disòra , avb Definizione
fora de s'ora adata o giusta, a trigadiora, in ora chi no andhat bene: s'impreat sèmpere cun sa prep. a e si narat mescamente in su sensu de apustis de s'ora sua / a oras e a disoras = in calesisiat ora
Frasi
torro a domo a disora: sa lughe insegus lasso cun amigos in festa (G.M.Cherchi)◊ su pudhu est cantandhe a disoras ◊ no andhes a disora ca no ti lassant intrare ◊ no torres a disora ca manzanu depimus pesare chito! ◊ sos istranzos sunt bénnidos a disora
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
horaire inopportun
Inglese
out of time,
after hours
Spagnolo
deshora
Italiano
fuòri oràrio
Tedesco
außer der Zeit.
essía , nf: essida,
essita,
iscia 1 Definizione
su essire; logu inue si essit o si podet essire, terrinu o ortu a ue essire a fàere faina, tempus de essire o chi essit; cosa chi essit in sa carre, coment’e maladia, difetu; cosas curiosas chi si narant e chi faent erríere o a pentzare; cosa o dinare chi s'ispendhet; nau de is foedhos, sa parte chi càmbiat, in finitia, e chi giaet s'idea de cantidade (unu o medas, sing. o pl.), e de calidade (de mascu o de fémina)
Sinonimi e contrari
andada,
disessida,
tucada
/
essidorzu
/
essidura,
fruscedha
/
gastu,
ispesa
| ctr.
intrada,
recuia
Modi di dire
csn:
pitzocu, zòvanu de prima e. = chi ancora no connoschet logu atesu, chi est comintzendhe a essire; sa e. de sas ebbas de Sant'Antoni = sa tucada de Lolle, de su fumu, a no si torrare a bídere prus; fàghere o dare un'intrada un'e. = intrare e essire (o bogare) in lestresa; dare sa e. a una cosa = fuliarechela; dare sa e. a unu, a un'animale = lassai andai
Frasi
ch'est in s'ispidale, ma oe lu ponent in essida ◊ candho s'illieraiat, sa mama faghiat sa prima essida a s'incresiare ◊ sas essidas tuas za!… no torras prus, eite?! ◊ manteniat sa vintza in possa che a s'ocru e dontzi essita fit a inie ◊ tucaiat cada die a domo de sa mama: custa fit sa essida sua
2.
burrincu afissiau: candu movit a sartu, carriau, a sa essia s'istrumpat e no movit prus
3.
custa essida chi zughes in sa pedhe bido chi si est isparta!
4.
arratza de essidas chi faghes, candho faedhas!…◊ sas essidas de Nàniu, chi nachi su chi at fatu a sa muzere tiat àere sanadu su babbu puru!…◊ si fuint postos a ríere intenninne cussa essida ◊ est minore ma faghet de cudhas essidas paret unu mannu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
sortie
Inglese
exit,
going out,
witty remark
Spagnolo
salida
Italiano
uscita,
battuta
Tedesco
Ausgang,
witziger Einfall.
essídu , pps, agt: essiu Definizione
de essire; chi at girau e connoschet logos e gente, àteros logos; chi portat essiduras
Sinonimi e contrari
issiu 1
| ctr.
intradu
2.
est una picioca pagu essia e tropu pitica ◊ in Europa bi at zente istudiada e meda essida (P.Canu)◊ lassa ca bandu dèu: tui ses pagu essia e non ia a bolli chi t'imbodhighint
3.
zuto sas laras essidas, de sa frebba de custas dies coladas ◊ cussu piciochedhu est totu essiu in fatze
Traduzioni
Francese
sorti
Inglese
gone out,
experienced
Spagnolo
salido
Italiano
uscito
Tedesco
ausgegangen,
erfahren.
essíre, essíri , vrb: bassí,
iscire,
vessire Definizione
andhare fora de ccn. logu (pruschetotu serrau e fintzes tènnere sa essia a fora), bènnere a fora a manera de si bíere, de si pòdere ischire, connòschere, èssere o andhare prus ainnanti de una línia, andhare a giru o a un'àteru logu, naschire o fintzes istesiare, acabbare, mòvere de su postu suo (nau de un’arremu), cumpàrrere, su ischire, su pàrrere, su arresurtare, nau de cosa a bèndhere su dhue èssere in is butegas; arresurtare de una cosa, de una chistione, de sa créschia; acabbare una faina longa, una chistione manna
Sinonimi e contrari
abbenai,
irghelare,
resurtare
/
nàschere,
girai
/
bocare,
caciare,
leare
| ctr.
intrae
Modi di dire
csn:
essimiche da'ia! = bessiminci!, baidindi!; essíreche pala pala, costa costa = arrispúndiri, ei, ma no a tonu, arrispúndiri fuedhendi de àteras cosas; essíreche in machines, in coranta mois = acabbai narendi machíminis, isciolórius, cosas esageradas; essíreche male = certai, essiri in disacórdiu, a iscórriu, iscuncordai; essire in malas = certai meda, de abarrai a prima; essire foras de contu = iscassuletare, irbariare, ammachiaisí; essire de mente = iscarèsciri; a su chi essit essit = comente andhat andhat, andhet comente cheret!; essire fora ’e pare (nau de maridu e mulleri)= iscuncordai, andaisindi donniunu a contu suu; essiresindhe cun… = iscabbullirisí de unu dépidu, de una dificurtadi cun…
Frasi
su dinai nci essit sentza de isciri comenti ◊ sas monzas de Paule essint a passizare ◊ mama e fiza sont iscindhe a sa cortichedha ◊ comente essis de iscola ghira a domo! ◊ candho proet essint sos cocois ◊ mai essidos a logu semus, nois: sempre in bidha ◊ su binu essit de sa carrada ◊ sa domo nostra essit a sa cortita ◊ s'arriu nci essit a mari ◊ est essidu su sole ◊ su maistu fendi su muru ndi est essiu foras de prumu ◊ in sa contonada ant lassadu predas chi essint pro tènnere cun àteru muru ◊ seghendhe no ch'essas fora de sa sinza! ◊ in atunzu, comente proet essit s'erba ◊ mi che at essidu una dente ◊ no li at essidu una peràula: mudu che lódhuru! ◊ mi che at essidu unu fiadu de sa mandra ◊ bandu a pigai is pipius ca funt essendi de iscola
2.
e za no essit, mih, cussu brunzu: si che intendhet atesu meda! ◊ su frúschiu essit prus de sa boghe ◊ essimichelu dae mesu, cudhu maleducadu chi no est àteru! ◊ essimindhelu dae mesu, custu bardulete! ◊ cussu preigadore addaghi abberit buca già ischit inue ch'essire! ◊ candu fuedhas tui essis sempri de sa chistioni ◊ a sa ruta chi at dadu che l'est essidu su bratzu dae su codhu
3.
a chie faghet una morte bi at trinta annos, si essit iscobiadu ◊ sa faina fut essia bèni ◊ donzi tantu mi ch'essit a faedhare a sa campidanesa ◊ essidu mi at finitesa, si mi cherzo cojuare! ◊ mi at essidu cunzuntura e la collo ◊ bellu triballu mi at essidu ◊ sa faina essit male si no bi at forramenta addata ◊ is contus essint giustus ◊ est essida sa boghe chi Fulanu est cojendhe ◊ segundhu sa ua bi essit prus binu ◊ de custu cantu de robba bi essit una fardita ◊ sa padedha de su minestrone est essida prena ◊ custu est pisedhu chi essit mannu de carena ◊ de peràulas ndh'essit sempre àteras
4.
a su mànigu li essit su sale, su píbere, s'aghedu ◊ a su binu l'at essidu unu tastu malu ◊ mi fut essia sa conca a fruschedhas
5.
est giai essiu su gureu ca ndi apu biu bendendi ◊ in atunzu essit su mandarinu, s'arantzu ◊ cun sos médios de como, sa cosa essit in donzi tempus: in sas butegas agatas de totu
6.
frades caros, bos auguro de ch'essire chena pena! ◊ che as a essire cras, de custas chistiones!…◊ dae custa faina no ch'essimus a presse, ca est meda
7.
custos duos fint semper paris, ma de candho ant tentu diferéssia sunt essidos in malas
8.
m'abbàida, tenia de fàghere unu cumandhu ma mi ch'est essidu dae conca!
9.
arguai a tie chi ti ndh'essat cun neune, mih, de custu chi as bidu! ◊ bae ca de su chi mi as nadu no mi ndhe at essidu cun neune! ◊ cussu no ndhe muntenet de segretu: si cumbinat, che li essit che nudha! ◊◊ cudhu ti at fatu dies e dies de triballu e tue ti ndh'essis cun carchi fiascu de binu?! ◊ a fàghere isposonzu no bi cheret duos sodhos, no: bi cheret ispesa manna!
Etimo
ltn.
exire
Traduzioni
Francese
sortir
Inglese
to go out
Spagnolo
salir,
brotar,
asomar,
propagarse,
volverse
Italiano
uscire,
sgorgare,
spòrgere,
propagarsi,
diventare
Tedesco
hinausgehen,
herauskommen,
hervorquellen,
austreten,
hinausstrecken,
sich verbreiten,
werden.
frazàdu , pps, agt: frazatu Definizione
de frazare; chi est totu andhadu male, ispaciau
Sinonimi e contrari
allosingiau,
consumidu,
frunzuladu,
lizinidu
2.
cun sos pannos frazados e niedhos andhat fin'a pedire pro campare
Traduzioni
Francese
consumé,
usé
Inglese
worn out
Spagnolo
desgastado,
consumido
Italiano
consunto,
liso
Tedesco
durchgescheuert.
fràzu , nm, agt Definizione
su bènnere mancu de sa cosa posta a fàere una faina, trebballu, isfortzu, e fintzes su pentzare cun dispraxere a calecuna cosa chi no andhat bene; chi est frazadu
Sinonimi e contrari
consumu
/
dispiachere,
impudu
Frasi
restant de afidare luego, cun pagu frazu, ca, tantu, sa picioca puru est chena parentes ◊ bi ant fatu abbusos, frazos, dannos ◊ làssala inoghe a manigare, a fiza tua, no tet èssere su frazu de!…
2.
bestit frazu e lutuosu mantu
Cognomi e Proverbi
prb:
male cuadu, frazu de pubidha
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
usure,
souci
Inglese
wearing out,
grief
Spagnolo
desgaste,
disgusto
Italiano
logorìo,
crùccio
Tedesco
Abnutzung,
Kummer.
galtàre , vrb: gastai,
gastare,
ghestare Definizione
fàere gastos, àere ispesas, pérdua de calecuna cosa / gastare malu sàmbene = àere sorte mala
Sinonimi e contrari
ispèndhere
| ctr.
balanzare,
lucurare 1
Frasi
chie cheret leare late friscu e tenet pagos sodhos de gastare benzat a domo mia! ◊ gastendi nci bolit manera, no est a ispendi po su bentu! ◊ sos mandrones no gastant unu cagliaresu ◊ comente tenes dinare de gastae si no tribballas? ◊ canno unu at de si gastare su dinaredhu suo, si lu devet tremesare vene prima ◊ iat nau de èssere prontu a fàere cussa festa nodia gastandho issu etotu ◊ chi no ghestao nudha fio erricu!
2.
timio de dèvere gastare tempus legendhe fantasias e chimeras ◊ cussa fémina no at gastau una làcrima pro sa morte de sa pitzinna
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
dépenser
Inglese
to lay out
Spagnolo
gastar
Italiano
spèndere
Tedesco
ausgeben.
ilborrocàre, ilborrochiàre , vrb: isborrocare Definizione
su essire, su cumenciare de calecuna cosa cun fortza, a s’airada, a meda, betare a terra, isconciare; fintzes foedhare male, a frastimos, pigare a boghes
Frasi
càglia chi mi sicas! - ilborrocat sa rosa tota fele ◊ isborrocat riendhe a tota gana
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
sortir avec violence,
jaillir,
éclater
Inglese
to pelt (down),
to burst out
Spagnolo
irrumpir
Italiano
erómpere,
scrosciare
Tedesco
hervorbrechen,
rauschen.
ilgheleníre , vrb: irghelenire,
irghilinire Sinonimi e contrari
irghilinare,
isteniai
Frasi
o mama, it'est custu prantu? Ndhe ses irghilinia! ◊ tempus gúrpinu irghiliniu de pistoléssia (F.Satta)◊ est irghiliniu dae s'istrachidúdine e dae su pessamentu de su chi li est costandhe ◊ fit cun sa frebbe arta, sos ocros irghelenios e dilliriandhe ◊ aite ses goi irghelenia, torràndheti fine che filu de cusire?
Traduzioni
Francese
épuiser
Inglese
to wear out
Spagnolo
agotar
Italiano
sfinire
Tedesco
erschöpfen.
ilvariàdu , pps, agt: irbariadu,
irvaliatu,
irvariadu,
irvariatu,
isvariadu,
isvariatu Definizione
de irbariare; chi at pérdiu su tinu, chi no est giustu de conca, chi est macu deunudotu; conca maca, chi faet o est faendho cosas a machine; chi ndhe andhat macu po calecuna cosa
Sinonimi e contrari
ammachiau,
afoglietadu,
desessidu,
dischissiau,
disvariadu,
fariadu,
ilgiradu,
issentidu,
macu
| ctr.
atinadu
2.
irbariadu macu, a ue cheres andhare?! ◊ pariant fiotu de isvariados fuidos dae manicómiu ◊ cussos fiados sunt che irvariados rasighendhe sa terra a sa sicura! ◊ cudhos irvaliatos credent fintzas sas fàulas
3.
est ilvariadu fatu pro sa bòcia ◊ s'imbreacu zuchet sas ancas a tratzu, sa tremuledha, sos chervedhos irvaliatos
Terminologia scientifica
ntl
Traduzioni
Francese
fou,
passionné
Inglese
gone mad,
crazy,
keen,
out of one's mind
Spagnolo
loco,
alocado,
apasionado
Italiano
impazzito,
pazzo,
fòlle,
scalmanato,
appassionato
Tedesco
verrückt,
wahnsinnig,
begeistert.
immaodhàu , agt, pps: immeudhadu,
irmeudhadu,
irmidudhau,
ismiudhatu,
smuedhau Definizione
chi at pérdiu sa fortza; de irmeudhare
Sinonimi e contrari
arréndhidu,
smeudhiu,
spuligau
| ctr.
ammeudhadu
Frasi
cussos sunt immeudhados, dados a su vítziu, sempre imbreagos
Traduzioni
Francese
sans moelle,
mollasse
Inglese
spineless,
weakened,
taken the marrow out
Spagnolo
desmeollado,
enervado
Italiano
smidollato
Tedesco
marklos,
kraftlos.
immatài , vrb: immatzai,
irmatare,
ismatare,
smatai Definizione
ispatzare, illimpiare su terrenu segandhoche is tupas po dhu prènnere a laore, o fintzes po pàsculu
Sinonimi e contrari
ammatutzare,
ilbratare,
illitiare,
irbuscare,
irrascare,
ismatutzare,
ispatare,
matai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
débroussailler
Inglese
to root out
Spagnolo
desmontar,
rozar
Italiano
sterpare
Tedesco
vertilgen.
imprupài, imprupàre , vrb: impulpare Definizione
pònnere prupa, crèschere de prupas, nau de animales, gente e fintzes frutos
Sinonimi e contrari
ammaciociae,
imprupire,
impurpatzire
Frasi
chini papat bèni e bufat mellus s'imprupat e ingrassat
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
remplumer,
reprendre de l'embonpoint
Inglese
to fill out
Spagnolo
engordar
Italiano
rimpolpare
Tedesco
Fleisch ansetzen.
imprupíre, imprupíri , vrb: impulpiri,
impurpie,
impurpire Definizione
pònnere prupas, crèschere in prupas, nau de animales, gente e fintzes frutos
Sinonimi e contrari
ammaciociae,
imprupai,
impurpatzire
| ctr.
ispurpire
Frasi
sa morisca est totu ossu: no bi at impurpidu ca no li at próidu ◊ s'olia comente proet in atunzu s'impurpit ◊ sos pibionedhos de s'àghina sunt imprupinne
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
engraisser
Inglese
to fill out
Spagnolo
engordar,
volverse pulposo
Italiano
impolpare
Tedesco
dick werden.
incheàdu , pps, agt Definizione
de incheare; fatu a chea, coment'e fatu a fossu
Sinonimi e contrari
ischeadu
/
incolonconau
2.
gighet sos ojos incheados
Traduzioni
Francese
creux
Inglese
hollowed out,
hollow
Spagnolo
hundido
Italiano
incavato
Tedesco
ausgehöhlt.
indevucàre , vrb: irdevucare Definizione
istuvionare, fàere prus tuvuda una cosa coment'e pigandho o bogandho de su fundu, abbasciandho su fundhu
Sinonimi e contrari
afungurai,
aprofundai,
aprofundhire,
devucare,
irfungudare,
istuvucare,
stuvonai,
stuvulai,
tuvucare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
approfondir,
creuser,
caver
Inglese
to hollow out
Spagnolo
ahuecar
Italiano
approfondire,
incavare
Tedesco
tiefer machen,
aushöhlen.
infinigàe, infinigài, infinigàre , vrb Definizione
fàere prus fine, torrare o menguare sa grussària de sa cosa, ma fintzes is capacidades de sa carena, de sa persona
Sinonimi e contrari
afinai,
afinicare,
assilingare,
assutighilare,
conciumire,
fragiare,
ifiniare,
insutiligai,
irrussare,
isgumentare
| ctr.
ingrussai
2.
at a bivi turmentau de su surrúngiu fintzas chi at a mòrriri infinigau ◊ portu is manus infinigadas
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
réduire,
user
Inglese
to thin,
to wear out
Spagnolo
adelgazar
Italiano
assottigliare,
logorare
Tedesco
feiner machen,
verbrauchen.
innidigàre , vrb Definizione
fàere essire o bogare de su niu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
chasser,
prendre du nid
Inglese
to drive out
Spagnolo
expulsar,
desanidar
Italiano
scacciare,
tògliere dal nido
Tedesco
aus dem Nest heraustreiben.
innodidàre, innoditàre , vrb Definizione
distínghere de is àteros, su si pònnere a notu, fàere a bíere
Sinonimi e contrari
annoditare
Frasi
su colore de s'istula s'innoditaiat in mesu de sas àrbures
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se distinguer
Inglese
to stand out
Spagnolo
sobresalir
Italiano
distìnguersi,
spiccare
Tedesco
sich unterscheiden,
hervorragen.
irbrofodhàre , vrb Definizione
fàere o essire a fodhe, illargare, pigare un'àtera forma prus larga
Sinonimi e contrari
ilfodhonare,
infodhonare,
istiriolare,
sciabudhai,
sciadhonai,
sciodhai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
déformer
Inglese
to put out of shape
Spagnolo
deformar
Italiano
sformare
Tedesco
aus der Form bringen.