fedàre , vrb: afedai Definizione
fàere fedu, fàere fígios
Sinonimi e contrari
achisciare,
afigiare,
agnare,
fizolare
Cognomi e Proverbi
prb:
fémina chi no fedat, mai bene meledat
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
procréer
Inglese
to procreate
Spagnolo
procrear,
engendrar
Italiano
procreare
Tedesco
zeugen.
fentomàre , vrb: fontomare Definizione
nàrrere su númene de unu, de una cosa, in su chistionu o iscriendho; portare a ispantu a unu, o una cosa / fontomare a ccn. che Perónnia in sa missa (su ltn. 'per omnia' in s'idea de sa gente est diventau una persona!)= zúghere a fontomu meda a ccn., che a 'Perónnia' in totu sas missas in latinu
Sinonimi e contrari
arranomonai,
arremonae,
funtaminare,
mantovare,
mentomare,
nemonai
Frasi
como ti ammento e ti fentomo ◊ ti cherio preguntare si as intesu fentomare un'ae chi allatat sos fizos (F.A.Calvia)◊ Ulisse so, de Laerte su fizu, pro sas trassas connotu e fentomadu ◊ fimus gai a chistionu e mi est cumbinadu de fontomare a Fulanu
Etimo
itl.
mentovare
Traduzioni
Francese
citer
Inglese
to mention
Spagnolo
citar,
mencionar
Italiano
citare
Tedesco
nennen.
ferrài , vrb: ferrare,
ferrari Definizione
pònnere su ferru a calecuna cosa, mescamente in is peis a is animales de trebballu (boes, cuadhos, molentes); pònnere sa sonàgia in su tzugu a su bestiàmene (prus che àteru brebès e crabas); nau de cosas chi si podent intostare, fàeresi che ferru / màchina de ferrare = ferrajola, ferrera o trabàgliu, genia de aparatu (telaju) adatu po acapiare is boes a manera chi abbarrent firmos candho funt ferrandhodhos
Sinonimi e contrari
tzoare 1
/
acampanedhai,
apitiolai,
assonazare
/
astrare,
belare,
intostare
| ctr.
iferrare
Frasi
andhabant a sos mastros de ferru a ferrare sos boes ◊ su piciochedhu dhu mandànt a nci portai a ferrai is cuadhus ◊ cadhos, àinos e mulos si ferrant presos a una lóriga ◊ is bòis si ferrant a pinna
2.
allà un'ómini antigu: ses nàsciu candu ferrànt is cabonis a is peis de asegus!
Etimo
ltn.
*ferrare
Traduzioni
Francese
ferrer
Inglese
to fit with iron,
to shoe
Spagnolo
herrar
Italiano
ferrare
Tedesco
beschlagen.
fèrrere , vrb: ferri,
fèrriri Definizione
su tocare calecuna cosa o a ccn. a cropu cun cosa chi si faet a iscudidura: prus che àteru si narat candho su cropu faet male, dolet, o faet dannu, lassat su singiale, ma s'impreat fintzes solu in su sensu de tocare e fintzes de iscúdere / pps. fertu
Sinonimi e contrari
corpare,
ingolli,
ingrimi
/
tocai
/
atripai
/
ammachiae
Modi di dire
csn:
fèrriri cun aciotus, fèrriri in plenu, fèrriri sa mira; fèrrere a ocru = pònniri ogu
Frasi
no cherzo chi ti ferzas, gioghitendhe gai in modu isciàpidu ◊ fiat unu pillonedhu fertu a s'ala ◊ si est fertu seghendhe linna: azummai si fit istropiadu! ◊ che li at iscutu una nae a cambarinu ma no l'at fertu ◊ at isparadu a perdigones ma no ndhe at fertu mancunu, de puzone ◊ abí nci fiat ferta sa perda fiat nàscia un'ísula ◊ apo fertu su bratzu a su muru ◊ sa fortuna fait che tiru de managu: aundi ferit ferit!
2.
su calore che ferit atesu ◊ acúrtziadi, ca no ti ndhe ferit de fogu! ◊ su tallu mériat po no dhi ferri soli pitziosu ◊ mabadita sa luxi chi dhi ferit! ◊ su bentu ferit is frutas ◊ lah chi no fèrgiat àcua a is follas candu àcuas sa matixedha!
3.
custu macu pigat unu fusti e bandat a ferri su lori: dhi at donau una surra!…
4.
amorados ndhe aias una chedha, ma fertos ti los ant a oju malu
Etimo
ltn.
ferire
Traduzioni
Francese
frapper,
blesser
Inglese
to hit,
to injury
Spagnolo
golpear,
pegar,
herir
Italiano
colpire,
ferire
Tedesco
schlagen,
verletzen.
fertzíre , vrb Definizione
atripare, iscúdere a fertza
Sinonimi e contrari
afuetai,
irfoetare,
prammetai,
trillai
Frasi
fertzi su cadhu!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fouetter
Inglese
to lash
Spagnolo
azotar
Italiano
sferzare
Tedesco
peitschen.
fiacàre , vrb Definizione
fàere fiacas, pigare a frandhigos, pònnere fiaca
Sinonimi e contrari
addengae,
agiodhare,
pibiare,
scanceriai
Frasi
sos frades, allodhiaos comente fint, fiacabant e si cheriant fiacaos dae sa mama ◊ a sa piatza li poniant su lúmene e cun cussu la mutiant e la fiacabant che una criadura ◊ no sempre sos túnghios de su bentu li fiacabant su sonnu
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
choyer
Inglese
to cuddle
Spagnolo
mimar
Italiano
coccolare
Tedesco
hätscheln.
fiagàre , vrb: fracare,
fragai,
fragare Definizione
pigare fragu, is fragos, arrancu; in cobertantza, cricare ccn. cosa; bogare o lassare andhare fragu
Sinonimi e contrari
acarigai,
annajare,
annàsere,
arrancai 1,
arrastai,
fraghigiai,
nuscai
Modi di dire
csn:
andai fraga fraga = furitendu, arrotza arrotza, chirchendhe a s'airada, che cane in catza (ma nau de is piciocos chi currint aundi dhui at piciocas); cosa chi fragat = una chistione pro un'àtera, zenia de iscusa, de iscóbiu; fragai che pubusa = èssere púdidu a tzutzu
Frasi
su cane giraiat fiaghendhe su rastu e s'aera ◊ fiat fraghendi in dogna logu a càrigas obertas che cani de cassa ◊ mi ant dadu unu fiore pro mi lu fiagare
2.
sannoris a crobbata e a cicia arrólliant de contonada in contonada, cichendu, fraghendu…
3.
mi praxint custas arrosas ca frangant ◊ custa cosa fragat de casu ◊ est aici brutu chi fragat de aillargu
4.
custa est cosa chi fragat, gopai: no est po sa saludi ma po fai càncua farrassa manna chi funt circhendu!
Etimo
ltn.
fragrare
Traduzioni
Francese
flairer
Inglese
to smell,
to exhale
Spagnolo
oler,
olfatear,
oler
Italiano
fiutare,
odorare,
emanare odóre
Tedesco
riechen.
fibài , vrb: afilare 1,
filai,
filare Definizione
fàere una filada, una síngia fine che filu (fibadura), ma de segada chi si faet cun cropu, nau prus che àteru de istrégiu fatu de cosa tostada chídrina (imbidru, terra, ma fintzes linnàmene, muru)
Sinonimi e contrari
abbèrrere,
cannire,
filiri,
frasellare,
fresai,
iscrafangiai,
sacai,
scanniri,
sinniai
Frasi
cussu est unu pratu filau ◊ cussa crésia est a murus filaus
2.
si fibat su coru, si trúmbulat su sàngui, s'intruat su sentidu, si trobílicat s'ànima (L.Porcedhu)
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fendre
Inglese
to cleave
Spagnolo
hender
Italiano
fèndere
Tedesco
spalten.
fibài 1 , vrb: filai 1,
filare 2,
filari Definizione
trebballare o trochigiare lana o àteru po dha fàere a filu de impreare in tessíngiu: si narat fintzes de cosa chi essit grussa; nau in cobertantza, cuncordare calecuna cosa de malu po ccn.; essire coment'e a filos; nau de fémina, abbarrare bagadia
Modi di dire
csn:
filare a bambu = filare chentza profizare sas enas; filare a crispu = filare profizendhe forte, afissu; filare una fune de zuncu, de cànnau, filare una trobea; filàrela bene (una brulla, un'ingannu, una trampa) = trogai una farrassa manna, fata bèni; filare sa corda a unu = andai a tinu po alcantzai o po isciri ccn. cosa secreta; filai sonnu = drommire
Frasi
po fàere bella e longa sa soga filaiant totu a sa prantada ◊ in domu biviat fibendu ◊ nendhe nendhe filàt sa betzighedha pubadas mannas de istupa o lana ◊ custas sunt funes de pramma filadas a dópia manu
2.
su casu nou filat, daghi lu ponent in su fogu
3.
ocannu sos de su comitadu bos l'ant filada bene: custa borta a bois de sa fae s'iscorza! ◊ cussos funt filandho… mancari si che filent fintzes sa frisciura!
4.
ti bollu agatai istinghiritza, cara de luna, fibada, allinzada in is pius de trigu
Etimo
ltn.
filare
Traduzioni
Francese
filer
Inglese
to spin
Spagnolo
hilar
Italiano
filare
Tedesco
spinnen,
planen,
Fäden ziehen.
ficàre , vrb Definizione
pesare, pònnere istrantagiau, prantau, pesaresindhe istrantàgiu, pesaresindhe de letu sanandho de ccn. maladia
Sinonimi e contrari
arritzare,
fichire,
istantargiai,
pesai,
pònnere,
sanai
| ctr.
crocai,
incruai
Modi di dire
csn:
ficare de renes = andai mellus, assusai, tènniri prus pagu abbisòngius; ficare simpatia, ódiu a unu = ghetai, pònnere, àere, muntènnere simpatia, ódiu a unu; ficare che preneta = incravai de no si mòviri prus; ficare dentes a una cosa = intràreli dentes, resessire a la segare a dentes, a ndhe istacare unu mossu
Frasi
ficadindhe ritzu, ca corcadu no andhat bene a fàghere custa cosa! ◊ ficare unu furcarzu, unu rocu, puntzas in su muru ◊ si l'at cotadu suta, gherrendhe, e li at ficadu sos benugros in mata
2.
una die non ficheis piús e nos lasseis pro sempre ◊ gasi giompant a cras e chi si fichent! ◊ si fico dae letu isto in terra frundhidu
Traduzioni
Francese
ériger,
enfoncer,
s'élever
Inglese
to erect,
to hammer,
to get up
Spagnolo
erigir,
hincar,
levantarse
Italiano
erìgere,
conficcare,
alzarsi
Tedesco
errichten,
einschlagen,
aufstehen.
fichíre, fichíri , vrb Definizione
pesare, pònnere prantau, pesaresindhe istrantàgiu, in pei; istichire, pònnere aintru de ccn. cosa a fortza, a incracadura
Sinonimi e contrari
arritzare,
clavai,
ficare,
fíchere,
incasciae,
incotzigare,
istichire,
pesai,
pichire,
tzacare
| ctr.
arrúiri,
colcare
/
bocare
Modi di dire
csn:
fichirisí un'idea in conca = tzacaresiche o pònneresi carch'idea in conca; fichire in bonu = ghetai géniu, pònnere amore, leare a bon'ogru; fichire in malu = tènniri malu sànguini a unu, tènniri tírria; èssere comente la fichit = comente l'afilat, acomenti dha pigat; fichire a oju = castiai cun disígiu; fichirebbei su cúcuru (in calecuna cosa)= perderebbei ma sighire a triballare, a fàghere su matessi
Frasi
fíchidi reu e iscúltami bene! ◊ Giuanne no podet fichire a nudha ca est freadu ◊ candho est essidu su zuighe si ndhe sunt totugantos fichidos ◊ apenas fichidu, intendhet sas ancas modhes, azummai a tremuledha ◊ fichimus turres e digas
2.
de sa brigúngia, si nci est fichiu in s'istampu prus piticu ◊ at fichidu unu giau in su muru ◊ fichirinci is didus in buca e circa de ndi caciai totu!
3.
cussu nci fichit su nasu in dónnia cosa ◊ si ficheit in conca s'idea de l'apostare tota note pro l'agatare ◊ bi l'at fichida in bonu e lu giughet in pranta de manu ◊ bi l'at fichida in malu e calesisiat cosa fatat no li aggradat ◊ sa zente est comente la fichit: boga sa fama e drommi! ◊ cudha peta fit calda calda chi cheriat fichida a oju pro su fiagu bellu chi teniat ◊ su pastore a bortas faghet annadas bonas e ballanzat, a bortas bi fichit su cúcuru e ndhe perdet sacu e sale
Etimo
itl.
ficcare
Traduzioni
Francese
se lever,
enfoncer
Inglese
to stand up,
to stick
Spagnolo
levantarse,
clavar,
hincar
Italiano
alzarsi in pièdi,
conficcare
Tedesco
aufstehen,
einschlagen.
fidài , vrb: fidare,
firai Definizione
crèdere, giare fide; lassare a unu o una cosa chentza dhi giare atentzione a sa sighia, chentza dha castiare, chentza pentzare in su malu; nàrrere o giare a ischire cosa a persona chi si credet segura, chi giughet capia, chi mantenet su segretu
Sinonimi e contrari
intregai
Modi di dire
csn:
fidare una cosa in manos de unu, fidare a unu cun àtere = intregai, lassai una cosa a unu, lassai a unu cun carchi àteru (pruscatotu pro dhu castiai); est malu fidare a… = no fait a si fidai de…, est perigulosu a…; fidai is pudhas a marxani = pònnere su grodhe a tentare sos anzones, comporare casu dae sos sórighes, chircare seguresa o bene in chie ti traighet, in chie tenet s’iscopu de ti fàghere male
Frasi
ello cun chie mi cherzo fidare, giaghí fide in nisciunu si agatat?! (P.Pisurzi)◊ comintzas s'anzone a lusingare si si fiderat chi t'intrat in manu (Carta)◊ no ti fides in cussa nae ca si che podet segare! ◊ nosu bellus e prexaus ca tenaiaus una poriga de iscudus allogaus… bai e fidadidha! ◊ no fait a si fidai de sa buca a su nasu ◊ como su pisedhu za ch'est mannu e abbistu e faghet a li fidare sa màchina
2.
lah chi no dhu fidis a Cappai, sinò in pagu tempus ti dhu mànciat! ◊ tenia cosa in su fogu, mi so fidada e brusiada mi ch'est ◊ pro ti àere fidadu unu mamentu ses diventada un'ebba rude! ◊ no faghet a fidare sa laghinza, ca si ch'essit de su cunzadu ◊ su mastru at fidadu sos pisedhos solos e si sunt totu postos a brincare ◊ custa criadura no l'at fidada un'iscuta, a sa mama, timindhe chi si che andhet
3.
si as bisonzu de cossizos, abbàida cun chie ti fidare!
Cognomi e Proverbi
prb:
a cani chi papat cinixu no dhi fidis su lardu
Etimo
itl.
Traduzioni
Francese
avoir confiance,
confier
Inglese
to trust,
to entrust
Spagnolo
confiar
Italiano
fidarsi,
affidare
Tedesco
sich verlassen auf + Akk.,
anvertrauen.
filchinàre , vrb: firchinare,
frichinare Definizione
fàere a farinos, a orrughedhos; nau in cobertantza, su fai e fateriai, su si mòvere a meda e istare sèmpere faendho
Sinonimi e contrari
apimpirinai,
chimentare,
ifriare,
irfarfaruzare,
irfrichinare,
scirfinai,
spimpirallai,
spimpiridai
/
cadredhai
Frasi
no ti lasses frichinare dae s'achéssida de pensare a su tragu chi as tentu! ◊ a su late mi bi apo firchinadu pane ◊ amus sichiu a fàchere su chi ischiabamus fàchere, frichinandhe tàulas e taulones (B.Murgia)
2.
a sa patedha bi ghetaiat paja de rucros de lardu e canno fit mesu cotu nche impodhaiat aintro sas ervas mannicantinas frichinatas
3.
fatendhe e firchinendhe fint un'annu e mesu ordendhe tramas a note e a die ◊ a ndhe tenet de fírchina fírchina cuss'àinu!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
émietter,
couper en petits morceaux
Inglese
to hash
Spagnolo
desmenuzar
Italiano
sminuzzare
Tedesco
zerbröckeln.
filetài , vrb Definizione
pònnere oru o filu de oro a calecuna cosa
Traduzioni
Francese
border d'or
Inglese
to edge (with gold)
Spagnolo
bordar de oro
Italiano
orlare d'òro
Tedesco
mit Gold umranden.
fincài, fincàre , vrb: frincare Definizione
lassare, giare o pònnere dinare o àteru po calecuna ispesa, fintzes po unu tanti de dinare etotu de ndhe bogare in prus (agéntzia o créciu)
Sinonimi e contrari
finantziare
Etimo
ctl., spn.
fincar
Traduzioni
Francese
investir,
hypothéquer
Inglese
to invest,
to mortgage
Spagnolo
invertir,
hipotecar
Italiano
investire,
ipotecare
Tedesco
investieren,
anlegen,
mit einer Hypothek belasten.
finicàre , vrb: afinicare*,
finigare Definizione
essire o fàere débbile, fine, coment'e consumau, istasidu
Sinonimi e contrari
conciumire
Frasi
so inoche, solu, finicànnemi a làcrimas de chera ◊ andhendhe e torrendhe mi soe finigadu
2.
portu s'enna de s'ànima finigada
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
user
Inglese
to deteriorate
Spagnolo
consumir
Italiano
logorare
Tedesco
abnutzen.
finíre, finíri , vrb Definizione
batire a sa fine, fàere is úrtimas cosas de unu trebballu, is finiduras; ispaciare totu
Sinonimi e contrari
acabbae,
sensai
/
consumai,
ispaciai
Frasi
su triballu tocat a lu comintzare e a che lu finire puru ◊ su tribàgliu in custa domo no est bene finidu, no! ◊ candho finit sa música, sa roca si aperit e cumparint sas gianas ◊ su contu finit innòi
2.
ajó, a letu: ite faghimus a fogu allutu, finindhe linna e currente?! ◊ est finidu su tempus de divertire! ◊ unu si morit candu at finiu sa vida sua ◊ eis giai finiu su dinai prima de dhu portai in manus?! ◊ cussu tempus puru at finiu, s'arregodu però est abbarrau ◊ s'abba budhindhe si che finit
Etimo
ltn.
finire.
Traduzioni
Francese
achever,
terminer,
finir
Inglese
to finish
Spagnolo
acabar,
agotar
Italiano
finire,
esaurire,
consumare
Tedesco
beenden,
verbrauchen.
fiocàre , vrb: frocai,
frocare Definizione
betare o fàere nie a frocos: cun s'aus. èssere po inditare s'atzione in su fàere o a sa sighia, ma cun àere si est passada o depet bènnere
Sinonimi e contrari
farighedhai,
frochedhai,
niae,
solai,
tadhainare
Frasi
est tota die frochendhe ◊ deris at frocadu e at a frocare cras puru ◊ istanote fit frochendhe fintzas a s'impudhiles ◊ abbisumeu frocat! ◊ aviat fiocau dies prima e fit unu fritu a mòrrere ◊ za at a frocare puru, za, cun custu fritu! ◊ segundhu comente l'afilat a frocare ponet nie meda ◊ chi cras frocat, Elias si crocat, chi cras proet Elias si coet!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
neiger
Inglese
to snow
Spagnolo
nevar
Italiano
nevicare
Tedesco
schneien.
fioríre, fioríri , vrb: florire,
floriri,
frorie,
frorire,
froriri Definizione
fàere su frore, apèrrere su frore; nau de gente, èssere giòvonos; cuncordare e mudare cun frores, po bellesa
Sinonimi e contrari
florèssiri,
infroriri
/
aflorigiai
Modi di dire
csn:
froriri su ballu = ischire a ballare bene meda tantu de fàghere zogos e móidas prus de su netzessàriu; lassari froriri su sinu = muntènnere sas titas crispas e in artu de si pàrrere menzus; fiorire sos annos = faghíndhesi a ómine, a fémina, zòvanos mannos; coja froria = cojuaos cun fígios
Frasi
sa méndhula fiorit premediu
2.
a setant'annos unu no est fiorindhe, no, pro fàghere triballos graes! ◊ no as a cúrrere prus che a prima, ca no ti sunt fiorindhe sos annos!
3.
froriant sos cuadhos de santu Zuanni cun collanas de frores in tzugu, pitioledhos e sonazolos
4.
disigiànt pipiedhus a letru po bí froria sa coja
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
fleurir
Inglese
to flower
Spagnolo
florecer
Italiano
fiorire
Tedesco
blühen.
firmài , vrb: afrimai,
firmare,
flimmare,
frimai,
frimmare Definizione
prus che àteru, acabbare su movimentu o unu fàere, arreare; mantènnere o pònnere de no si mòvere, de no sighire a camminare o fàere; tènnere firmesa, mantènnere su foedhu, sa promissa; istare ibertandho, chentza fàere, chentza trebballare
Sinonimi e contrari
abarrai,
addurare,
aturai,
arrèghere,
arremai 1,
arressare,
imbarare,
prèndhere,
rèzere
| ctr.
andai,
mòere
Modi di dire
csn:
pònnere su "Frimma!, Firmu!" = ghetai su pretzetu, dare a unu s'intima de si frimmare; firmai sa petza = dàreli unu bullu, còghere unu pagu su tantu de no si guastare; andhare a su frimma frimma = firmendisí de tretu in tretu
Frasi
candho imbucat a faedhare no si frimmat prus! ◊ in campu fit a frimmare tota die solu ◊ totus si firmant a fuedhai ◊ frimma cue, arguai chi ti moas unu passu! ◊ frimma inoghe cantu isto a torrare! ◊ si ti frimmas a chenare che tenimus cosa chi ti piaghet ◊ frimma ca mànigas cun nois, no ti che andhes como! ◊ s'autobbus andhat a su frimma frimma pro pigare e falare sa zente
2.
firma sa gianna! ◊ fit a cadhu fuindhe chentza lu pòdere frimmare!◊ dh'apu firmau in s'arruga po dhu chistionai ◊ frimmabbila cun carchi vite cussa tauledha a sa zannita!
3.
si no firmas sa paràula no balet chi promitas!◊ cussu est ómine chi no firmat in peràula
Etimo
ltn.
firmare
Traduzioni
Francese
arrêter,
bloquer
Inglese
to stop
Spagnolo
parar,
fijar,
quedar
Italiano
fermare,
sostare,
bloccare,
fissare,
stabilizzare,
restare
Tedesco
anhalten,
befestigen,
bleiben,
standhalten.