meraitzàre , vrb: ammaraizare,
meravigliai,
meravigliare,
meravillare,
meravizare,
merevillai,
merevixae Definitzione
fàere o fàere provare meravíglia
Sinònimos e contràrios
abbajare,
atonicare,
ilmeravizare,
isbaudire,
ispantai,
mirificai
Frases
mi at meraitzatu ca si est posta a li rispònnere credenne chi fit su fitzu
2.
is passigeris funt meravigliaus de su tzichírriu de is frenus de su trenu!
Tradutziones
Frantzesu
étonner
Ingresu
to astonish
Ispagnolu
maravillar,
asombrar
Italianu
meravigliare,
stupire
Tedescu
verwundern
meschiàre , vrb: ammeschiare,
mesciare,
mescrare,
mesculare,
mischiare,
misciare,
miscrare Definitzione
betare totu a unu, pònnere totu impare cosas diferentes, murigare apare, fàere un'ammesturu / èssere a míscia apare = totu a méschiu, betados apare, meschiados de si agatare paris
Sinònimos e contràrios
ammasturai,
imbescurai,
imbesturai,
melciare,
minare 1,
misicare
| ctr.
chirrare,
distínghere,
seberare
Frases
si bi mésciat àtera zente cun s'iscuja de los bídere dae afaca ◊ si vos miscrades chin cussas e issas chin vois andhat male! ◊ fiagos e fiaghedhos si mísciant apare e faghent unu fiagu nou
2.
ti naro chi prima fimus totu a míscia apare zente e animales!
Ètimu
itl.
mischiare
Tradutziones
Frantzesu
mélanger,
mêler
Ingresu
to mix
Ispagnolu
mezclar
Italianu
mescolare,
miscelare
Tedescu
mischen.
mi , prn Definitzione
prn. de 1ˆ persona sing. siat m. che f. manigiau coment'e cmpl. diretu o indiretu: iscriendho si ponet méngius abbandha candho si narat innanti de su vrb., totu a unu cun su vrb. candho si narat apustis cun imperativu o gerúndiu (postu deosi a úrtimu, dhue at logos chi diventat mia); segundhu su vrb. (prnl.) si ponet chentza un'impreu precisu: mi creu, m'impesso, mi pesso, mi parzo, mi fato (= creo, pentzo, pàrgio, fatzo, ma cun significau distintu de custos verbos)
Frases
tue a mie mi ses bidindhe ◊ lèami cun tegus! ◊ bidindhe mi sezis? ◊ dha chistionu e issa parit ca est ascurtendimia ◊ Gesugristu miu, agiudamia tui! ◊ cun custa lepa est fàtzile chi mi sego ◊ seis agiudandhomi totus ◊ credeimia totu su chi seu nendi ca est berus!
2.
ite mi ndhe narais? ◊ ita mi fais? ◊ donamidha tui cussa cosa! ◊ mi segu un'arrogu de casu ◊ mi dhu pigu ◊ de cussa cosa no mi nd'apu lassau ◊ chi mi dhu giaes mi dhu leo
3.
como tenzo sonnu e mi drommo ◊ mi creu chi no tengas arrexoni ◊ innantis mi pesso, apustis andho ◊ m'impesso deo su mastru! ◊ biu m'eis a fillu miu? ◊ oe mi parzo menzus, mi est essida sa frebba ◊ dhu biu aici a mi fatzu: Custu depit èssi macu!
Ètimu
ltn.
mihi, me
Tradutziones
Frantzesu
moi (oggetto e nei complementi retti da prep.),
me (termine,
in presenza di lo,
la,
li,
le,
ne),
me (compl.),
moi (con un verbo all'imperat. positivo)
Ingresu
to me
Ispagnolu
me
Italianu
me,
mi
Tedescu
mich (Akk.),
mir (Dat.).
míe , prn Definitzione
prn. de 1ˆ persona sing. m. e f. impreau sèmpere cun prep., siat cmpl. indiretu o ogetu: a mie, pro a mie, de a mie, in a mie, cun a mie (raru, cust'úrtimu, ca si narat prus cun megus)
Sinònimos e contràrios
mea 1,
mene,
mimi
/
mi
Frases
mi pariat chi, in a mie etotu, calchi cosa no cumbinaiat ◊ ndhe agatas mezus de a mie ◊ faghe comente ti naro, chi est menzus pro a mie ◊ apartadebboche dae a mie! ◊ cussa cosa dàela a mie ◊ a mie no mi at nadu nudha ◊ si de a mie ndhe faghes cussu contu mi che andho ◊ tue no ses che a mie ◊ beni a mie!◊ sighi comente cheres cun a mie ca ndh'apo bidu menzus de a tie! (Moretti)
2.
candho at bidu a mie est bénnidu deretu a mi faedhare ◊ pro curpa sua azis brigadu a mie
Ètimu
ltn.
mihi
Tradutziones
Frantzesu
moi,
me
Ingresu
to me
Ispagnolu
mí
Italianu
me,
mi
Tedescu
mich (Akk.),
mir (Dat.),
meiner (Gen.).
mími , prn: ima,
mimme,
mimmi Definitzione
prn. de 1ˆ persona sing. siat m. o f. impreau in cmpl. indiretos e cmpl. ogetu: a mimme, che a mimme, cun mimi, de mimi, po mimi
Sinònimos e contràrios
mea 1,
mie
Frases
commo tocat a mimme ◊ is crabas nd'ant liau de mimi su vicàriu ◊ dh'at torrau a mimi etotu ◊ su coro tuo, bella, chistidhu a mimmi solu, no dh'intreghes a nemmos!◊ acumpanza a mimme puru in caminos de pache! ◊ pro tènnere a mimme, at nau su sóriche, sórico sa soca!
Tradutziones
Frantzesu
moi,
me
Ingresu
to me
Ispagnolu
mí
Italianu
me
Tedescu
mir (Dat.),
meiner (Gen.).
miminàre , vrb: minimare Definitzione
bènnere mancu, torrare a prus pagu, arresurtare prus pagu, prus piticu, torrare agoa de mannària o de cantidade, fàere is míminas
Sinònimos e contràrios
abasciai,
amenguai,
ilminorigare,
immeltzare,
immenguare,
impagonzare,
irminguie,
mindigai,
minorai,
torrae
| ctr.
ammanniae,
crèschere
Frases
cantant in sas chentinas miminendhe carradas e mesinas! ◊ imbetzendhe sos annos creschent, ma vertude e briu solint miminare ◊ custa Banca no creschet e antzis la cherent fàghere miminare ◊ creschet su lussu e míminat s'afetu ◊ cun custas sicagnas, sas funtanas sunt miminendhe ◊ sas dies bellas sunis minimendhe (A.Marceddu)
Ètimu
ltn.
minimare
Tradutziones
Frantzesu
décroître,
rétrécir,
réduire
Ingresu
to decrease,
to reduce,
to restrict
Ispagnolu
disminuir,
menguar,
mermar
Italianu
decréscere,
restrìngere,
ridurre
Tedescu
vermindern,
senken,
kürzen,
verkleinern.
minài 1, minàre , vrb Definitzione
ammesturare duas o prus de duas cosas, fintzes segare cosa a orrughedhos / m. sos oos = abbatare sos os
Sinònimos e contràrios
ammasturai,
ammeschiare,
melciare,
moricare
Frases
sas cartas cherent bene minadas innanti de las betare ◊ apu minau bèni s’olleseu e su corriaxu dhu tengu bèni untu ◊ at minau s'arrescotu in su pratu cun àcua callenti
Ètimu
ltn.
minare
Tradutziones
Frantzesu
mélanger,
fouetter
Ingresu
to whisk,
to remix
Ispagnolu
mezclar
Italianu
rimescolare,
frullare
Tedescu
verrühren,
quirlen.
mincidiàre , vrb: mintzidiare,
mintziriare Definitzione
giare ocasione, fàere arrennegare
Sinònimos e contràrios
agghegiare,
incidai,
inciulai,
insissiligai,
intriscare,
inzerrare,
tinghitare
Frases
bae innorobbona, bae: continu mintzidiendhe a s'unu e a s'àteru! (G.Ruju)◊ isse candho lu mintzídiant no istat duiddui a rispòndhere male! ◊ est istadu vostè a nos mintzidiare: si ndhe acollet sa resessida! ◊ sos nemicos issoro no los ant mintziriatos prus
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
provoquer
Ingresu
to provoke
Ispagnolu
provocar
Italianu
provocare
Tedescu
auslösen,
hervorrufen.
míntere , vrb: míntiri Definitzione
totu is significaos de pònnere, imbarare, imbarrugare, lassare in d-unu logu, in d-unu tretu, apitzu de calecuna cosa, aintru; si narat fintzes in su sensu de fàere bènnere o intrare in corpus o in s'ànimu una fortza o unu sentidu / pps. míntidu, missu
Sinònimos e contràrios
mintire,
míssiri,
pònnere
| ctr.
bocare,
leai,
picare
Maneras de nàrrere
csn:
m. avriu = fàghere a timire meda; m. atropógliu = pesare burdellu, buluzu; m. briu, fortza = intrare brios, fortza; m. (laore) in ranu = fàghere ingranire
Frases
cherzo chi mi mintas in parte de sos méritos tuos ◊ at fatu errore a che míntere tantos santos in d-una chéjia minore ◊ mintèndheche sa lana in su cannitu tesset aratzos ◊ míntemi in parte de sos milliones! ◊ míntere a modhe su linu in s'abba ◊ paret chi proat gustu a míntere su didu in sa ferida ◊ mentidí is carciones! ◊ mintimus manu a su tema de cantare
2.
donzi forma de vita apunta a naschire li mintiat un'ispantu, unu ghiliore chi li fortzicaiat sos sentitos (A.Pau)◊ li at ammustradu su letu mintèndhelu in s'aposentu ◊ vinu bi cheret a bos míntere fortza! ◊ li aiat missu intro de su coro unu calore novu chi l'aiat prenata de isetos
3.
Deus meu, mintidemilu in ranu custu laore!
Ètimu
ltn.
mittere
Tradutziones
Frantzesu
mettre
Ingresu
to put
Ispagnolu
poner,
meter
Italianu
méttere
Tedescu
stellen (in piedi,
verticale),
legen ( orizzontale),
stecken (infilare),
mirài , vrb: mirare Definitzione
abbaidare po bíere, po giare atentzione e contivigiare, po ammiru e istima, po làstima: s'impr. si narat fintzes coment'e avertimentu / impr.: mih!, millu!; mirare sa conca = labare, castiai is pilus po dhus illimpiai de sa malesa
Sinònimos e contràrios
abbadiai,
allutzare,
annotare,
apompiai,
cadebai,
castiai,
labai
/
cultodiare,
tentare
Frases
mirat sa domo che una mama ◊ e proite mi mirades, ojos chi deo no miro?! (Grolle)◊ bastat chi cussas féminas mi mirent un'istante pro chi mi passent su coro che balla! ◊ si mi bolis domanda, no passis mira mira! ◊ sete cravellos d'oro bi los miro in s'altare adorèndhesi a Deu…◊ pentza a fai bèni e no miris a chini
2.
mira, una cosa ti naro: o triballas comente si tocat, o ti che andhas deretu! ◊ mirai de cust'ómini: a puntu bellu est torrau!…
3.
e cantas boltas bi lu aia nadu: Míradi s'onestade, fizu meu! ◊ cun s'iscusa ca dhi miràt is pipius, si nci est posta meri
Sambenados e Provèrbios
prb:
faghe bene e no mires a chie!
Ètimu
ltn.
mirare
Tradutziones
Frantzesu
garder,
regarder
Ingresu
to guard,
to look at,
to admire
Ispagnolu
mirar
Italianu
mirare,
custodire
Tedescu
betrachten,
bewachen.
miramentàre , vrb Definitzione
tènnere contu, contivigiare
Sinònimos e contràrios
acastiai,
cultodiare,
aggordai,
coltoire,
mirai
Frases
sa domo bi la miramentat una fémina bona ◊ in sos órdines de sa vintza no bi aiat mancu unu tzufu de erva, dontzi funnu fit bene arraicatu e bene miramentatu ◊ su pitzinnu no miramentat vene su bestiàmene ca li piaghet su caentu e no si abbitzat de nudha
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
garder,
gouverner,
soigner (aver cura di)
Ingresu
to preserve,
to control
Ispagnolu
guardar,
cuidar
Italianu
custodire,
governare
Tedescu
bewachen,
besorgen.
mischinzàre , vrb Definitzione
èssere o istare in mischinzia, a mindhighiu, in su pagu a tropu, in su bisóngiu, àere bisóngiu / m. de… = àere bisonzu de…
Sinònimos e contràrios
arrunzinare
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
avoir de la pénurie
Ingresu
to be in shortage
Ispagnolu
vivir en la estrechez
Italianu
avére penùria
Tedescu
mangeln,
in beschränkten Verhältnissen leben,
abgebrannt sein.
mizài , vrb Definitzione
essire abba, comente faet in is venas, in is funtanas
Sinònimos e contràrios
benai
Frases
in s'arroca mizat àcua frisca ◊ is làgrimas mizant de is ogus faendi surcus in is trempas impruinadas
Ètimu
srd.
Tradutziones
Frantzesu
jaillir
Ingresu
to spurt
Ispagnolu
brotar,
manar
Italianu
sgorgare
Tedescu
quellen,
sprudeln.
moderài , vrb: ammoderai,
moderare Definitzione
abbrandhare, regulare, fàere a manera chi una cosa, unu cumportamentu no siat a tropu o airadu, chentza régula
Sinònimos e contràrios
afrenai,
arregulai,
medrare,
medrire
Frases
mai ti ses, Murenu, moderadu, ne ti podes sa limba moderare! ◊ moderàdebbos, faghindhe sa cosa! ◊ circa de moderai is fuedhus! ◊ moderadha cussa pressi!
Tradutziones
Frantzesu
modérer,
limiter
Ingresu
to moderate
Ispagnolu
moderar,
ablandar
Italianu
moderare,
limitare
Tedescu
zügeln,
mäßigen.
modhinàre , vrb: ammodhinae,
mudhinare,
mundhinare Definitzione
cumenciare a pròere, fàere pagos istídhigos, pròere a fine, a istídhigos lascos, fintzes betare àteru a ispergiadura che istídhigos de abba
Sinònimos e contràrios
aciaviai,
arrosinai,
cibinare,
isprinzulare,
istedhiare,
lentinare,
mirmisiare,
pispisinare,
proighinai
Frases
custu manzanu at modhinadu
2.
s'aera est modhinendhe piúere niedhu
Ètimu
ltn.
*molliginare
Tradutziones
Frantzesu
pleuviner,
pleuvasser
Ingresu
to drizzle
Ispagnolu
lloviznar
Italianu
piovigginare
Tedescu
nieseln,
sprühen.
mòere , vrb: mòfere,
mòghere,
mòvere,
movi,
mòviri Definitzione
cambiare posidura, portare de unu logu o tretu a un'àteru, murigare; fàere cambiamentu, abbiare unu dolore; tzucare, rfl.pònnere in camminu, fàere viàgiu; fàere impresse / ind. pres. 3ˆ p. sing. mofet, moghet; cong. 2ˆ p. pl. moghetzas, movetzas; pps. móvidu, mófitu, mófiu
Sinònimos e contràrios
irmoventare
/
andai,
bènnere,
caciare,
cambiai,
suncai,
tocai 1
/
coidai
| ctr.
firmai
Maneras de nàrrere
csn:
mòviri s'istògumu = buluzare, fàghere a gana mala; movirisí po ternura = àere dolu, fàghere làstima; èssere a su moe moe = moindhe, pagu frimmu, candho goi candho gai; moindhe (nau de cosa chi si movit cun fuliesa manna) = frusiendi (bíere "múere")
Frases
moe cussa pedra! ◊ sa pudheca est maseredha, mancu si movit candu dha tocas! ◊ su cane est moindhe sa coa ◊ moediche dae cue! ◊ non cherzo andhare in ancas chi mofent pro abbitúdine (L.Loi)◊ boe betzu, isfinidu, fadicadu, no si mofet ◊ a sa cosa prantada li cheret móida sa terra ca creschet de prus ◊ scerada est sempri crocada, non si podit movi, mancu pesai de su letixedhu ◊ no bos moghezas finas chi torro!
2.
sa borta chi mi funta móvius is genugus fui abarrada sétzia unas cantu diis ◊ su tempus est móvidu, est moindhe ◊ no lu moent nen diàulos e nen santos candho si che tzacat un'idea in conca! ◊ sas berbeghes cherent móidas a pàschere
3.
moe cun megus a cumandhu! ◊ mira ca soi fendi sa lómpia agante de Luiginu, po intendi si cras movit a Castedhu ◊ de meriadorzu movet su masone in paschimenta ◊ arguai a tibe chi ti mogas!
4.
zuto una dente a su moe moe: at a èssere menzus chi mi ndhe la feta tirare ◊ ti as a mòere carchi dente manighendhe cussa peta tosta!
5.
mòfeti, sinono torrat a rosinare e nos infundhimos! ◊ mòedi, mih, ca no bi at ora! ◊ toca movidindi ca tèngiu fàmini!
Ètimu
ltn.
movere, moere
Tradutziones
Frantzesu
bouger,
remuer,
déplacer,
détourner (dissuadere),
se dépêcher
Ingresu
to move,
to shift
Ispagnolu
mover,
desplazar,
moverse,
darse prisa
Italianu
muòvere,
movimentare,
spostare,
smuòvere,
sbrigarsi
Tedescu
bewegen,
versetzen,
umstellen,
verrücken,
aufbrechen,
sich beeilen.
moidàre , vrb: mughidare,
muidare,
muitare Definitzione
fàere moida, a moida, a súrbiu o a zúmiu comente faent su bentu forte o fintzes unos cantu bobbois
Sinònimos e contràrios
afruschiare,
ammuinai 1,
fruscidare,
frusiai,
mojire,
múere,
muizare,
zumiai
Frases
babbaudedhos cun alas pintadas muidèndhemi in giru a boliadas de su mundhu mi dant novas ◊ su bentu si pesat muidendhe, iscútinat sas àlvures e paret de las chèrrere ispeigare ◊ una fritza colat moidendhe ◊ inue passaiat li muidaiat s'ispada che tronu ◊ su ventu colat muitanne ◊ si ti sunt sas orixas muidendhe sunt campanas pro ti ndhe ischidare! (G.Raga)
Ètimu
ltn.
mugitus
Tradutziones
Frantzesu
siffler,
bourdonner,
ronfler
Ingresu
to whistle,
to buzz
Ispagnolu
silbar
Italianu
fischiare,
ronzare
Tedescu
sausen,
summen.
mòlere , vrb: moli,
mòliri,
molli Definitzione
nau mescamente de laores o àteru a granu (ma fintzes olia), pistare, fàere a farinedhos, istrecare a mola antiga o a machinàriu che is molinos modernos fintzes a dhos fàere a farra o a pasta; mòvere coment'e a molinadura
Sinònimos e contràrios
machinare,
molinai,
mulire
Frases
est circandu unu piciochedhu po dh'axudai a moli pessa po dha fai a sartissu ◊ nessune ti at bistu molenne tricu ◊ po mòliri a mola sarda, manna, fata po cuadhu, nosu teniaus s'ebba
2.
cussu fit s'ammentu chi prus li moliat in conca
Ètimu
ltn.
molere
Tradutziones
Frantzesu
moudre
Ingresu
to grind
Ispagnolu
moler
Italianu
macinare
Tedescu
mahlen.
moltiplicàre , vrb: multiplicai,
multiplicare Definitzione
contare una cosa, una cantidade, a tantas bortas, coment'e faendho una suma etotu ma de su matessi númeru o tanti
Tradutziones
Frantzesu
multiplier
Ingresu
to multiply
Ispagnolu
multiplicar
Italianu
moltiplicare
Tedescu
moltiplizieren (per = mit+Dat.),
vermeheren.
monsiàre , vrb: ammonsiare,
mossiai,
mossiare,
mossicare,
mossicrare,
mossigare,
mussiai,
mussiari Definitzione
pigare a móssigos, a dentes, aferrare a forte cun is dentes / mossigàresi sa limba (nau in cobertantza)= aguantaisí de fuedhai de ccn.
Sinònimos e contràrios
addentai,
addenticare,
ammossare,
iscafitai,
mòssere,
smussiai
Frases
custu cani est tontu che sa bia: giogat cun sa genti allena e currit in s'idea de mussiari fintzas a su meri suu etotu ◊ dh'iat mossigada unu cuadhu e si ndhe fut assicada ◊ cussu cani iat mussiau genti meda e dhu portànt a nòmini
2.
móssigadi sa limba innantis de faedhare male de s'àteru!
Ètimu
ltn.
morsicare
Tradutziones
Frantzesu
mordre
Ingresu
to bite
Ispagnolu
morder
Italianu
mòrdere,
morsicare
Tedescu
beißen.