fedàre , vrb: afedai Definitzione
fàere fedu, fàere fígios
Sinònimos e contràrios
achisciare,
afigiare,
agnare,
fizolare
Sambenados e Provèrbios
prb:
fémina chi no fedat, mai bene meledat
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
procréer
Ingresu
to procreate
Ispagnolu
procrear,
engendrar
Italianu
procreare
Tedescu
zeugen.
fentomàre , vrb: fontomare Definitzione
nàrrere su númene de unu, de una cosa, in su chistionu o iscriendho; portare a ispantu a unu, o una cosa / fontomare a ccn. che Perónnia in sa missa (su ltn. 'per omnia' in s'idea de sa gente est diventau una persona!)= zúghere a fontomu meda a ccn., che a 'Perónnia' in totu sas missas in latinu
Sinònimos e contràrios
arranomonai,
arremonae,
funtaminare,
mantovare,
mentomare,
nemonai
Frases
como ti ammento e ti fentomo ◊ ti cherio preguntare si as intesu fentomare un'ae chi allatat sos fizos (F.A.Calvia)◊ Ulisse so, de Laerte su fizu, pro sas trassas connotu e fentomadu ◊ fimus gai a chistionu e mi est cumbinadu de fontomare a Fulanu
Ètimu
itl.
mentovare
Tradutziones
Frantzesu
citer
Ingresu
to mention
Ispagnolu
citar,
mencionar
Italianu
citare
Tedescu
nennen.
ferrài , vrb: ferrare,
ferrari Definitzione
pònnere su ferru a calecuna cosa, mescamente in is peis a is animales de trebballu (boes, cuadhos, molentes); pònnere sa sonàgia in su tzugu a su bestiàmene (prus che àteru brebès e crabas); nau de cosas chi si podent intostare, fàeresi che ferru / màchina de ferrare = ferrajola, ferrera o trabàgliu, genia de aparatu (telaju) adatu po acapiare is boes a manera chi abbarrent firmos candho funt ferrandhodhos
Sinònimos e contràrios
tzoare 1
/
acampanedhai,
apitiolai,
assonazare
/
astrare,
belare,
intostare
| ctr.
iferrare
Frases
andhabant a sos mastros de ferru a ferrare sos boes ◊ su piciochedhu dhu mandànt a nci portai a ferrai is cuadhus ◊ cadhos, àinos e mulos si ferrant presos a una lóriga ◊ is bòis si ferrant a pinna
2.
allà un'ómini antigu: ses nàsciu candu ferrànt is cabonis a is peis de asegus!
Ètimu
ltn.
*ferrare
Tradutziones
Frantzesu
ferrer
Ingresu
to fit with iron,
to shoe
Ispagnolu
herrar
Italianu
ferrare
Tedescu
beschlagen.
fèrrere , vrb: ferri,
fèrriri Definitzione
su tocare calecuna cosa o a ccn. a cropu cun cosa chi si faet a iscudidura: prus che àteru si narat candho su cropu faet male, dolet, o faet dannu, lassat su singiale, ma s'impreat fintzes solu in su sensu de tocare e fintzes de iscúdere / pps. fertu
Sinònimos e contràrios
corpare,
ingolli,
ingrimi
/
tocai
/
atripai
/
ammachiae
Maneras de nàrrere
csn:
fèrriri cun aciotus, fèrriri in plenu, fèrriri sa mira; fèrrere a ocru = pònniri ogu
Frases
no cherzo chi ti ferzas, gioghitendhe gai in modu isciàpidu ◊ fiat unu pillonedhu fertu a s'ala ◊ si est fertu seghendhe linna: azummai si fit istropiadu! ◊ che li at iscutu una nae a cambarinu ma no l'at fertu ◊ at isparadu a perdigones ma no ndhe at fertu mancunu, de puzone ◊ abí nci fiat ferta sa perda fiat nàscia un'ísula ◊ apo fertu su bratzu a su muru ◊ sa fortuna fait che tiru de managu: aundi ferit ferit!
2.
su calore che ferit atesu ◊ acúrtziadi, ca no ti ndhe ferit de fogu! ◊ su tallu mériat po no dhi ferri soli pitziosu ◊ mabadita sa luxi chi dhi ferit! ◊ su bentu ferit is frutas ◊ lah chi no fèrgiat àcua a is follas candu àcuas sa matixedha!
3.
custu macu pigat unu fusti e bandat a ferri su lori: dhi at donau una surra!…
4.
amorados ndhe aias una chedha, ma fertos ti los ant a oju malu
Ètimu
ltn.
ferire
Tradutziones
Frantzesu
frapper,
blesser
Ingresu
to hit,
to injury
Ispagnolu
golpear,
pegar,
herir
Italianu
colpire,
ferire
Tedescu
schlagen,
verletzen.
fertzíre , vrb Definitzione
atripare, iscúdere a fertza
Sinònimos e contràrios
afuetai,
irfoetare,
prammetai,
trillai
Frases
fertzi su cadhu!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fouetter
Ingresu
to lash
Ispagnolu
azotar
Italianu
sferzare
Tedescu
peitschen.
fiacàre , vrb Definitzione
fàere fiacas, pigare a frandhigos, pònnere fiaca
Sinònimos e contràrios
addengae,
agiodhare,
pibiare,
scanceriai
Frases
sos frades, allodhiaos comente fint, fiacabant e si cheriant fiacaos dae sa mama ◊ a sa piatza li poniant su lúmene e cun cussu la mutiant e la fiacabant che una criadura ◊ no sempre sos túnghios de su bentu li fiacabant su sonnu
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
choyer
Ingresu
to cuddle
Ispagnolu
mimar
Italianu
coccolare
Tedescu
hätscheln.
fiagàre , vrb: fracare,
fragai,
fragare Definitzione
pigare fragu, is fragos, arrancu; in cobertantza, cricare ccn. cosa; bogare o lassare andhare fragu
Sinònimos e contràrios
acarigai,
annajare,
annàsere,
arrancai 1,
arrastai,
fraghigiai,
nuscai
Maneras de nàrrere
csn:
andai fraga fraga = furitendu, arrotza arrotza, chirchendhe a s'airada, che cane in catza (ma nau de is piciocos chi currint aundi dhui at piciocas); cosa chi fragat = una chistione pro un'àtera, zenia de iscusa, de iscóbiu; fragai che pubusa = èssere púdidu a tzutzu
Frases
su cane giraiat fiaghendhe su rastu e s'aera ◊ fiat fraghendi in dogna logu a càrigas obertas che cani de cassa ◊ mi ant dadu unu fiore pro mi lu fiagare
2.
sannoris a crobbata e a cicia arrólliant de contonada in contonada, cichendu, fraghendu…
3.
mi praxint custas arrosas ca frangant ◊ custa cosa fragat de casu ◊ est aici brutu chi fragat de aillargu
4.
custa est cosa chi fragat, gopai: no est po sa saludi ma po fai càncua farrassa manna chi funt circhendu!
Ètimu
ltn.
fragrare
Tradutziones
Frantzesu
flairer
Ingresu
to smell,
to exhale
Ispagnolu
oler,
olfatear,
oler
Italianu
fiutare,
odorare,
emanare odóre
Tedescu
riechen.
fibài , vrb: afilare 1,
filai,
filare Definitzione
fàere una filada, una síngia fine che filu (fibadura), ma de segada chi si faet cun cropu, nau prus che àteru de istrégiu fatu de cosa tostada chídrina (imbidru, terra, ma fintzes linnàmene, muru)
Sinònimos e contràrios
abbèrrere,
cannire,
filiri,
frasellare,
fresai,
iscrafangiai,
sacai,
scanniri,
sinniai
Frases
cussu est unu pratu filau ◊ cussa crésia est a murus filaus
2.
si fibat su coru, si trúmbulat su sàngui, s'intruat su sentidu, si trobílicat s'ànima (L.Porcedhu)
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fendre
Ingresu
to cleave
Ispagnolu
hender
Italianu
fèndere
Tedescu
spalten.
fibài 1 , vrb: filai 1,
filare 2,
filari Definitzione
trebballare o trochigiare lana o àteru po dha fàere a filu de impreare in tessíngiu: si narat fintzes de cosa chi essit grussa; nau in cobertantza, cuncordare calecuna cosa de malu po ccn.; essire coment'e a filos; nau de fémina, abbarrare bagadia
Maneras de nàrrere
csn:
filare a bambu = filare chentza profizare sas enas; filare a crispu = filare profizendhe forte, afissu; filare una fune de zuncu, de cànnau, filare una trobea; filàrela bene (una brulla, un'ingannu, una trampa) = trogai una farrassa manna, fata bèni; filare sa corda a unu = andai a tinu po alcantzai o po isciri ccn. cosa secreta; filai sonnu = drommire
Frases
po fàere bella e longa sa soga filaiant totu a sa prantada ◊ in domu biviat fibendu ◊ nendhe nendhe filàt sa betzighedha pubadas mannas de istupa o lana ◊ custas sunt funes de pramma filadas a dópia manu
2.
su casu nou filat, daghi lu ponent in su fogu
3.
ocannu sos de su comitadu bos l'ant filada bene: custa borta a bois de sa fae s'iscorza! ◊ cussos funt filandho… mancari si che filent fintzes sa frisciura!
4.
ti bollu agatai istinghiritza, cara de luna, fibada, allinzada in is pius de trigu
Ètimu
ltn.
filare
Tradutziones
Frantzesu
filer
Ingresu
to spin
Ispagnolu
hilar
Italianu
filare
Tedescu
spinnen,
planen,
Fäden ziehen.
ficàre , vrb Definitzione
pesare, pònnere istrantagiau, prantau, pesaresindhe istrantàgiu, pesaresindhe de letu sanandho de ccn. maladia
Sinònimos e contràrios
arritzare,
fichire,
istantargiai,
pesai,
pònnere,
sanai
| ctr.
crocai,
incruai
Maneras de nàrrere
csn:
ficare de renes = andai mellus, assusai, tènniri prus pagu abbisòngius; ficare simpatia, ódiu a unu = ghetai, pònnere, àere, muntènnere simpatia, ódiu a unu; ficare che preneta = incravai de no si mòviri prus; ficare dentes a una cosa = intràreli dentes, resessire a la segare a dentes, a ndhe istacare unu mossu
Frases
ficadindhe ritzu, ca corcadu no andhat bene a fàghere custa cosa! ◊ ficare unu furcarzu, unu rocu, puntzas in su muru ◊ si l'at cotadu suta, gherrendhe, e li at ficadu sos benugros in mata
2.
una die non ficheis piús e nos lasseis pro sempre ◊ gasi giompant a cras e chi si fichent! ◊ si fico dae letu isto in terra frundhidu
Tradutziones
Frantzesu
ériger,
enfoncer,
s'élever
Ingresu
to erect,
to hammer,
to get up
Ispagnolu
erigir,
hincar,
levantarse
Italianu
erìgere,
conficcare,
alzarsi
Tedescu
errichten,
einschlagen,
aufstehen.
fichíre, fichíri , vrb Definitzione
pesare, pònnere prantau, pesaresindhe istrantàgiu, in pei; istichire, pònnere aintru de ccn. cosa a fortza, a incracadura
Sinònimos e contràrios
arritzare,
clavai,
ficare,
fíchere,
incasciae,
incotzigare,
istichire,
pesai,
pichire,
tzacare
| ctr.
arrúiri,
colcare
/
bocare
Maneras de nàrrere
csn:
fichirisí un'idea in conca = tzacaresiche o pònneresi carch'idea in conca; fichire in bonu = ghetai géniu, pònnere amore, leare a bon'ogru; fichire in malu = tènniri malu sànguini a unu, tènniri tírria; èssere comente la fichit = comente l'afilat, acomenti dha pigat; fichire a oju = castiai cun disígiu; fichirebbei su cúcuru (in calecuna cosa)= perderebbei ma sighire a triballare, a fàghere su matessi
Frases
fíchidi reu e iscúltami bene! ◊ Giuanne no podet fichire a nudha ca est freadu ◊ candho est essidu su zuighe si ndhe sunt totugantos fichidos ◊ apenas fichidu, intendhet sas ancas modhes, azummai a tremuledha ◊ fichimus turres e digas
2.
de sa brigúngia, si nci est fichiu in s'istampu prus piticu ◊ at fichidu unu giau in su muru ◊ fichirinci is didus in buca e circa de ndi caciai totu!
3.
cussu nci fichit su nasu in dónnia cosa ◊ si ficheit in conca s'idea de l'apostare tota note pro l'agatare ◊ bi l'at fichida in bonu e lu giughet in pranta de manu ◊ bi l'at fichida in malu e calesisiat cosa fatat no li aggradat ◊ sa zente est comente la fichit: boga sa fama e drommi! ◊ cudha peta fit calda calda chi cheriat fichida a oju pro su fiagu bellu chi teniat ◊ su pastore a bortas faghet annadas bonas e ballanzat, a bortas bi fichit su cúcuru e ndhe perdet sacu e sale
Ètimu
itl.
ficcare
Tradutziones
Frantzesu
se lever,
enfoncer
Ingresu
to stand up,
to stick
Ispagnolu
levantarse,
clavar,
hincar
Italianu
alzarsi in pièdi,
conficcare
Tedescu
aufstehen,
einschlagen.
fidài , vrb: fidare,
firai Definitzione
crèdere, giare fide; lassare a unu o una cosa chentza dhi giare atentzione a sa sighia, chentza dha castiare, chentza pentzare in su malu; nàrrere o giare a ischire cosa a persona chi si credet segura, chi giughet capia, chi mantenet su segretu
Sinònimos e contràrios
intregai
Maneras de nàrrere
csn:
fidare una cosa in manos de unu, fidare a unu cun àtere = intregai, lassai una cosa a unu, lassai a unu cun carchi àteru (pruscatotu pro dhu castiai); est malu fidare a… = no fait a si fidai de…, est perigulosu a…; fidai is pudhas a marxani = pònnere su grodhe a tentare sos anzones, comporare casu dae sos sórighes, chircare seguresa o bene in chie ti traighet, in chie tenet s’iscopu de ti fàghere male
Frases
ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi)◊ comintzas s'anzone a lusingare si si fiderat chi t'intrat in manu (Carta)◊ no ti fides in cussa nae ca si che podet segare! ◊ nosu bellus e prexaus ca tenaiaus una poriga de iscudus allogaus… bai e fidadidha! ◊ no fait a si fidai de sa buca a su nasu ◊ como su pisedhu za ch'est mannu e abbistu e faghet a li fidare sa màchina
2.
lah chi no dhu fidis a Cappai, sinò in pagu tempus ti dhu mànciat! ◊ tenia cosa in su fogu, mi so fidada e brusiada mi ch'est ◊ pro ti àere fidadu unu mamentu ses diventada un'ebba rude! ◊ no faghet a fidare sa laghinza, ca si ch'essit de su cunzadu ◊ su mastru at fidadu sos pisedhos solos e si sunt totu postos a brincare ◊ custa criadura no l'at fidada un'iscuta, a sa mama, timindhe chi si che andhet
3.
si as bisonzu de cossizos, abbàida cun chie ti fidare!
Sambenados e Provèrbios
prb:
a cani chi papat cinixu no dhi fidis su lardu
Ètimu
itl.
Tradutziones
Frantzesu
avoir confiance,
confier
Ingresu
to trust,
to entrust
Ispagnolu
confiar
Italianu
fidarsi,
affidare
Tedescu
sich verlassen auf + Akk.,
anvertrauen.
filchinàre , vrb: firchinare,
frichinare Definitzione
fàere a farinos, a orrughedhos; nau in cobertantza, su fai e fateriai, su si mòvere a meda e istare sèmpere faendho
Sinònimos e contràrios
apimpirinai,
chimentare,
ifriare,
irfarfaruzare,
irfrichinare,
scirfinai,
spimpirallai,
spimpiridai
/
cadredhai
Frases
no ti lasses frichinare dae s'achéssida de pensare a su tragu chi as tentu! ◊ a su late mi bi apo firchinadu pane ◊ amus sichiu a fàchere su chi ischiabamus fàchere, frichinandhe tàulas e taulones (B.Murgia)
2.
a sa patedha bi ghetaiat paja de rucros de lardu e canno fit mesu cotu nche impodhaiat aintro sas ervas mannicantinas frichinatas
3.
fatendhe e firchinendhe fint un'annu e mesu ordendhe tramas a note e a die ◊ a ndhe tenet de fírchina fírchina cuss'àinu!…
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
émietter,
couper en petits morceaux
Ingresu
to hash
Ispagnolu
desmenuzar
Italianu
sminuzzare
Tedescu
zerbröckeln.
filetài , vrb Definitzione
pònnere oru o filu de oro a calecuna cosa
Tradutziones
Frantzesu
border d'or
Ingresu
to edge (with gold)
Ispagnolu
bordar de oro
Italianu
orlare d'òro
Tedescu
mit Gold umranden.
fincài, fincàre , vrb: frincare Definitzione
lassare, giare o pònnere dinare o àteru po calecuna ispesa, fintzes po unu tanti de dinare etotu de ndhe bogare in prus (agéntzia o créciu)
Sinònimos e contràrios
finantziare
Ètimu
ctl., spn.
fincar
Tradutziones
Frantzesu
investir,
hypothéquer
Ingresu
to invest,
to mortgage
Ispagnolu
invertir,
hipotecar
Italianu
investire,
ipotecare
Tedescu
investieren,
anlegen,
mit einer Hypothek belasten.
finicàre , vrb: afinicare*,
finigare Definitzione
essire o fàere débbile, fine, coment'e consumau, istasidu
Sinònimos e contràrios
conciumire
Frases
so inoche, solu, finicànnemi a làcrimas de chera ◊ andhendhe e torrendhe mi soe finigadu
2.
portu s'enna de s'ànima finigada
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
user
Ingresu
to deteriorate
Ispagnolu
consumir
Italianu
logorare
Tedescu
abnutzen.
finíre, finíri , vrb Definitzione
batire a sa fine, fàere is úrtimas cosas de unu trebballu, is finiduras; ispaciare totu
Sinònimos e contràrios
acabbae,
sensai
/
consumai,
ispaciai
Frases
su triballu tocat a lu comintzare e a che lu finire puru ◊ su tribàgliu in custa domo no est bene finidu, no! ◊ candho finit sa música, sa roca si aperit e cumparint sas gianas ◊ su contu finit innòi
2.
ajó, a letu: ite faghimus a fogu allutu, finindhe linna e currente?! ◊ est finidu su tempus de divertire! ◊ unu si morit candu at finiu sa vida sua ◊ eis giai finiu su dinai prima de dhu portai in manus?! ◊ cussu tempus puru at finiu, s'arregodu però est abbarrau ◊ s'abba budhindhe si che finit
Ètimu
ltn.
finire.
Tradutziones
Frantzesu
achever,
terminer,
finir
Ingresu
to finish
Ispagnolu
acabar,
agotar
Italianu
finire,
esaurire,
consumare
Tedescu
beenden,
verbrauchen.
fiocàre , vrb: frocai,
frocare Definitzione
betare o fàere nie a frocos: cun s'aus. èssere po inditare s'atzione in su fàere o a sa sighia, ma cun àere si est passada o depet bènnere
Sinònimos e contràrios
farighedhai,
frochedhai,
niae,
solai,
tadhainare
Frases
est tota die frochendhe ◊ deris at frocadu e at a frocare cras puru ◊ istanote fit frochendhe fintzas a s'impudhiles ◊ abbisumeu frocat! ◊ aviat fiocau dies prima e fit unu fritu a mòrrere ◊ za at a frocare puru, za, cun custu fritu! ◊ segundhu comente l'afilat a frocare ponet nie meda ◊ chi cras frocat, Elias si crocat, chi cras proet Elias si coet!
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
neiger
Ingresu
to snow
Ispagnolu
nevar
Italianu
nevicare
Tedescu
schneien.
fioríre, fioríri , vrb: florire,
floriri,
frorie,
frorire,
froriri Definitzione
fàere su frore, apèrrere su frore; nau de gente, èssere giòvonos; cuncordare e mudare cun frores, po bellesa
Sinònimos e contràrios
florèssiri,
infroriri
/
aflorigiai
Maneras de nàrrere
csn:
froriri su ballu = ischire a ballare bene meda tantu de fàghere zogos e móidas prus de su netzessàriu; lassari froriri su sinu = muntènnere sas titas crispas e in artu de si pàrrere menzus; fiorire sos annos = faghíndhesi a ómine, a fémina, zòvanos mannos; coja froria = cojuaos cun fígios
Frases
sa méndhula fiorit premediu
2.
a setant'annos unu no est fiorindhe, no, pro fàghere triballos graes! ◊ no as a cúrrere prus che a prima, ca no ti sunt fiorindhe sos annos!
3.
froriant sos cuadhos de santu Zuanni cun collanas de frores in tzugu, pitioledhos e sonazolos
4.
disigiànt pipiedhus a letru po bí froria sa coja
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
fleurir
Ingresu
to flower
Ispagnolu
florecer
Italianu
fiorire
Tedescu
blühen.
firmài , vrb: afrimai,
firmare,
flimmare,
frimai,
frimmare Definitzione
prus che àteru, acabbare su movimentu o unu fàere, arreare; mantènnere o pònnere de no si mòvere, de no sighire a camminare o fàere; tènnere firmesa, mantènnere su foedhu, sa promissa; istare ibertandho, chentza fàere, chentza trebballare
Sinònimos e contràrios
abarrai,
addurare,
aturai,
arrèghere,
arremai 1,
arressare,
imbarare,
prèndhere,
rèzere
| ctr.
andai,
mòere
Maneras de nàrrere
csn:
pònnere su "Frimma!, Firmu!" = ghetai su pretzetu, dare a unu s'intima de si frimmare; firmai sa petza = dàreli unu bullu, còghere unu pagu su tantu de no si guastare; andhare a su frimma frimma = firmendisí de tretu in tretu
Frases
candho imbucat a faedhare no si frimmat prus! ◊ in campu fit a frimmare tota die solu ◊ totus si firmant a fuedhai ◊ frimma cue, arguai chi ti moas unu passu! ◊ frimma inoghe cantu isto a torrare! ◊ si ti frimmas a chenare che tenimus cosa chi ti piaghet ◊ frimma ca mànigas cun nois, no ti che andhes como! ◊ s'autobbus andhat a su frimma frimma pro pigare e falare sa zente
2.
firma sa gianna! ◊ fit a cadhu fuindhe chentza lu pòdere frimmare!◊ dh'apu firmau in s'arruga po dhu chistionai ◊ frimmabbila cun carchi vite cussa tauledha a sa zannita!
3.
si no firmas sa paràula no balet chi promitas!◊ cussu est ómine chi no firmat in peràula
Ètimu
ltn.
firmare
Tradutziones
Frantzesu
arrêter,
bloquer
Ingresu
to stop
Ispagnolu
parar,
fijar,
quedar
Italianu
fermare,
sostare,
bloccare,
fissare,
stabilizzare,
restare
Tedescu
anhalten,
befestigen,
bleiben,
standhalten.