giampàre, giampiàre , vrb: ciumpare,
gimpare,
giompai,
giompare,
giumpai,
giumpare,
zampare Definizione
passare a brínchidu, brinchidare po passare de una parte a s'àtera de una cosa (erriu, camminu o àteru), passare de una parte a s'àtera; si narat fintzes in su sensu de trampare, cullonare / giàmpiami su logu! = baidindi!, a fora de inoghe!
Sinonimi e contrari
passae
/
sartai
/
ingannai
Frasi
marranu chi gimpes su giannile meu! ◊ so prontu a giumpare a pes seguros su badu de custu tempus (G.Fiori)◊ giompare sos rios candho sunt prenos de abba est una bella proa! ◊ che so passadu inoghe andhendhe atesu a giampare su mare a Continente (Sale)◊ a maridu meu giumpendhe a cadhu a còscia in d-unu riu si lu pigeit s'undha
2.
su pisci de Santa Illa, dhu bendu a ispignarura, friscu, ancora giumpendi
3.
bae ca tue a mie no mi giampas!
Traduzioni
Francese
traverser,
guéer,
franchir
Inglese
to cross,
to ford
Spagnolo
atravesar,
vadear
Italiano
attraversare,
guadare,
valicare
Tedesco
überschreiten,
durchwaten,
übersteigen (verbo inseparabile).
giangiulàre , vrb Definizione
su tzunchiare, su lamentu chi faet su cane candho est sufrendho meda
Sinonimi e contrari
corojare,
gruiri,
torrunzare,
turulare,
tzunchiai
Terminologia scientifica
bga
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
glapir
Inglese
to squeak,
to howl
Spagnolo
gañir
Italiano
guaiolare,
mugolare
Tedesco
winseln.
giannitài, giannitàre , vrb: aciannitai*,
zanitare Definizione
s'apedhare de su cane currendho su sirbone o àteros animales mannos
Sinonimi e contrari
gannitare,
giannire
Frasi
canes giannitant fatu a fera e in s'adhe s'intendhet calchi tiru ◊ solu sos canes ndhe lesint s'annotu ma giannitendhe si fuesint totu
Terminologia scientifica
bga
Traduzioni
Francese
aboyer
Inglese
to bark
Spagnolo
ladrar de los perros a sus dueños al no alcanzar la caza
Italiano
scagnare
Tedesco
anschlagen.
giochíre , vrb: chiochire Definizione
arregòllere e agguantare is oos asuta in caente (binti una die) po fàere naschire is pudhighinos, comente faent is pudhas e pigiones chi si cicint in pitzu
Sinonimi e contrari
acloai,
clocire*,
cocolae,
forcire,
giocare,
tzotzare,
tzotzire
Frasi
cussu nidu est a oos giochidos ◊ a sa pudha li at postu dóighi oos a giochire ◊ sighi a mi nàrrere proite su cucu si che andhat a giochire in nidu anzenu (A.Dettori)◊ sas pudhas criant sos oos e los giochint puru
Traduzioni
Francese
couver,
féconder
Inglese
to brood,
to fertilize
Spagnolo
empollar
Italiano
covare,
gallare
Tedesco
ausbrüten.
giochitàre , vrb: cioghitare,
gioghitai,
gioghitare,
gioghitari,
zochitare Definizione
pigare a giogu, istare a giogu
Sinonimi e contrari
abbrengulare,
agiogatzare,
agiogulare,
ciogare,
giogallitai,
imbalai,
imballacai,
ingiochetare,
ingiogaciai,
zochillare
Frasi
como ti primmas, posca mi gioghitas! ◊ su pipiu fiat gioghitendi e si boliat cuncordari un'acuiloni ◊ vio mannos e minores giochitandhe
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
amuser
Inglese
to amuse
Spagnolo
divertir,
juguetear
Italiano
trastullare
Tedesco
unterhalten.
giogàe, giogài , vrb: ciogare,
giogari,
giogare,
zocare Definizione
fàere calecuna cosa po ispàssiu, po passare ora, pigare gustu, chentza cabu tanti de istare faendho, o fintzes po pònnere de bona ispétzia, fàere a erríere s'àteru; pònnere una posta giogandho po bínchere; fàere brulla mala a unu, mescamente in su sensu de ndhe aprofitare, de dhi fàere male cun calecuna trassa o àteru (ma si narat fintzes po s'efetu chi faet una maladia, candho unu cumènciat a no èssere prus in sensos, perdendho atuamentos)/ ind. imp. 1ˆ p. pl. giogaemus
Sinonimi e contrari
abbrengulare,
agiogatzare,
agiogulare,
chestiare,
giochitare,
ingiogaciai,
ischeltiare
/
spassiai
| ctr.
trabagiare
Modi di dire
csn:
giogare a unu chei su pudhu a carrasciale = isparàrelu; giogare in manos o in ungras a unu = bènnere in posse de unu; giogare su pitzinnu = tocare, foedhare, fàere brullighedhas po dhu fàere erríere o alligrare
Frasi
asuta de is muscàrgios furint a chie ancora papandho, a chie giogandho a cartas o faendhosi un'arrallada ◊ is pipius giogant a pincaredhu, a babbus e mamas, a maistus ◊ sa mama est gioghendi su pipiu ◊ is pipius andhant a giogari ◊ giogao sèmpere in partza o in caminu a sodraos e bandhios faendho su cuagua ◊ sos pisedhos in su rodone de sas cumbessias fint gioghendhe cun cadhos de canna
2.
mi giogo su cadhu a caltas!
3.
a pugnolaras ti gioghint! ◊ si ti atrivias a faedhare su sardu in iscola, su mastru ti giogaiat a istuturradas ◊ l'ant giogadu che a su pudhu a carrasciale ◊ candu mai in dí de oi ghetant sa grida: a tui megat de ti giogai su ciorbedhu! ◊ issu si fut giogau a pipiu e abarrau est iscimprotu ◊ su babbu est gioghendisí, su mali est lómpiu a su ciorbedhu!◊ in pagos annos cussu si at gogadu su bene chi li at lassadu su babbu: bai est a lu frustare, su dinari! (B.Sini)
4.
custa tzitade puru lis est giogada in manos ◊ su dinari chi li giogaiat in farrancas no l'ispendhiat ◊ cussu fut s'únicu billetu de deximila chi mi est giogau in ungas ◊ ancu che esserat ruta in calchi pescione, prima de mi giogare suta: fateit a rúere a mie puru, s'acheta!
Etimo
ltn.
jocare
Traduzioni
Francese
jouer
Inglese
to play
Spagnolo
jugar
Italiano
giocare
Tedesco
spielen,
einsetzen,
jemandem einen Streich spielen.
giòmpere , vrb: ciòmpere*,
lòmpere,
zòmpere Definizione
arribbare a unu certu puntu, a su puntu giustu, nau siat po tretu e siat po frutos, po tempus; betare farrancas a unu po dhu iscúdere, o a una cosa po ndhe dha pigare, po si dha papare
Sinonimi e contrari
abberare,
arribbai,
assuprire,
còchere
Modi di dire
csn:
giòmpere sos annos = fai is annus; giòmpere a s'intentu = lòmpiri a s'iscopu, averai unu disígiu
Frasi
si no giompo a sos primos onores no mi ndhe pigo annuzu! ◊ bidet su frutu ma no giompet mai a lu coglire ◊ pustis de tantu caminu giompeint a sa tanca ◊ su "Chi nono" de sa fémina li fit giómpidu che un'istuturrada ◊ gasi giompant a cras e chi si fichent!
2.
agguanta fàmine finas a giòmpere sa figu! ◊ li mancat bator meses a giòmpere sos norant'annos ◊ giompeit sos istúdios e si fateit avocadu
3.
miràdelu in sa rughe istrutu e feu, paret li siant giómpidas sas aes e no l'apant lassadu melmu intreu! (P.Casu)◊ mai li giompat bistrale a cuss'ílighe! ◊ muzere mia che ispiridada a tale vista s'est giómpida a pilos!
Traduzioni
Francese
arriver,
mûrir,
attaquer
Inglese
to arrive,
to ripen,
to assail
Spagnolo
llegar,
madurar,
asaltar
Italiano
arrivare,
maturare,
assalire
Tedesco
erreichen,
ankommen,
reifen,
angreifen.
girài , vrb: girare,
girari,
zirai Definizione
andhare peri su logu, istare in giru, abbaidare a un'àtera bandha, furriare de parte una cosa, andhandho fàere unu movimentu tundhu coment’e cricu, a inghíriu de calecuna cosa, o fintzes solu cambiandho filada; nau de chistionu, de foedhare, cricare unu muntone de chistiones, fàere bíere una cosa po un'àtera; atacare, lòmpere a ccn. difendhendhosi
Sinonimi e contrari
furriai,
furrietare,
ghindhare
/
arringai
Modi di dire
csn:
girare de manu = cambiare manu, lassare fàghere a un'àteru; girai de palas = andaisindi; girare su chervedhu, s'iscàtula = ammachiai, fariare
Frasi
at girau debressi totu su paisu ◊ isceti chini no at girau su mundu podit fuedhai aici!
2.
at girau de palas e si ndi est andau ◊ e proite mi mirades ojos chi deo no miro, proite sos chi suspiro a mie no bos girades? (Grolle)◊ giradí a custa parti! ◊ sa ferida no dhi permitiat de girai su bratzu a parti de palas
3.
dae comente giravat s'arresonu pariat un'avocau
4.
m'imbolo pro lu chiscire e si est giradu a mossu a mie, su cane meu etotu! ◊ cussu si est giradu fintzas a su babbu
5.
cantu mi fit simpàtica Maria: ndhe fia a ndhe girare su chervedhu!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
tourner
Inglese
to turn,
to rotate,
to revolve
Spagnolo
girar,
rodar
Italiano
girare,
virare,
ruotare
Tedesco
wenden,
drehen,
umkreisen.
giraoltàre , vrb Sinonimi e contrari
bandhulare,
corruntonai,
perdulare,
tzincavesare
Traduzioni
Francese
vagabonder,
flâner
Inglese
to wander
Spagnolo
vagar
Italiano
girovagare
Tedesco
wandern.
girollàe, girollài , vrb Definizione
andhare, istare in giru de unu logu a s'àteru
Sinonimi e contrari
bandhulare,
bannulerare,
garronai,
perdulare,
trassigiai
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
errer
Inglese
to wander
Spagnolo
errar,
vagar
Italiano
vagare
Tedesco
wandern.
giuài , vrb: ciuare 1,
giuare,
giuari,
giuvare,
zuare Definizione
èssere cosa de bonu, fàere bene, èssere de agiudu, serbire a calecuna cosa de bonu / giuai che sa manu de Deus = fàghere bene meda
Sinonimi e contrari
agiadai,
ajuai,
atuai,
bàlere,
ingiuai,
proicare,
serbire,
sufragai
| ctr.
nòcere
Frasi
sa strossa chi at fatu at a giuari a is funtanas ◊ faidí sa cruxi ca giuat! ◊ mancai unu arrennèsciat a guadangiai su mundu intreu, si perdit s'ànima sua a ita dhi giuat? (Ev)◊ isperaus chi is mexinas mi giuint! ◊ su tempus presente est su chi ti podet giuare ◊ ingolle su cuadhu a monte ca s'aera de monte dhi giuat!
2.
de sa ruta chi at dadu no ndhe giuat piús ◊ matratant sa limba nostra e narant chi no giuat ◊ cussas terras no rendhent e ne giuant a gràscia peruna ◊ immoi chi est béciu no ndi giuat prus a nudha
Cognomi e Proverbi
prb:
si s'ómini no giuat no balit sa sienda
Etimo
ltn.
iuvare
Traduzioni
Francese
être utile,
servir
Inglese
to be of use,
to be good
Spagnolo
servir,
ser útil
Italiano
giovare
Tedesco
nützen,
gut tun.
giúchere , vrb: ciúghere,
giúghere,
zúchere Definizione
prus che àteru, portare o àere cosa in dossu, in sa carena, o acanta meda, o in posse, siat foedhandho de gente, siat de animales o cosas, fintzes solu in chistionu: si narat fintzes in su sensu de s'unione inter mascu e fémina / ger. giutendhe, pps. giutu; 1ˆ p. sing. ind. pres. giutzo
Sinonimi e contrari
batire,
batúchere,
bíghere,
dúcere,
gíchere,
leai,
poltare,
úgere
/
règhere
/
cadhicare,
cobèrrere,
futire
| ctr.
lassai
Modi di dire
csn:
giúghere a unu a corpos, a imbudadas, a frunzita = pigaidhu a corpus, a ispintuas, cumandaidhu de ndi fai su chi si bolit; giúghere a imbàrriu una cosa = portaidha a istrobbu; giúghere a unu a léria = pigaidhu a risu, a befa; giúghere a montovu = nomenai fatuvatu coment'e cosa de ispantu; giúghere a unu dae sa pira a sa mela = promítiri a candu una cosa a candu un'àtera tanti de dhu aguantai aspetendi ma sentza de dhu acuntentai mai, pigai in giru; giúghere a unu in buca = fuedhaindi fatuvatu (pruscatotu mali)
Frasi
cust'àrbure giughet sa pruna a pileri ◊ giuto custa cosa a imbargu: menzus l'arrimo ◊ a isse lu giughent a montovu ◊ prinnedhu giuchet sas pinnias niedhas
2.
devet andhare pro che giúghere sos dochimentos ◊ in caminu Gesugristu est rutu giutèndheche sa rughe a su Calvàriu ◊ bennarzu malu si che at giutu sos betzos a s'àteru mundhu
3.
ite bos giuto, dae tzitade? - at dimandhadu su babbu a sas fizas ◊ su dinari bollu do candho mi giughides su coro de Mariedha!
4.
su naturale lu giughet a èssere de avénia cun totu ◊ ite mala fortuna chi mi at giutu! ◊ lu giughent sos dimónios
5.
niunu sa fide giutesit a mie: totu los incontresi traitores
6.
sa trae giughet sa domo
Etimo
ltn.
ducere
Traduzioni
Francese
tenir,
porter
Inglese
to bring,
to have something on
Spagnolo
llevar
Italiano
avére addòsso,
portare con sé
Tedesco
tragen,
mitnehmen.
giudicài, giudicàre , vrb: giuricai,
giudigare,
zudicare Definizione
averguare, mescamente in is dibbatimentos, is acusas e is curpas, su trotu e s’arrexone cunforma a is leis e betare sa pena istabbilia, o fintzes cunsiderare ite est méngius e ite est peus; foedhare de chistiones angenas, no sèmpere ca pertocat a chie tenet ite de nàrrere, e prus che àteru po ndhe nàrrere male
Sinonimi e contrari
afoghilare,
contularjare,
crastulai,
criticai,
lorodhare
Frasi
sa zente si giudigaiat issa etotu ◊ dare consizos gratis, giudigare sunt a betada de manu de sas pessones: però àtera cosa est s'operare! (Z.Zazzu)◊ Cristus at a torrai po giudicai bonus e malus ◊ si giudichendhe ant fatu su giustu, chi los azuet Santa Malgarida! (Piredda)◊ su trebballu nostu no est de giudicare is poesias, ma de dhas fàere connòschere
2.
s'est citia po no dha giuricai sa genti ◊ a giuricai no bandat bèni, ca seus totus pecarois ◊ cussa at a portai su priogu a genugu, ma est sempri giurichendi!
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
juger,
censurer
Inglese
to judge,
to censor
Spagnolo
juzgar,
censurar
Italiano
giudicare,
censurare
Tedesco
urteilen,
beanstanden,
kritisieren,
rügen.
giuilàre , vrb: giulare,
giuliare,
giuriare,
giuvilare,
zubilare Definizione
betare tzérrios (po dolore, cricandho a ccn.), pigare a boghes po briga; tzerriare po fàere bènnere
Sinonimi e contrari
abbochinare,
atzerriai,
iscramare,
iscramorare
/
ciamare,
lamai,
muntire
Frasi
a nois nos giúriat sèmpere ◊ ant sighidu a giulare a boghes mannas ◊ giuilesit, siscura, primma de ispirare ◊ la chirco, la giúilo e no l'agato ◊ a boghes l'apo giuiladu
2.
lu giuilesint e recuieit luego ◊ no ti apo giuliadu pro nudha: est ca so gherrendhe cun sa morte! ◊ est giuilendhe a sa morte: Beni, acàbbami de bochire!
Etimo
ltn.
iubilare
Traduzioni
Francese
crier,
appeler,
gronder
Inglese
to shout,
to call,
to scold
Spagnolo
gritar,
llamar,
reprochar
Italiano
gridare,
chiamare,
sgridare
Tedesco
schreien,
rufen,
schimpfen.
giúnghere , vrb: ciúnghere,
giungi,
giúngiri,
zúnghere Definizione
pònnere su giuale a is boes; andhare impare
Sinonimi e contrari
ingiualare
/
acucuai,
agiobare,
agiuai,
apagiare,
azuvalare,
ingainare
| ctr.
igiúgnere
Frasi
babbu m'iat fatu unu carrighedhu e po dhu tirare giunghia unu giuitedhu a giualedhu de canna ◊ a giúnghere su maschinganna, loros de figu e giuales de pramma! ◊ giuntu ant sos carrulantes ma no est die de trivàgliu, est su séichi de giannàgliu! (G.Farris)◊ meritas giuntu cun su própriu giuali!
2.
sos pisedhos, giunghèndhesi a manu apare, incomintzeint a si asciare in bolu (G.Murtas)
Etimo
ltn.
iungere
Traduzioni
Francese
atteler les bœufs au joug
Inglese
to yoke
Spagnolo
uncir
Italiano
aggiogare
Tedesco
einspannen.
giurài , vrb: ciurare,
giurare,
zurare Definizione
fàere giuramentu, atrogare o negare css., assegurare su chi si narat in manera forte in pitzu de calecunu pinzos de arrispetu mannu, delicau po s'importu chi tenet o meritat (es. su santugristos) a tales chi s'àteru dhu potzat crèdere de prus; nàrrere una cosa coment'e disigiandhosi dannu si no est abberu, o fintzes po pigare una decisione cun determinu e seguresa / a./c. Giai sèmpere si narat Giuro chi…, de…
Sinonimi e contrari
afirmai
Modi di dire
csn:
pònnere a ccn. a g. = presentare a ccn. su pinzos pro chi bi zuret subra, pretènnere chi fetat su zuramentu; giurare in fartzu, su fartzu = zurare nendhe su chi no est
Frasi
a giurare mi pones? sa crapa ndhe perdes!
Etimo
ltn.
iurare
Traduzioni
Francese
jurer
Inglese
to swear
Spagnolo
jurar
Italiano
giurare
Tedesco
schwören.
gloriài, gloriàre , vrb rfl: aggloriai*,
groriare Definizione
giàresi bàntidos, làudes; gosare meda de calecuna cosa, àere soddisfatzione
Sinonimi e contrari
abantai
/
gosae,
isgloriare
Frasi
cussu est bellu isceti a si gloriai!
2.
za si ndhe gróriat, no timas, cun totu sos benes chi li sunt tocados! ◊ ch'est pigadu a s'àrbure de sa cariasa… za si ndh'est groriadu! ◊ su bene chi mi at fatu lu glóriet in paradisu!
Traduzioni
Francese
exalter,
glorifier
Inglese
to exalt,
to glorify,
to boast
Spagnolo
exaltar,
glorificar
Italiano
glorificare,
esaltare
Tedesco
verherrlichen,
sich rühmen.
godíre , vrb: gudire Definizione
su provare praxere, cuntentesa, tènnere prexu, pigare gustu in calecuna cosa, istare bene, no àere perunu male, ne pentzamentos / godiresindhe, de una cosa = irfrutuare, pònnere sa cosa, serbiresindhe
Sinonimi e contrari
bodire,
gosai
| ctr.
patire,
sufrire
Frasi
Fulana si est cojada, ma in cussa domo bi est intrada pro peleare, no pro godire!
2.
de sa domo no si ndh'est godidu nudha: est mortu apenas chi ant cambiadu ◊ cussu est fizu solu e totu su chi tenet sa famíllia si lu godit isse ◊ a bos ndhe godire cun saludu de custu mezoru!
Cognomi e Proverbi
prb:
chie patit a pitzinnu godit a sa betzesa
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
se réjouir,
jouir
Inglese
to enjoy
Spagnolo
disfrutar
Italiano
godére
Tedesco
Freude haben.
gosàe, gosài , vrb: gosare Definizione
su provare praxere, cuntentesa, pigare gustu in calecuna cosa, istare bene, no àere perunu male e ne pentzamentos / gosai unu bèni = serbiresindhe
Sinonimi e contrari
bodire,
godire
| ctr.
patire,
sufrire
Frasi
gosaizis e gosao in mesu a tantu alimentu ◊ a si gosai custu fillu cun alligria! ◊ como chi ses in su chelu gosendhe su reposu e sa paghe meritada, prega pro custa zente chi est restada! (S.Canu)◊ gosaisí saludi!
Cognomi e Proverbi
prb:
chie no patit no gosat
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
se réjouir,
jouir
Inglese
to enjoy
Spagnolo
disfrutar,
gozar
Italiano
godére,
usufruire
Tedesco
Freude haben,
nießbrauchen.
grariàre , vrb Definizione
betare o fàere gràrias, istare a gràrios
Sinonimi e contrari
grarire,
isbraulare,
ischeliare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
vagir
Inglese
to wail
Spagnolo
dar vagidos
Italiano
vagire
Tedesco
wimmern.