fumentài, fumentàre , vrb: afumentai* Definizione
prènnere su logu de fumu, fàere fumu meda, fàere fumentu
Sinonimi e contrari
afumai,
ifumentare
2.
andhadu soe a bi l'abbaidare… agiommai mi ndhe aiant fumentadu!
Traduzioni
Francese
dégager beaucoup de fumée
Inglese
to fill with smoke
Spagnolo
ahumar
Italiano
far mólto fumo
Tedesco
qualmen.
fumiài , vrb: afumigai,
fumiare,
fumigare,
fummiare Definizione
bogare o fàere fumu, o fintzes solu vapore de cosa úmida e budhia
Sinonimi e contrari
fumai,
irfumiare
Frasi
su forru est fumiendi ◊ fúmiat su trenu chi s'incrarat in buca de galleria ◊ su focu est fummianne ◊ cudhu s'est postu a cúrrere ca at bisu sa màchina fumiandhe
2.
una supera de macarrones est fumiandhe in sa mesa
Etimo
ltn.
fumigare
Traduzioni
Francese
fumer
Inglese
to fume
Spagnolo
humear,
fumar
Italiano
fumigare
Tedesco
rauchen.
fundài , vrb: fundhare Definizione
cumenciare un'òpera, unu sótziu, pònnere is fundhamentos de calecuna cosa de importu mannu, fintzes àere fundhóriu, arrexone e sustàntzia (po is domos si narat betare fundhamentos); nau de fogu (e a ispantu), in forma rfl., pesare, cumenciare a allúere, a s'istèrrere / f. is cadiras = pònnere su fundhu a sas cadreas
Sinonimi e contrari
comentzari,
fundamentai
Frasi
su díciu est bene fundhadu: paret setéscia divina!
2.
si fundhat unu fogu… chi est abbarradu dies e dies tenindhe!
Etimo
ltn.
fundare
Traduzioni
Francese
fonder,
constituer
Inglese
to found,
to constitute
Spagnolo
fundar
Italiano
fondare,
costituire
Tedesco
gründen.
funsionài , vrb: funtzionai,
funtzionare Definizione
nau prus che àteru de màchinas e imbentos, chi camminant, chi faent is movimentos e su trebballu chi depent, chi serbint bene a un'iscopu
2.
deo tèngio esperiénsia in custas cosas e cumprendho súbbitu candu sa cosa funsionat o non funsionat!
Traduzioni
Francese
marcher,
fonctionner
Inglese
to operate
Spagnolo
funcionar
Italiano
funzionare
Tedesco
funktionieren,
arbeiten.
furài , vrb: furare Definizione
pigare a trassa o a prepoténtzia sa cosa angena po si ndhe fàere meres; su essire mancante de una cosa in sa mannària o in su pesu
Sinonimi e contrari
aciapai,
afarrancae,
afufai,
arpiai,
arrapare 2,
arrelantzai,
aungrare,
craspuare,
frunciare,
inghitai,
irrobbare,
runtzinare,
sdorrobbai
Modi di dire
csn:
fàghere a su fura fura (furavura) = furàresi sa cosa s'unu cun s'àteru; betàresi a furare = atrivíresi a furare, donaisí a sa fura; furare a ogros bidentes = furai ananti de totus, a faci manna
Frasi
pro furare, sete làcanas! ◊ est in mancamentu ca che li ant furadu su bestiàmine ◊ tue puru ti ses betadu a furare?!◊ sa piús arte mala est su furare!◊ chi ti bolint induiri a furai, no indullast!
2.
medi zustu ca sinono in mesu a meda furat! ◊ pesendhe sa cosa posta in isterzu, o fintzas imboligada in pabilu, a su pesu li furat
Cognomi e Proverbi
prb:
chie furat ou furat pudha ◊ furat chie venit dae su mare
Etimo
ltn.
furare
Traduzioni
Francese
voler,
dérober
Inglese
to steal
Spagnolo
robar
Italiano
rubare
Tedesco
stehlen,
rauben.
furanciulài , vrb Sinonimi e contrari
afuruncai,
arraspinzare,
ciaspinare,
frunciare,
gastochiare,
aungrare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
chaparder
Inglese
to pilfer
Spagnolo
ratear,
sisar
Italiano
rubacchiare
Tedesco
mausen,
stibitzen.
furcàre , vrb Definizione
fàere una cosa a furca, a duos corros
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bifurquer
Inglese
to fork
Spagnolo
bifurcar
Italiano
biforcare
Tedesco
gabeln.
furcàre 1 , vrb Definizione
pigare a ingannu, a trampa
Sinonimi e contrari
coglionai,
colovrinare,
igabbare,
imbusterai,
imbuvonare,
improsae,
ingannai,
trampai
Frasi
za ses malu, ma bae ca no mi furcas tue!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tromper
Inglese
to deceive
Spagnolo
engañar
Italiano
ingannare
Tedesco
täuschen,
betrügen.
furriài , vrb: furriare 1,
furriari,
vorriare Definizione
mòvere a giradura, girare a un'àtera bandha, de si pòdere o de fàere bíere a un’àtera parte, pònnere su de pitzu a fundhu, su de aintru a fora; betare o orrúere a terra de cosa chi istat coment'e prantada; torrare acoa, fàere torrare acoa una cosa andhandho, una cosa chi ferit; fàere fúrriu, torrare a unu matessi logu, torrare a ue s'istat; andhare contras a ccn., mescamente a chie cumandhat o contat de prus; cricare a ccn. po agiudu, pedire cun apédhiu a unu po calecunu praxere, benefíciu; imbitzare a calecuna cosa, betàresi a furare; cambiare
Sinonimi e contrari
boltare,
dòrchere,
ghindhare,
girai,
ifurriare,
irbortai,
sciurriai
/
acavacai,
boltulare,
tambulare
/
ghirare,
recoire
/
cambiai,
mudai
Modi di dire
csn:
furriare che dae balla = torrai acoa, fuiri, lassai a pèrdiri debressi ccn. cosa; furriare de palas = andaisindi; furriare su trugu a una pudha = tirai su tzugu, bociri; furriàresi che gremedha = ischirchinàresi che colora (de su dolore); furriàresi a carchi cosa = furai; furriare su sentidu = ammachiaisí, irbariare; furriàresi a ccn. = (po agiudu), circai agiudu, (po no pònniri menti) arrebbellai; furriai s'istògumu = fàghere a gana mala; furriare manu = (trabballendi) movirisí o trabballai girendi a su contràriu; furriai is fuedhus = istropiare sas peràulas, fàgherelis nàrrere su chi no narant; furriai a unu = cumbíncherelu a carchi cosa, fàghereli cambiare idea; furriai (de sa conca, a unu) = èssere a irbadhinamentu
Frasi
furriadiche sa cara no ti ferzat cosa a ogros! ◊ sa peta arrustindhe si depet furriare ◊ so fúrriendhe sas cartzitas a s'ala bona ◊ nci fúrriat sa faci a s'àtara parti ◊ sa domo est prena chi no bi at ube si furriare ◊ femu abarrau fúrria fúrria che una tratalia posta in fogu ◊ candho unu si furriàt sa camba no fut a andhare a su dotore
2.
chi nci fúrrias sa cascita nci arruit totu sa cosa a terra ◊ chi no papu mi nci fúrriu de su fàmini! ◊ si làssinas ti nche fúrriat s'isterju de su late
3.
iseto inoghe, inue giajos tuos furriesint Fenícios e Romanos! (S.Murgia Niola)◊ s'intzeradu fúrriat s'abba ◊ s'atarzu fúrriat fintzas sa balla ◊ cun sa màchina andho a unu tretu largu a furriare ◊ mancu custu frizidore ti fúrriat, a tie! ◊ fúrria sas berbeghes dae su laore ca faghent dannu!
4.
a su noti su pobidhu fúrriat a domu ◊ andàt a giogai cun is amigus e furriàt a tradu ◊ su piciochedhu òrfanu si furriàt in domu de sa sorri
5.
bidet su perígulu, ma no fúrriat: sighit a imbucare! ◊ za coitat furriendhe candho intendhet su prétziu!…◊ candho at intesu su prétziu at furriadu che dae balla!
6.
bollu chi mi perdonis ca mi seu furriada a tui ◊ su malu si fúrriat fintzas a su babbu e a sa mama ◊ sa genti no iscít a si furriai contras a chini tenit sa curpa de nosi fàiri emigrai
7.
si no mi azudas tue a chie mi fúrrio? ◊ domandaus sa miserigórdia de Deus e po èssiri iscurtaus nosi furriaus a Gesugristu
8.
ses istau sempre malu furriannodi a su bestiàmene domau!
9.
est aturada muda coment'e furriada a perda ◊ no mi apu a furriai mancu a dinai, nou! ◊ onzi consolu che lis est furriadu in prantu ◊ si no fúrriat bentu andhamus male ◊ si sunt brighendhe e mi paret chi che la fúrriant a corpos! ◊ custas peràulas che las furriamus in àteras limbas ◊ cussu est unu chi no si lassat furriai
Cognomi e Proverbi
prb:
su burricu si fúrriat a su majolu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
tourner,
retourner,
s'adresser,
se révolter
Inglese
to turn (over again),
to address,
to rebel,
to go back
Spagnolo
revolver,
volcar,
volver atrás,
dirigirse,
sublevarse
Italiano
voltare,
rivoltare,
ribaltare,
svoltare,
tornare indiètro,
rivòlgersi,
ribellarsi,
rivoltarsi,
insórgere
Tedesco
wenden,
zurückkehren,
sich wenden,
sich empören.
furrietàre , vrb: furriotai Definizione
fàere furriotos, istare a furriebborta, a su fúrria fúrria, mólia mólia, a s'andhetorra chentza ndhe fàere fine, perdendho tempus; èssere a furriamentos de conca e bíere su logu totu furriandho
Sinonimi e contrari
furriai,
girai
Frasi
fiat totu sa noti furriotendi ca fiat fendi unu sonnu trumbullau ◊ bai, cica is pegus e no t'istentis furriotendi! ◊ si bient cópias furrietandho alligras cun is balladores chi atripant is peis ◊ cun abbilesa iat fatu furriotai sa frunda, iat lassau unu càbudu e fuat partia sa perda inzumiendu ◊ est furriotendu in s'ària unu cau
2.
frimma sa domu ca est furriotendu!… cessu, est furriendusidha totu!…◊ mi furriotat totu su logu cumenti a unu bòtu in logu de punta a bàsciu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
se retourner
Inglese
to turn round
Spagnolo
piruetar
Italiano
rigirarsi
Tedesco
sich umdrehen.
fusilài, fusilàre , vrb Definizione
isparare e bochíere a fosile (prus che àteru coment'e cundenna de sa giustítzia)
Sinonimi e contrari
bochire,
busilare,
isparai,
scupetai
Frasi
in sa gherra, cheriant fusilare sos sordados
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fusiller
Inglese
to shoot
Spagnolo
fusilar
Italiano
fucilare
Tedesco
erschießen.
fútere , vrb Sinonimi e contrari
cadhicare,
codhai,
futire,
zúchere
/
ingannai
2.
custa, o est maca, o m'est futendhe!
Etimo
ltn.
futuere
Traduzioni
Francese
foutre
Inglese
to fuck
Spagnolo
joder
Italiano
fóttere
Tedesco
bumsen,
betrügen.
futíre, futíri , vrb Sinonimi e contrari
cadhicare,
codhai,
fútere*,
zúchere
/
ingannai
2.
tzertos istudiados bi sunt pro futire leges e cristianos! ◊ chi sa muzere lu fit futendhe fit in buca de totu sa bidha: ma cun chie? ◊ servint in dogni tempus su potente futendhe chena iscrúpulos sa zente
Traduzioni
Francese
embobiner,
foutre
Inglese
to fuck,
to trick
Spagnolo
joder
Italiano
raggirare,
fóttere
Tedesco
bumsen,
betrügen.
gadangiài , vrb: godagnare,
godangiae,
godangiai,
guadangiai,
guadanzai,
guarangiai Definizione
àere lúcuru, profetu, benefíciu de calecuna cosa, mescamente fàere dinare e in is contos de un'atividade àere intradas prus mannas de is essias
Sinonimi e contrari
badagnae,
balanzare,
codangiare,
gualanzare,
lucurare 1
| ctr.
ingastai,
ispèndhere
Frasi
cussu guaràngiat mera, pigat unu sciacu mannu de dinai dugna mesi ◊ no ti guadàngias mancu s'àcua chi ti bufas de is màrigas, tui!
Traduzioni
Francese
gagner
Inglese
to gain
Spagnolo
ganar
Italiano
guadagnare
Tedesco
verdienen.
galentíre , vrb: garantire,
garantiri Definizione
giare seguresa de calecuna cosa / pps. galentidu (fintzes in su sensu de seguru)
Sinonimi e contrari
afiantzai,
afidanzare,
assegurai
Frasi
a isse lu galentint sos benes chi li ant lassadu sos mannos: pro cussu s'intendhet forte! ◊ candu manigiasta franchitus, in banca ti apu garantiu dèu ◊ bae chi custa cosa no si bi torrat a segare: ti lu galento deo!
2.
su no esser bénnidu a cust'ora, frade totu, galentidu chi at pérdidu su trenu!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
garantir,
favoriser
Inglese
to warrant,
to favour
Spagnolo
garantizar
Italiano
garantire,
favorire
Tedesco
garantieren.
galligiài, galligiàre , vrb: gallizare Definizione
su si crèdere meda, fàere su prepotente e cricare de cumandhare aprofitandho de chie est prus piticu, prus débbile, fàere su brafanteri, su sprodhenti
Sinonimi e contrari
galligare
Frasi
est inútili chi bollais galligiai po cuai su pudesciori! ◊ trainedhu como aundhadu gallizas e minetas! ◊ como gallizas ca no ch'est babbu tou a ti domare! ◊ est gallizendhe cun cussos pisedhos, ca isse est prus mannu! ◊ si no fia istadu goi chentza brios, in domo mia isse no che aiat gallizadu! (Z.Zazzu)
Etimo
ctl.
gallejar
Traduzioni
Francese
faire la loi à qqn
Inglese
to lord it
Spagnolo
señorear,
mangonear
Italiano
spadroneggiare
Tedesco
tyrannisieren.
galtàre , vrb: gastai,
gastare,
ghestare Definizione
fàere gastos, àere ispesas, pérdua de calecuna cosa / gastare malu sàmbene = àere sorte mala
Sinonimi e contrari
ispèndhere
| ctr.
balanzare,
lucurare 1
Frasi
chie cheret leare late friscu e tenet pagos sodhos de gastare benzat a domo mia! ◊ gastendi nci bolit manera, no est a ispendi po su bentu! ◊ sos mandrones no gastant unu cagliaresu ◊ comente tenes dinare de gastae si no tribballas? ◊ canno unu at de si gastare su dinaredhu suo, si lu devet tremesare vene prima ◊ iat nau de èssere prontu a fàere cussa festa nodia gastandho issu etotu ◊ chi no ghestao nudha fio erricu!
2.
timio de dèvere gastare tempus legendhe fantasias e chimeras ◊ cussa fémina no at gastau una làcrima pro sa morte de sa pitzinna
Etimo
ctl., spn.
Traduzioni
Francese
dépenser
Inglese
to lay out
Spagnolo
gastar
Italiano
spèndere
Tedesco
ausgeben.
gamedhàre , vrb: amedhare* Definizione
betare apare totu a unu duos tàgios de bestiàmene, avesare is angiones a abbarrare impare cun is àteros, is pegos noos a abbarrare in su tàgiu, a cònnoschere su pastore, ammasedare; nau de gente, fàere amedhu, avesare a istare impare cun is àteros
Sinonimi e contrari
abbamare,
acedhae,
achedhonare,
aggamai,
aggrustare,
ammeschiare,
ingamai
| ctr.
iscamedhare,
stagiai
Frasi
sas balenas allatant che a sos animales chi gamedhamus
Traduzioni
Francese
socialiser,
habituer un animal à vivre l'un avec l'autre
Inglese
to socialize
Spagnolo
acostumbrar al ganado a vivir en el rebaño,
socializar
Italiano
abituarsi alla compagnìa,
socializzare
Tedesco
vergesellschaften,
sozialisieren.
ganníre , vrb Definizione
su istare a tzúnchios, nau de su cane e de su margiane; nau de gente, abboghinare po dolore forte
Sinonimi e contrari
gannitare
Frasi
in cue bi gannit su matzone a s'impudhile ◊ gannit su cane ◊ si no fit pro su gannire de carchi marjane, su mutine de cussu locu fit istatu ispantosu
Terminologia scientifica
bga
Etimo
ltn.
gannire
Traduzioni
Francese
glapir
Inglese
to yelp
Spagnolo
gañir
Italiano
gagnolare
Tedesco
winseln.
garminàre , vrb: carminai*,
graminare Definizione
petenare sa lana po dha trebballare, aprontandhodha po dha filare; pigare in manu ccn. cosa, cunsiderare una chistione a fine po dha cumprèndhere bene
Sinonimi e contrari
acramiai,
balminare,
graminigai,
irgardare,
isgraminare,
isparpedhare
/
manigiai
Frasi
candho at nibau, nos semus postas a graminare sa lana ca no fachiat a issire ◊ si ndhe cheres graminare de lana como za ti ndhe ant dau! ◊ fimus garminandhe ma, invetzes de s'ispertare, sa lana si abbulutziaiat
2.
su cuntzetu si l'est graminandhe bene ◊ los apo intesos graminandhe sas lanas de sa vita ◊ istas graminendhe oras intreas sas piaes chi ferint custa terra (F.Columbu)
Traduzioni
Francese
carder
Inglese
to card
Spagnolo
cardar
Italiano
scardassare
Tedesco
kratzen.