disòra , avb Definitzione
fora de s'ora adata o giusta, a trigadiora, in ora chi no andhat bene: s'impreat sèmpere cun sa prep. a e si narat mescamente in su sensu de apustis de s'ora sua / a oras e a disoras = in calesisiat ora
Frases
torro a domo a disora: sa lughe insegus lasso cun amigos in festa (G.M.Cherchi)◊ su pudhu est cantandhe a disoras ◊ no andhes a disora ca no ti lassant intrare ◊ no torres a disora ca manzanu depimus pesare chito! ◊ sos istranzos sunt bénnidos a disora
Ètimu
spn.
Tradutziones
Frantzesu
horaire inopportun
Ingresu
out of time,
after hours
Ispagnolu
deshora
Italianu
fuòri oràrio
Tedescu
außer der Zeit.
essía , nf: essida,
essita,
iscia 1 Definitzione
su essire; logu inue si essit o si podet essire, terrinu o ortu a ue essire a fàere faina, tempus de essire o chi essit; cosa chi essit in sa carre, coment’e maladia, difetu; cosas curiosas chi si narant e chi faent erríere o a pentzare; cosa o dinare chi s'ispendhet; nau de is foedhos, sa parte chi càmbiat, in finitia, e chi giaet s'idea de cantidade (unu o medas, sing. o pl.), e de calidade (de mascu o de fémina)
Sinònimos e contràrios
andada,
disessida,
tucada
/
essidorzu
/
essidura,
fruscedha
/
gastu,
ispesa
| ctr.
intrada,
recuia
Maneras de nàrrere
csn:
pitzocu, zòvanu de prima e. = chi ancora no connoschet logu atesu, chi est comintzendhe a essire; sa e. de sas ebbas de Sant'Antoni = sa tucada de Lolle, de su fumu, a no si torrare a bídere prus; fàghere o dare un'intrada un'e. = intrare e essire (o bogare) in lestresa; dare sa e. a una cosa = fuliarechela; dare sa e. a unu, a un'animale = lassai andai
Frases
ch'est in s'ispidale, ma oe lu ponent in essida ◊ candho s'illieraiat, sa mama faghiat sa prima essida a s'incresiare ◊ sas essidas tuas za!… no torras prus, eite?! ◊ manteniat sa vintza in possa che a s'ocru e dontzi essita fit a inie ◊ tucaiat cada die a domo de sa mama: custa fit sa essida sua
2.
burrincu afissiau: candu movit a sartu, carriau, a sa essia s'istrumpat e no movit prus
3.
custa essida chi zughes in sa pedhe bido chi si est isparta!
4.
arratza de essidas chi faghes, candho faedhas!…◊ sas essidas de Nàniu, chi nachi su chi at fatu a sa muzere tiat àere sanadu su babbu puru!…◊ si fuint postos a ríere intenninne cussa essida ◊ est minore ma faghet de cudhas essidas paret unu mannu!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
sortie
Ingresu
exit,
going out,
witty remark
Ispagnolu
salida
Italianu
uscita,
battuta
Tedescu
Ausgang,
witziger Einfall.
essídu , pps, agt: essiu Definitzione
de essire; chi at girau e connoschet logos e gente, àteros logos; chi portat essiduras
Sinònimos e contràrios
issiu 1
| ctr.
intradu
2.
est una picioca pagu essia e tropu pitica ◊ in Europa bi at zente istudiada e meda essida (P.Canu)◊ lassa ca bandu dèu: tui ses pagu essia e non ia a bolli chi t'imbodhighint
3.
zuto sas laras essidas, de sa frebba de custas dies coladas ◊ cussu piciochedhu est totu essiu in fatze
Tradutziones
Frantzesu
sorti
Ingresu
gone out,
experienced
Ispagnolu
salido
Italianu
uscito
Tedescu
ausgegangen,
erfahren.
essíre, essíri , vrb: bassí,
iscire,
vessire Definitzione
andhare fora de ccn. logu (pruschetotu serrau e fintzes tènnere sa essia a fora), bènnere a fora a manera de si bíere, de si pòdere ischire, connòschere, èssere o andhare prus ainnanti de una línia, andhare a giru o a un'àteru logu, naschire o fintzes istesiare, acabbare, mòvere de su postu suo (nau de un’arremu), cumpàrrere, su ischire, su pàrrere, su arresurtare, nau de cosa a bèndhere su dhue èssere in is butegas; arresurtare de una cosa, de una chistione, de sa créschia; acabbare una faina longa, una chistione manna
Sinònimos e contràrios
abbenai,
irghelare,
resurtare
/
nàschere,
girai
/
bocare,
caciare,
leare
| ctr.
intrae
Maneras de nàrrere
csn:
essimiche da'ia! = bessiminci!, baidindi!; essíreche pala pala, costa costa = arrispúndiri, ei, ma no a tonu, arrispúndiri fuedhendi de àteras cosas; essíreche in machines, in coranta mois = acabbai narendi machíminis, isciolórius, cosas esageradas; essíreche male = certai, essiri in disacórdiu, a iscórriu, iscuncordai; essire in malas = certai meda, de abarrai a prima; essire foras de contu = iscassuletare, irbariare, ammachiaisí; essire de mente = iscarèsciri; a su chi essit essit = comente andhat andhat, andhet comente cheret!; essire fora ’e pare (nau de maridu e mulleri)= iscuncordai, andaisindi donniunu a contu suu; essiresindhe cun… = iscabbullirisí de unu dépidu, de una dificurtadi cun…
Frases
su dinai nci essit sentza de isciri comenti ◊ sas monzas de Paule essint a passizare ◊ mama e fiza sont iscindhe a sa cortichedha ◊ comente essis de iscola ghira a domo! ◊ candho proet essint sos cocois ◊ mai essidos a logu semus, nois: sempre in bidha ◊ su binu essit de sa carrada ◊ sa domo nostra essit a sa cortita ◊ s'arriu nci essit a mari ◊ est essidu su sole ◊ su maistu fendi su muru ndi est essiu foras de prumu ◊ in sa contonada ant lassadu predas chi essint pro tènnere cun àteru muru ◊ seghendhe no ch'essas fora de sa sinza! ◊ in atunzu, comente proet essit s'erba ◊ mi che at essidu una dente ◊ no li at essidu una peràula: mudu che lódhuru! ◊ mi che at essidu unu fiadu de sa mandra ◊ bandu a pigai is pipius ca funt essendi de iscola
2.
e za no essit, mih, cussu brunzu: si che intendhet atesu meda! ◊ su frúschiu essit prus de sa boghe ◊ essimichelu dae mesu, cudhu maleducadu chi no est àteru! ◊ essimindhelu dae mesu, custu bardulete! ◊ cussu preigadore addaghi abberit buca già ischit inue ch'essire! ◊ candu fuedhas tui essis sempri de sa chistioni ◊ a sa ruta chi at dadu che l'est essidu su bratzu dae su codhu
3.
a chie faghet una morte bi at trinta annos, si essit iscobiadu ◊ sa faina fut essia bèni ◊ donzi tantu mi ch'essit a faedhare a sa campidanesa ◊ essidu mi at finitesa, si mi cherzo cojuare! ◊ mi at essidu cunzuntura e la collo ◊ bellu triballu mi at essidu ◊ sa faina essit male si no bi at forramenta addata ◊ is contus essint giustus ◊ est essida sa boghe chi Fulanu est cojendhe ◊ segundhu sa ua bi essit prus binu ◊ de custu cantu de robba bi essit una fardita ◊ sa padedha de su minestrone est essida prena ◊ custu est pisedhu chi essit mannu de carena ◊ de peràulas ndh'essit sempre àteras
4.
a su mànigu li essit su sale, su píbere, s'aghedu ◊ a su binu l'at essidu unu tastu malu ◊ mi fut essia sa conca a fruschedhas
5.
est giai essiu su gureu ca ndi apu biu bendendi ◊ in atunzu essit su mandarinu, s'arantzu ◊ cun sos médios de como, sa cosa essit in donzi tempus: in sas butegas agatas de totu
6.
frades caros, bos auguro de ch'essire chena pena! ◊ che as a essire cras, de custas chistiones!…◊ dae custa faina no ch'essimus a presse, ca est meda
7.
custos duos fint semper paris, ma de candho ant tentu diferéssia sunt essidos in malas
8.
m'abbàida, tenia de fàghere unu cumandhu ma mi ch'est essidu dae conca!
9.
arguai a tie chi ti ndh'essat cun neune, mih, de custu chi as bidu! ◊ bae ca de su chi mi as nadu no mi ndhe at essidu cun neune! ◊ cussu no ndhe muntenet de segretu: si cumbinat, che li essit che nudha! ◊◊ cudhu ti at fatu dies e dies de triballu e tue ti ndh'essis cun carchi fiascu de binu?! ◊ a fàghere isposonzu no bi cheret duos sodhos, no: bi cheret ispesa manna!
Ètimu
ltn.
exire
Tradutziones
Frantzesu
sortir
Ingresu
to go out
Ispagnolu
salir,
brotar,
asomar,
propagarse,
volverse
Italianu
uscire,
sgorgare,
spòrgere,
propagarsi,
diventare
Tedescu
hinausgehen,
herauskommen,
hervorquellen,
austreten,
hinausstrecken,
sich verbreiten,
werden.
frazàdu , pps, agt: frazatu Definitzione
de frazare; chi est totu andhadu male, ispaciau
Sinònimos e contràrios
allosingiau,
consumidu,
frunzuladu,
lizinidu
2.
cun sos pannos frazados e niedhos andhat fin'a pedire pro campare
Tradutziones
Frantzesu
consumé,
usé
Ingresu
worn out
Ispagnolu
desgastado,
consumido
Italianu
consunto,
liso
Tedescu
durchgescheuert.
fràzu , nm, agt Definitzione
su bènnere mancu de sa cosa posta a fàere una faina, trebballu, isfortzu, e fintzes su pentzare cun dispraxere a calecuna cosa chi no andhat bene; chi est frazadu
Sinònimos e contràrios
consumu
/
dispiachere,
impudu
Frases
restant de afidare luego, cun pagu frazu, ca, tantu, sa picioca puru est chena parentes ◊ bi ant fatu abbusos, frazos, dannos ◊ làssala inoghe a manigare, a fiza tua, no tet èssere su frazu de!…
2.
bestit frazu e lutuosu mantu
Sambenados e Provèrbios
prb:
male cuadu, frazu de pubidha
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
usure,
souci
Ingresu
wearing out,
grief
Ispagnolu
desgaste,
disgusto
Italianu
logorìo,
crùccio
Tedescu
Abnutzung,
Kummer.
galtàre , vrb: gastai,
gastare,
ghestare Definitzione
fàere gastos, àere ispesas, pérdua de calecuna cosa / gastare malu sàmbene = àere sorte mala
Sinònimos e contràrios
ispèndhere
| ctr.
balanzare,
lucurare 1
Frases
chie cheret leare late friscu e tenet pagos sodhos de gastare benzat a domo mia! ◊ gastendi nci bolit manera, no est a ispendi po su bentu! ◊ sos mandrones no gastant unu cagliaresu ◊ comente tenes dinare de gastae si no tribballas? ◊ canno unu at de si gastare su dinaredhu suo, si lu devet tremesare vene prima ◊ iat nau de èssere prontu a fàere cussa festa nodia gastandho issu etotu ◊ chi no ghestao nudha fio erricu!
2.
timio de dèvere gastare tempus legendhe fantasias e chimeras ◊ cussa fémina no at gastau una làcrima pro sa morte de sa pitzinna
Ètimu
ctl., spn.
Tradutziones
Frantzesu
dépenser
Ingresu
to lay out
Ispagnolu
gastar
Italianu
spèndere
Tedescu
ausgeben.
ilborrocàre, ilborrochiàre , vrb: isborrocare Definitzione
su essire, su cumenciare de calecuna cosa cun fortza, a s’airada, a meda, betare a terra, isconciare; fintzes foedhare male, a frastimos, pigare a boghes
Frases
càglia chi mi sicas! - ilborrocat sa rosa tota fele ◊ isborrocat riendhe a tota gana
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
sortir avec violence,
jaillir,
éclater
Ingresu
to pelt (down),
to burst out
Ispagnolu
irrumpir
Italianu
erómpere,
scrosciare
Tedescu
hervorbrechen,
rauschen.
ilgheleníre , vrb: irghelenire,
irghilinire Sinònimos e contràrios
irghilinare,
isteniai
Frases
o mama, it'est custu prantu? Ndhe ses irghilinia! ◊ tempus gúrpinu irghiliniu de pistoléssia (F.Satta)◊ est irghiliniu dae s'istrachidúdine e dae su pessamentu de su chi li est costandhe ◊ fit cun sa frebbe arta, sos ocros irghelenios e dilliriandhe ◊ aite ses goi irghelenia, torràndheti fine che filu de cusire?
Tradutziones
Frantzesu
épuiser
Ingresu
to wear out
Ispagnolu
agotar
Italianu
sfinire
Tedescu
erschöpfen.
ilvariàdu , pps, agt: irbariadu,
irvaliatu,
irvariadu,
irvariatu,
isvariadu,
isvariatu Definitzione
de irbariare; chi at pérdiu su tinu, chi no est giustu de conca, chi est macu deunudotu; conca maca, chi faet o est faendho cosas a machine; chi ndhe andhat macu po calecuna cosa
Sinònimos e contràrios
ammachiau,
afoglietadu,
desessidu,
dischissiau,
disvariadu,
fariadu,
ilgiradu,
issentidu,
macu
| ctr.
atinadu
2.
irbariadu macu, a ue cheres andhare?! ◊ pariant fiotu de isvariados fuidos dae manicómiu ◊ cussos fiados sunt che irvariados rasighendhe sa terra a sa sicura! ◊ cudhos irvaliatos credent fintzas sas fàulas
3.
est ilvariadu fatu pro sa bòcia ◊ s'imbreacu zuchet sas ancas a tratzu, sa tremuledha, sos chervedhos irvaliatos
Terminologia iscientìfica
ntl
Tradutziones
Frantzesu
fou,
passionné
Ingresu
gone mad,
crazy,
keen,
out of one's mind
Ispagnolu
loco,
alocado,
apasionado
Italianu
impazzito,
pazzo,
fòlle,
scalmanato,
appassionato
Tedescu
verrückt,
wahnsinnig,
begeistert.
immaodhàu , agt, pps: immeudhadu,
irmeudhadu,
irmidudhau,
ismiudhatu,
smuedhau Definitzione
chi at pérdiu sa fortza; de irmeudhare
Sinònimos e contràrios
arréndhidu,
smeudhiu,
spuligau
| ctr.
ammeudhadu
Frases
cussos sunt immeudhados, dados a su vítziu, sempre imbreagos
Tradutziones
Frantzesu
sans moelle,
mollasse
Ingresu
spineless,
weakened,
taken the marrow out
Ispagnolu
desmeollado,
enervado
Italianu
smidollato
Tedescu
marklos,
kraftlos.
immatài , vrb: immatzai,
irmatare,
ismatare,
smatai Definitzione
ispatzare, illimpiare su terrenu segandhoche is tupas po dhu prènnere a laore, o fintzes po pàsculu
Sinònimos e contràrios
ammatutzare,
ilbratare,
illitiare,
irbuscare,
irrascare,
ismatutzare,
ispatare,
matai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
débroussailler
Ingresu
to root out
Ispagnolu
desmontar,
rozar
Italianu
sterpare
Tedescu
vertilgen.
imprupài, imprupàre , vrb: impulpare Definitzione
pònnere prupa, crèschere de prupas, nau de animales, gente e fintzes frutos
Sinònimos e contràrios
ammaciociae,
imprupire,
impurpatzire
Frases
chini papat bèni e bufat mellus s'imprupat e ingrassat
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
remplumer,
reprendre de l'embonpoint
Ingresu
to fill out
Ispagnolu
engordar
Italianu
rimpolpare
Tedescu
Fleisch ansetzen.
imprupíre, imprupíri , vrb: impulpiri,
impurpie,
impurpire Definitzione
pònnere prupas, crèschere in prupas, nau de animales, gente e fintzes frutos
Sinònimos e contràrios
ammaciociae,
imprupai,
impurpatzire
| ctr.
ispurpire
Frases
sa morisca est totu ossu: no bi at impurpidu ca no li at próidu ◊ s'olia comente proet in atunzu s'impurpit ◊ sos pibionedhos de s'àghina sunt imprupinne
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
engraisser
Ingresu
to fill out
Ispagnolu
engordar,
volverse pulposo
Italianu
impolpare
Tedescu
dick werden.
incheàdu , pps, agt Definitzione
de incheare; fatu a chea, coment'e fatu a fossu
Sinònimos e contràrios
ischeadu
/
incolonconau
2.
gighet sos ojos incheados
Tradutziones
Frantzesu
creux
Ingresu
hollowed out,
hollow
Ispagnolu
hundido
Italianu
incavato
Tedescu
ausgehöhlt.
indevucàre , vrb: irdevucare Definitzione
istuvionare, fàere prus tuvuda una cosa coment'e pigandho o bogandho de su fundu, abbasciandho su fundhu
Sinònimos e contràrios
afungurai,
aprofundai,
aprofundhire,
devucare,
irfungudare,
istuvucare,
stuvonai,
stuvulai,
tuvucare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
approfondir,
creuser,
caver
Ingresu
to hollow out
Ispagnolu
ahuecar
Italianu
approfondire,
incavare
Tedescu
tiefer machen,
aushöhlen.
infinigàe, infinigài, infinigàre , vrb Definitzione
fàere prus fine, torrare o menguare sa grussària de sa cosa, ma fintzes is capacidades de sa carena, de sa persona
Sinònimos e contràrios
afinai,
afinicare,
assilingare,
assutighilare,
conciumire,
fragiare,
ifiniare,
insutiligai,
irrussare,
isgumentare
| ctr.
ingrussai
2.
at a bivi turmentau de su surrúngiu fintzas chi at a mòrriri infinigau ◊ portu is manus infinigadas
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
réduire,
user
Ingresu
to thin,
to wear out
Ispagnolu
adelgazar
Italianu
assottigliare,
logorare
Tedescu
feiner machen,
verbrauchen.
innidigàre , vrb Definitzione
fàere essire o bogare de su niu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
chasser,
prendre du nid
Ingresu
to drive out
Ispagnolu
expulsar,
desanidar
Italianu
scacciare,
tògliere dal nido
Tedescu
aus dem Nest heraustreiben.
innodidàre, innoditàre , vrb Definitzione
distínghere de is àteros, su si pònnere a notu, fàere a bíere
Sinònimos e contràrios
annoditare
Frases
su colore de s'istula s'innoditaiat in mesu de sas àrbures
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
se distinguer
Ingresu
to stand out
Ispagnolu
sobresalir
Italianu
distìnguersi,
spiccare
Tedescu
sich unterscheiden,
hervorragen.
irbrofodhàre , vrb Definitzione
fàere o essire a fodhe, illargare, pigare un'àtera forma prus larga
Sinònimos e contràrios
ilfodhonare,
infodhonare,
istiriolare,
sciabudhai,
sciadhonai,
sciodhai
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
déformer
Ingresu
to put out of shape
Ispagnolu
deformar
Italianu
sformare
Tedescu
aus der Form bringen.