sa , art, prn: cià,
tza Definizione
artículu impreau po acumpangiare e distínghere su númene fémina sing. (sa barra, sa corte, sa domu, sa fémina, sa gana, sa lepa, sa mama, sa nue, sa panatera, sa pipia, sa sorri, sa téula), andhat sèmpere bene apostrofau cun númenes chi cumènciant cun vocale (s'ànima, s'arte, s'eréntzia, s'intrada, s'ispina, s'olia, s'ortalíssia, s'umbra): si ponet sèmpere cun númenes upm. (es. sa folla, sa méndhula, sa nuxedha, s'olia, sa musca) e candho inditant su paru, s'arratza, totu sa genia (es. sa craba = totu is crabas, su paru cràbinu, sa fémina = totu is féminas, su paru fémina); che a totu is artículos est pronúmene puru (cun significau de cudha, sèmpere cun su prn. relativu chi aifatu ca si agatat in fràsias acapiadas apare); cun prep.: a, cun, de, in, pro sa (in srd. no faet mai “articolata”!); su pl. sas, is, as / a/c.: cun númene de parentela inditat sèmpere cussu chi apartenet o pertocat a sa persona-sugetu de sa fràsia (es. Antoni est bénnidu cun sa muzere; sa muzere est essida a cumandhu = cale muzere? cussa de s'ómine chi seus naendho / in sa de... = anch'e ..., a che… (sèmpere gente); sa ’irgonza!… = ita brigúngia!
Frasi
sa die de sa Sardinna ◊ sa domu de sa mama ◊ o sa tzia!, o sa meri!
2.
sa chi mi piaghet mi chírrio ◊ mi pigu sa chi istimu dèu, a mulleri ◊ piga sa chi boles
3.
sa pudha mia criat in sa de compare ◊ a sa de su conaju bi andhaiat àtera zente ◊ unu de sos chimbe fradighedhos andheit a sa de babbu e lu pregunteit, ma babbu lu giagareit nèndheli a si ndhe torrare a sa de nois
4.
Antoni fit cun sa muzere ◊ su pipiu est cun sa mama
Etimo
ltn.
ipsa
Traduzioni
Francese
la,
celle
Inglese
the,
that
Spagnolo
la
Italiano
la,
quélla
Tedesco
die,
jene.
sacramentài , vrb: sacramentare Definizione
giare is sacramentos; rfl. pigare is sacramentos / mòrrere sacramentadu = cun is sacramentus (cunfessau, comunigau, oliau)
Traduzioni
Francese
administrer les sacrements
Inglese
to administer the sacraments to (s.o.)
Spagnolo
sacramentar
Italiano
sacramentare
Tedesco
die Sakramente spenden oder austeilen.
salvadòre, salvadòri , agt, nm: sarbadore Definizione
chi o chie sarbat: su Sarbadore = su Cristos (si ponet meda a númene de ómine: po fémina, Farora, Forica, Salvatorica)
Frasi
dai meda sa trista umanidade de unu salvadore fit apitu
Cognomi e Proverbi
smb:
Salvadori
Traduzioni
Francese
sauveur
Inglese
saving,
the saviour
Spagnolo
salvador
Italiano
salvatóre
Tedesco
Retter,
Erlöser.
sas , art, prn Definizione
artículu e fintzes prn. fémina pl.: dhue at bidha (Luras) chi est su solu art. pl. po númenes mascu e fémina
Sinonimi e contrari
is
Frasi
sas féminas, sas mamas, sas cosas, sas domos, sas lughes, sas bidhas ◊ sas manos che a su milesu, chi contaiat sas arantzos cun su pè!◊ si fit a li torrare sas colpos chi mi at dadu!…
2.
sas chi mi piaghent mi còmporo! ◊ torra luego, mih, no fetas de sas tuas!
Etimo
ltn.
ipsas
Traduzioni
Francese
les
Inglese
the,
them
Spagnolo
las
Italiano
le
Tedesco
die.
scadracilài , vrb: iscadranchilare*,
scardacilai,
scardacillai,
scardancilai Definizione
segare is cardanchiles a un'animale (po fàere dannu a su mere)
Sinonimi e contrari
irdarcilae,
scardanchinare,
scarracillai,
scarrengibai
Frasi
si ndi arregordais su corrinu de is bacas scardacilladas? ◊ no ant a cantai prus su prantu po is tírrias ne is revesas chi scardancillant is bacas
Traduzioni
Francese
couper le jarret
Inglese
to cut the hocks
Spagnolo
desjarretar
Italiano
sgarrettare
Tedesco
die Hachsen durchschneiden.
sciodhài , vrb: sciudhai Definizione
dhu narant de bestimentos (mígias, mudandhas, magliones e àteru, mescamente segundhu sa genia de materiale o de tessíngiu) candho si che faent meda prus largos; illadiare, istrecare, pistare; fintzes nàrrere in giru cosa chi no si depet, iscoviare; nau de gente, chi est chentza fortzas, arréndhia
Sinonimi e contrari
ifodhonare,
ilfodhonare,
illariodhare,
illasaredhare,
irbrofodhare,
istiriolare,
sciabudhai,
sciadhonai
/
iscassetare,
lendhare,
sciodhuedhai
Frasi
custas mígias si funt totu sciodhadas de cantu funt bècias ◊ s'olàsticu de is mudandas est totu sciodhau
2.
papa cantu ndi bollis ma no isciodhis s'àgina! ◊ mi est arribbada una granata e mi ndi at pigau una camba, mi dh'at totu sciodhada
3.
is féminas gei abarrant pagu a sciodhai: ndi ant prenu totu sa bidha!
4.
est una fémina totu sciodhada ◊ candu oberit buca, cussu, sciodhat su fuedhu ◊ seu totu sciodhau de s'arretroxa ◊ cussus bastàscius pudéscirus mi ant totu sciodhau, mi tirànt in duus, mi nci ant furriau a farrancas a susu ◊ est cosa de si sciodhai de s'arrisu! ◊ cussus portant su coru sciodhau ma no dhu faint a biri
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
délabrer
Inglese
to chip the rim
Spagnolo
ensancharse
Italiano
slabbrare
Tedesco
ausweiten.
sciollài , vrb: irfozare*,
isciollai,
sfollai Definizione
istacare o pèrdere sa fògia; nau de is metallos abbrigaos, bogare ischerdas, ischintídhias / s. s'àxina = ispollaidha de su pàmpinu
Sinonimi e contrari
irfozire,
sfollitai
Traduzioni
Francese
effeuiller
Inglese
to strip the leaves off
Spagnolo
deshojar
Italiano
sfogliare,
defoliare
Tedesco
entblättern.
segalatràngas , nm Definizione
chie istat sèmpere segandho sa passiéntzia, giaendho ifadu, istrobbu
Sinonimi e contrari
aconciabbraghetas,
arremiculu
Frasi
custas segalatrangas si che sunt andhadas e pagu bi at mancadu chi no mi ndhe apant bogadu sos ojos
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
casse-pieds
Inglese
pain in the neck
Spagnolo
pelma
Italiano
rompiscàtole
Tedesco
Nervensäge.
segudài, segudàre , vrb Definizione
agatare, cassare, aciapare a unu faendho dannu, in farta, fuendhosiche, ma fintzes solu andhare aifatu, sodigare
Sinonimi e contrari
acometare,
aggreghestare,
assitiai,
cucai,
scolliri,
sejare,
sichire,
sodigai
Frasi
los ant segudados furendhe ◊ eite pro los segudare ponindhe fogu: si no bi ndh'at de los pistare chei s'azu!…◊ mi so sonniadu levendhe unu sirbone e mai lu podia segudare (P.Pisurzi)◊ si ti ségudo deo, faghindhe cussa faina, as a bídere chi buscas!
2.
sos duos compares si saludant e onzunu segudat peri su caminu sou ◊ chi ti ponit infatu cussu ti ndi ségudat
Etimo
ltn.
*secutare
Traduzioni
Francese
prendre en flagrant
Inglese
to catch (in the act),
to reach
Spagnolo
sorprender,
coger,
pillar
Italiano
sorprèndere,
raggiùngere,
cògliere in flagrante
Tedesco
überraschen,
nachkommen.
sesúgia, sesúja , nf, nm: sisuja,
sisuju,
susúgia,
susuja,
susuza Definizione
est una genia de lóriga de loru o pedhe crua chi si ponet a su giuale, in mesu in mesu, po dhue intrare sa punta de sa timona de su carru o sa canna de s'arau / pinnicare o fortzicare sa cosa, sa zente che susuja = fàere a unu gànciu, atrotigare, acancarronare
Sinonimi e contrari
agione,
alasoni,
bagione 1,
cajone 1,
fatzolu 1,
giussòrgia
Terminologia scientifica
msg
Etimo
ltn.
subjugia (lora)
Traduzioni
Francese
anneau d'un joug
Inglese
strip of leather joining the top flail to the handle
Spagnolo
barzón
Italiano
gombina
Tedesco
Lederriemen im Pflugbaum.
sos , art pl, prn Definizione
artículu chi acumpàngiat is númenes mascos in sa forma de su plurale: s'impreat fintzes coment'e prn.
Sinonimi e contrari
is
Frasi
sos babbos, sos fizos, sos tios, sos frores, sos animales
2.
sos de domo, sos de como, sos de fora, sos chi cherent gai
Etimo
ltn.
ipsos
Traduzioni
Francese
les
Inglese
the
Spagnolo
los
Italiano
i,
gli
Tedesco
die.
spetzài, spetzàri , vrb Definizione
segare, istacare sa petza de s'ossu (spetzari = segare, fàere a orrugos linna o àteru)
Sinonimi e contrari
isprupare
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
écharner
Inglese
to strip the flesh off
Spagnolo
descarnar
Italiano
scarnare
Tedesco
entfleischen.
stalladúra , nf: staxadura Definizione
su istagiare unu pegus, su che dhu istesiare de sa chedha, su separare duas chedhas de bestiàmene innanti betadas a unu (che in is cumones); fintzes cosa chi si ponet in mesu coment'e tramesu
Sinonimi e contrari
stallamentu,
stallu 1
2.
una stalladura de linna separàt is duus bixinaus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
sortie du troupeau
Inglese
separation from the flock
Spagnolo
el descarriar
Italiano
sbrancaménto
Tedesco
Absonderung aus der Herde.
su , art, prn: ciú,
tzu Definizione
artículu impreau po acumpangiare e distínghere su númene mascu singulare (su babbu, su corpus, su fillu, su logu, su mare, su nàrrere, su pane, su para, su pentzai, su pipiu, su soli, su tempus), si apòstrofat sèmpere cun númenes chi cumènciant cun vocale (s’amore, s’antigóriu, s’artículu, s’ereu, s’erriu, s’ollu, s’ómine, s’ortu, s’ufrore): si ponet sèmpere cun númenes singulares upm. (su chíghere, su frori, su pische, su péssighe, su pibitziri) e candho inditant su paru, sa genia (es. su porcu = totu is porcos, sa porchina; su cuadhu = totu is cuadhos, su paru cadhinu); che a totu is artículos est pronúmene puru (agiummai sèmpere cun su prn. relativu chi aifatu ca si agatat in fràsias acapiadas apare) e si podet pònnere a su postu de cudhu, cussu, sa cosa, calesisiat cosa o idea; cun prep.: a, cun, de, in, pro su (sèmpere istacaos ca no mudat ne art. e ne prep.); pl. is, sos / a/c.: cun númene de parentella inditat sèmpere cussu chi apartenet o pertocat a sa persona 3ˆ in sa fràsia (es. su pobidhu – de sa fémina chi seus naendho – est andau a segai linna) o unu calesiògiat, in generale; su sardu no ponet mai artículu ne cun númene personale e ne cun sambenau / su ’e… (númene de bidha) = sartu, terrinos de… (bidha); su ’e domo = chini est de domu, chie faet parte de sa famíglia; como, su chi est est! = est aici e citu!, si acuntentaus de cussu, comenti est si dhu pigaus; su de…, su no… (+ vrb) = lómpidas a…, cunsiderau su fatu chi…; cussu [efetu, arresurtau] est su… + prop. = po curpa, po neghe de…
Sinonimi e contrari
ita
Frasi
o su pastore! o su meri! o su dutore! o su mastru!
2.
su de domo podet istare fintzas gai ma su de fora, un'istranzu, cheret tratadu menzus ◊ fai su chi bolis! ◊ nàrami su chi so, no su chi fia! ◊ dhus alabant po su chi faint ◊ si fait su chi si podit ◊ custu est su chi dhoi fiat iscritu ◊ su chi mi ses tue mi est isse ◊ su chi est su minore est su mannu ◊ su chi tenet cosa in contràriu si abboghet! ◊ su chi faghes andhat bene ◊ su chi benit nos leamus! ◊ su chi mi azuat lu pago ◊ chini est su chi ti at saludau? ◊ sa zente narat fintzas su chi no est ◊ depes ligi su ci mi ant iscritu!
3.
su de s'intèndhere totu custa moida cheret nàrrere chi est proindhe meda ◊ su de fàghere gai isse cheret nàrrere chi andhaiat bene gai! ◊ su de no èssere torradu a como, at tentu dannu ◊ non mi mancat su de fàere! ◊ sunt annados a sant'Antoni in su de Macumere ◊ su porcu forrogat ◊ su barracoco s'iferchit in sa méndhula ◊ bae a ti fàghere fintzas una zoronada: su chi est est! ◊ proite l'iscries su de mi nàrrere? ◊ cussu est su nu èssi torrau prima! ◊ cussu est su no ti ndhe pesare chito!
4.
Damiana fiat ascurtendi is contzillus de su pobidhu
Etimo
ltn.
ipsu(m)
Traduzioni
Francese
le,
celui,
ça
Inglese
the,
that
Spagnolo
el,
lo
Italiano
il,
quéllo,
ciò
Tedesco
der.
tartalía , nf, nm: tataliu,
tatalliu,
tratabia,
tratalia,
trataliu,
tratalliu,
trotobie,
trotoia Definizione
sa frisciura (de pegus piticu, mescamente de angione) imbodhigada in sa napa, cun s'istentina e fata a orrostu
Sinonimi e contrari
fressura,
revea,
tatareu
Frasi
femu fúrria fúrria coment'e una tratalia posta a araxi a fogu ◊ si che at mandhigadu totu su tratalliu ◊ tratalios, cordedhas e boltados fint in bancas in terra aparitzadas ◊ fit aprontendhe su tatalliu de duos anzones chi aiat mortu
Terminologia scientifica
mng
Etimo
itl.
frattaglie
Traduzioni
Francese
fressure à la broche
Inglese
pluck roasted on the spit
Spagnolo
asaduras asadas en el espetón
Italiano
coratèlla còtta allo spièdo
Tedesco
am Spieß gebratene Geschlinge.
tzantaréssu , nm Definizione
iscutulada, cropu (de isciàbbula) chi si giaet cun sa lama de ciatu
Etimo
spn.
Traduzioni
Francese
coup du plat de l'epée
Inglese
blow with the flat of the sword
Spagnolo
cimbronazo,
cintarazo
Italiano
piattonata
Tedesco
Schlag mit der flachen Klinge.
tzurumbecàre , vrb Definizione
èssere cun sa conca a tontonadas, lassare orrúere sa conca dormindhosi cicios, tènnere sonnu meda de no poderare sa conca firma
Sinonimi e contrari
abbiocare,
sconchiai,
sconcoinai,
tzilibbecare,
tzinghirinare,
tzumbecare
Frasi
si tzurumbeco subra su piatu diventat sónniu finas su ricatu ◊ bae e corcadiche, chi ses tzurumbechendhe!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
hochement de tête à cause du sommeil
Inglese
to lose one's head balance for the sleep
Spagnolo
cabecear
Italiano
tracollare della tèsta per il sónno
Tedesco
Kippen des Kopfes aus Schlaf.
uschíndhe , avb: oschindhe Definizione
a part'e annata, de su restu…, mancari gai…: a logos dhu narant po como / uschindhe uschindhe = comogomo, un'iscuta como
Sinonimi e contrari
aparteannata
Frasi
uschindhe, dae su palatu si vidiant artziandhe in su chelu pallas de unu fumu píchidu ◊ uschindhe, mannos e minores sunt ligaos tra issos dae sos bisonzos piús de comente si podet pessare (G.Chironi)
Traduzioni
Francese
d'autre part
Inglese
on the other hand
Spagnolo
por otro lado
Italiano
d'altrónde
Tedesco
anderseits,
übrigens.
vavàtza , nf Definizione
sa bandha de aintru de is còscias
Terminologia scientifica
crn
Traduzioni
Francese
partie intérieure de la cuisse
Inglese
inside face of the thigh
Spagnolo
entrepierna
Italiano
fàccia interna della còscia
Tedesco
Innenseite des Oberschenkels.