas, fachet girare vene su sàmbene, no si ndhe gàrrigant sas istintinas de ledàmine…
Scientific Terminology
crn
Etymon
ltn.
stentina
Translations
French
intestin
English
intestin
Spanish
intestino
Italian
intestino
German
Darm.
ilténtu , nm: istentu,
stentu Definition
su istentare, su istare o arreare unu tanti de ora o de tempus (meda), su istare a irmasionu, abbellu abbellu faendho sa cosa, tempus chi s’istat ibertandho; su si tratènnere a divertire, a passare ora, leandho calecunu gustu; nau in coglionu a is piciochedhos, genia de cosa chi… si podet solu istentare ibertandho
Synonyms e antonyms
biltentu,
tasinzu
Sentences
so in pensamentu prite piús notíscias no mi as dadu: ma, nàrami, proite tantu istentu?
2.
no fit sentza motivu, no debbadas s'istentu de si tínghere in rosa s'aurora
3.
- Tia Maria, at nadu mamma a mi dare s'istentu! - Ahn! coro ’e mamma, beni, setzi inoghe za ti lu damus!…
Surnames and Proverbs
prb:
chie sàmunat sa conca a s'àinu perdet sa líscia e s'istentu
Etymon
srd.
Translations
French
retard,
délai
English
delay,
entertainment
Spanish
demora,
entretenimiento
Italian
indùgio,
intratteniménto
German
Zögern,
Unterhaltung.
iltíga , nf: istiga Definition
su singiale chi abbarrat (pruschetotu in terra) de comente at passau ccn. o ccn. cosa; totu su chi abbarrat de su chi at fatu sa gente in is tempos passaos
Synonyms e antonyms
apeicu,
ilmina,
sémida
Sentences
as lassadu sas istigas in su caminu ◊ sos carros ant lassadu istigas de paza ◊ at sighidu s'istiga de s'ebba ◊ as caminadu subra de s'abba ma su pè tuo no bi at lassadu istiga
2.
sunt chirchendhe sas istigas de sos nuraghes ◊ tripiadu mi as pro chimbant'annos ponzendhe fatu a s'istiga de sos mannos! (M.Dore)◊ sighi s'istiga de s'arte! ◊ ue passas tue lassas istigas de amore ◊ inue est passadu, Pedru at lassadu istiga luminosa de sas préigas suas ◊ si no coitat, de a nois no ndhe agatat ne umbra e ne istiga!
Etymon
crsn.
vistiga
Translations
French
trace,
empreinte,
vestiges
English
footmark,
vestige
Spanish
huella,
vestigio
Italian
tràccia,
órma,
vestígia
German
Spur.
iltimàre , vrb: istimai,
istimare,
stimai Definition
tènnere istima, amore, arrespetu, ammiru po ccn., bòllere bene, giare importu; fàere contu de unu valore, de cantu balet una cosa
Synonyms e antonyms
amai,
calculai,
cunciberare
| ctr.
odiai,
tirriai
Sentences
ti amat ca tue l'as difesu e l'istimas ◊ si istimais isceti a cussus chi si torrant istima, ita méritu teneis? (Ev)◊ t'istimaiant a sana, ma como chi ses morta raramente una borta ndhe faedhant sentza dolu e pena (A.Casula)◊ semprecandho mi est pretzisu, Columba, de t'istimare! ◊ dh'istimant comente a una fígia
2.
in préigas, in versos e in prosas s'Ísula sua l'at sempre istimada sa piús cara de totu sas cosas ◊ de innòi depeus bogai chi nosàterus si depeus istimai po is prus úmilis creaturas
Etymon
ctl.
estimar
Translations
French
aimer
English
to love,
to esteem
Spanish
amar,
estimar
Italian
amare,
stimare
German
lieben,
schätzen.