moricàre , vrb: ammuricare,
morigai,
morigare,
morigari,
muricare,
murigai,
murigare Definizione
portare o pigare sa cosa a fúrriu a fúrriu, a su move move, ammesturandhodha cun ccn. cosa (fintzes a forte, cun lestresa); abbarrare a su move move, o fintzes cricandho, forrogandho; foedhandho de animales príngios, cumenciare a ufrare is titas (prenendhosi de late), mòvere po angiare
Sinonimi e contrari
abbatare,
morighinare 1,
trancuinai
Modi di dire
csn:
murigai is cosas passadas = chircare contos betzos; morigare su bestiàmine = fàgherelu mòere pro pàschere ma fintzas a salarzadura
Frasi
istat morighendhe sas brajas de su fogu ◊ múrica su lapiolu e acontza su focu! ◊ est murighendi sa pingiada cun sa cugliera ◊ su pastore mórigat s'ama pro pàschere ◊ su mardiedu benit murigau prima de obresci ◊ piga sa cullera de linna po morigari sa bàngia!
2.
stau a cudha manera, sempri morighendi! ◊ abarrat muriga muriga in su letu sentza de si drommiri
3.
sa sughe est cumintzandhe a muricare, zuchet unu bellu úberu
Traduzioni
Francese
remuer
Inglese
to stir
Spagnolo
revolver
Italiano
rimestare,
sbàttere
Tedesco
umrühren,
wühlen,
(in den Wehen liegen).
mormuzàre , vrb Definizione
istare cantandho o foedhandho a murmutu
Sinonimi e contrari
mulmutare*,
mummucare
Traduzioni
Francese
murmurer
Inglese
to murmur
Spagnolo
murmurar
Italiano
mormorare
Tedesco
murmeln.
mòrre, mòrrede, mòrrere, mòrri, mòrriri , vrb Definizione
ispaciare o acabbare de bívere, bènnere mancu, ma fintzes leare sa vida o bochíere: in poesia, fintzes morre; dhu narant fintzes de cosas allutas, abbruxandho (lampadinas, fogu) in su sensu de dhas firmare de fàere lughe, de abbruxare / ind. pres. 1ˆp. sing. mòrgiu, morjo, morzo; cong. 3ˆp. sing. morjat, 2ˆp. pl. morgiais, morzedas; ger. morindhe, morindho, morinno, morzendhe
Sinonimi e contrari
abbusinare,
bochí,
bochíere
/
studai
/
acragare
Modi di dire
csn:
morririsí = morreresiche (si funti mortus, s'est mortu = si che sunt mortos, si ch'est mortu: nadu de su late, chi no at rézidu a lu còghere, chi s'est acasadu); s'est mortu = s'est bociu (= leàresi sa vida de manu sua etotu); mòrrere de… = mòrriri po nexi de…, dispraxirisí meda; mòrrere a peuncu, a cadéliu = m. de maladia longa, a pagu a pagu; mòrrere de isténiu = a irbalesiadura, de fàmine; mòrrere de morte mala = mòrriri bociu; mòrrere dae Deus = desesi, de maladia, de betzesa; mòrrere de musca maghedha = m. de apesta, de maladia apitzigadita; mòrrere sacramentadu = cun sos sacramentos (cufessadu, cominigadu, oliadu); mòrrere de su risu, de su fritu, de sa gana = arriri, tènniri frius, tènniri gana meda; andhare mori mori = fai andendi e morendi, acabbendi, menguendi (dif. de andai mòri mòri = caminu caminu); èssere a bibos mori = morindhe e chentza mòrrere, a tilipéndhiu; mòrrere su late = pònniri su callu a su lati pro dhu fai callai
Frasi
candho fit in su mundhu sanu e forte de morre no creiat de seguru! (S.Mongili)◊ morta si ch'est e solu mi at lassadu ◊ biadu a bois chi bos sezis morta pianta e disizada! ◊ est morrendisidha, est morinnosi ◊ si no mi fais is tzípulas mi mòrgiu! ◊ curre, no si morjat! ◊ pensa chi pro mòrrere ses naschidu! ◊ vi at mortu zente pitzinna ◊ intendho tocu de ispiru: chie b'at mortu? ◊ est sonandhe sa campana: chissae chie s'at mortu!
2.
chi emu iscípiu una cosa aici dh'emu mortu! ◊ si m'iast arrispustu su contràriu t'emu mortu! ◊ it'at mortu, a ómini biu?! ◊ no apo coro de mòrrere un'anzone! ◊ partit sa fusilada e morint su pitzinnu ◊ no morgiais fígiu agenu! ◊ su caboni no nc’est prus, s’est mortu… antzis, dh’ant mortu!◊ siscura sa mama, li ant mortu unu fizu!
3.
si no tenes cussu, fata: no ndh'as a mòrrere, no?! ◊ sos de sa famíllia ndhe su morindhe pro su dannu chi at tentu sa fiza ◊ de sos dépidos suos ndh'ant linidu sa bidha: su babbu e sa mama sunt a ndhe mòrrere! ◊ in montes bi at fritu a mòrrere!
4.
móriche sa lughe, móriche sa televisione! ◊ sas lughes allutas che cherent mortas si no bi at bisonzu ◊ a su fogu fuidu bi at acudidu zente e che l'ant mortu ◊ acontza su fogu, no che lu lessas mòrrere!
Cognomi e Proverbi
prb:
mortu oi iscarésciu cras ◊ traballa pro chent'annos e pensa chi moris oe! ◊ morit chie at giú e chie no at giú!
Etimo
ltn.
*morere
Traduzioni
Francese
mourir,
tuer
Inglese
to die,
to kill
Spagnolo
morir,
matar
Italiano
morire,
perire,
uccìdere
Tedesco
sterben,
töten,
umbringen,
erlöschen.
morrugnàre , vrb: morrungiai,
murrungiai,
murrungiare,
murrunzare,
murruzare Definizione
istare a murrúngiu, nàrrere cosa in contràriu mancari chentza insístere, foedhare a sa sola a boghe bàscia, nàrrere cosa coment'e chesciandhosi o fintzes unu pagu a briga, discuntentos, giaendho unu cuntentu o calecuna cosa a malugoro; nau de canes, ammostare is dentes e fàere sa boghe arrennegandhosi in crica de mossigare; nau de su porcu, istare a boghes pedindho a papare / murrunzàresi apare = certai, tènniri iscórriu unu cun s'àteru
Sinonimi e contrari
abbrabugliai
/
refaciai
/
arranzare 1,
arraunzare,
arringare,
arrinzare,
grujai,
raganzare,
ranzidare
Frasi
si ndhe depiant brigonzare a murruzare a nois unu pedassedhu de terra pro narbone! ◊ li at dadu sa limúsina ma murrunzendhebbila ◊ aici ti murrungint sa saludi comenti murrúngias su buconi a mei! ◊ apo fatu comente apo chérfidu deo, ma mamma mi at murrunzadu ◊ su binu mi est aéschidu ca mi l'azis murrunzadu! ◊ maridu e muzere si sunt murrunzados pro su fizu
2.
cudhu cane sighiat a murrunzare prus airadu de prima, mintendhe s'atropógliu fentra in sa bama
3.
làssalu murrunzare, su porcu, bastus chi no forroghet!
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
grogner,
grommeler,
rouspéter,
gronder
Inglese
to grumble,
to growl
Spagnolo
gruñir,
mascullar,
gruñir
Italiano
brontolare,
ringhiare
Tedesco
brummen,
knurren.
mòsse, mòssere , vrb: mússere Definizione
pigare a móssigos / pps. mossidu, móssiu
Sinonimi e contrari
addentai,
addenticare,
iscafitai,
monsiare
Frasi
in cust'istadu no isco si poto istare firmu o si chirco de bos mòssere e de bos fughire pro andhare ifatu de sa tentassione ◊ s'est mossendhe sas úngias cancaradas ◊ zughiant sogas, fusiles e canes chi mossent sa zente
Etimo
ltn.
morsus
Traduzioni
Francese
mordre
Inglese
to bite
Spagnolo
morder
Italiano
mòrdere
Tedesco
beißen.
mostrài , vrb: ammostai,
multrare,
mustrare Definizione
fàere a bíere, pònnere po bíere; inditare, fàere abbaidare a calecunu logu o a calecuna cosa chi s'àteru dha potzat bíere; nau de mata, cumenciare a bogare frutu
Sinonimi e contrari
inditai,
voliare
| ctr.
cuai
Frasi
mustras su pecu tou finas s'istas cua cua ◊ at mustrau su chi balet una massaja nugoresa in cuss'apretu ◊ no bos mustredas contularzos!
3.
ocannu custu fundhu ndhe at mustradu, de frutu
Etimo
ltn.
mo(n)strare
Traduzioni
Francese
montrer,
indiquer
Inglese
to show
Spagnolo
mostrar,
enseñar
Italiano
mostrare,
esibire
Tedesco
weisen,
zeigen,
vorzeigen.
muciàre , vrb: mucrare,
mugiare,
mugrare,
mujare,
muxare Definizione
coment'e orrugare o fàere a mugros, a orrugos, ma nau in su sensu de incrubare, indrúchere, fintzes mòvere a furriadura
Sinonimi e contrari
allacanae,
aúlghere,
dòrchere,
incruai,
nugrare
Frasi
múcia s'ischina e càrrami predichedha! ◊ mi dolet su costazu ma za bi la fato a mi mugrare pro mi leare cosa ◊ si mujat s'àlvure a su bentu ◊ su bentu isfidiadu muxat sos briones chi in s'ànima mi tudhint (A.Porcheddu)◊ zughet sas palas mujadas de sos annos ◊ s'umanidade l'ant mugrada bentos berminosos ◊ si faghet isfortzu si múgiat che giuncu ◊ at mujadu sa conca a sas leadas in giru ◊ s'ària mugrat sa lughe e pro cussu su Sole si podet bídere naschindhe unu pagu innantis ◊ fint sétzidos in terra cun sas ancas mujadas fintzas a tocare sas petorras
Etimo
ltn.
mut(i)lare
Traduzioni
Francese
fléchir,
courber,
incurver
Inglese
to bend
Spagnolo
flexionar,
doblar
Italiano
flèttere,
curvare
Tedesco
biegen.
mucoràre , vrb: ammucorai,
mugherare,
mugorare,
murgherare Definizione
pònnere sa lanedha a sa cosa istandho in logu de umidore o essendho úmida in logu serrau
Sinonimi e contrari
afungorai,
allanire,
ammufai,
annabrai,
atufai,
morighinare,
mufire
Frasi
che los isserraiant in locos chi non b'intraiat mancu luche de sole, die die a mucorare ◊ sa castagna bene chistia no si mucorat e no si pugnet
2.
e ite si aiat tentu unu pacu de pulenta mucorada!…
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
moisir
Inglese
to get mouldy
Spagnolo
enmohecer,
florecerse
Italiano
ammuffire
Tedesco
verschimmel.
mudài , vrb: ammudai,
mudare,
mutare Definizione
cambiare, fintzes cambiare de logu, de istrégiu, ma mescamente in su sensu de fàere o de si fàere bellu, galanu, postu bene de bestimentu, alligru / mudàresi chei sa Luna = abarrai sempri a su càmbia càmbia, èssiri chentza firmesa; mudare su binu = itl. travasare, betare límpiu a un'àteru istrégiu lassandho sa feghe
Sinonimi e contrari
addegiare,
atramudai,
cambiai,
cuncodrai
/
iscolomare
Frasi
at mudadu de prontu opinione ◊ dogni annu in beranu ti mudas, rica d'ervas e fiores ◊ tia mudare sa tristura in allegria ◊ issa fit s'abba connota chi curriat in sas venas meas mutanne su disconnotu in connotu ◊ sa famíglia gei fiat arrica, ma su destinu at mudau totu!
2.
ma càstia custus froris acomenti mudant su logu! ◊ su bonu fàghere mudat sa pessone ◊ su pudhedru fit mudadu cun fiocos e collanas ◊ su beranu mudat a festa s'universu intreu (R.Bechere)◊ ricamus indoraus totu a filus de òru mudant a nou s'altari…◊ mudas sa cambarara candu arriis e fuedhas!
3.
cheret mudadu su binu, gai abbarrat prus netu e no si guastat
Etimo
ltn.
mutare
Traduzioni
Francese
changer,
parer,
orner
Inglese
to change,
to adorn
Spagnolo
mudar,
acicalar,
adornar
Italiano
mutare,
addobbare,
adornare
Tedesco
verändern,
wechseln,
verschönern,
verzieren.
múgghere , vrb: mugi,
múgiri,
mújere,
múlgere,
múlghere,
múlgiri,
múrgere,
múrghere,
múrguri Definizione
istrínghere sa tita a manos (o is tzimingiones, si est baca) o fintzes passare is tzimingiones in mesu de is pódhighes coment'e a tiradura a manera de ndhe fàere essire su late; nau de àteru, istrínghere cosa fintzes a atrotigadura a manera de ndhe dhi fàere essire abba o súciu; nau in cobertantza, isfrutare / pps. múlghidu, multu, muntu, murtu
Sinonimi e contrari
múgliri
/
atipriare,
isciuciai
/
irfrutuare
Modi di dire
csn:
m. a sa cadhigada = a s'imperriotu, ponindhe su fiadu suta de ancas e murghindhe a conca imbassiada a cara a betu contràriu; m. a cúcuru in culu = apispirinados in daisegus de su fiadu; múrghere a unu che chera de abbatu = isfrutaidhu, pigaindedhi totu sa cosa, acomenti faint is allurpius
Frasi
immoi mugeus is bacas ◊ murtas las azis sas berbeghes? ◊ ndh'at murtu duas, de berbeghes, in tantos annos chi fit pastore!…◊ como murghent fintzas a màchina ◊ murgiant a un'ipiolu ◊ is mannalissas si mulgiant in domu ◊ su babbu est mujenno ◊ cussa craba, candu dha mugint, imbrutat s'istrégiu!◊ custa manu mi dolet e no si dha fatzo a múrgere!
2.
sa samunadora murghet sa robba samunada ◊ ti murgo a sa tatza su sutzu de un'arantzu ◊ sa lavatrice est murghindhe: candho faghet, istèrreche sa robba
3.
ant postu sa giustíscia in movimentu pro la múrghere issos sa bidha!
Terminologia scientifica
pstr
Etimo
ltn.
mulgere
Traduzioni
Francese
traire,
tordre
Inglese
to squeeze,
to milk
Spagnolo
ordeñar,
exprimir
Italiano
múngere,
strizzare
Tedesco
melken,
auswringen.
mughilàre , vrb: ammuilare,
muilare,
muliare Definizione
su abboghinare de animales mannos, pruschetotu boes e bacas; si podet nàrrere fintzes de su bentu forte o àteru sonu naturale
Sinonimi e contrari
borrighinare,
corraxinai,
corrinai,
irruilare
/
abbubbiai,
corrighinare,
corrinai
Frasi
sas bacas paschendhe in sa tanca antziabant sa conca e muliabant pompiandhe a nois ◊ unu boe nighedhu a utos mughilandhe in trocos de canes arrajolados
2.
múilat sa traschia cun su bentu, punghet chi paret limadura de ferru
Terminologia scientifica
bga
Etimo
ltn.
mugilare
Traduzioni
Francese
mugir
Inglese
to bellow
Spagnolo
mugir
Italiano
mugghiare
Tedesco
muhen,
brausen,
heulen.
múgliri , vrb: mulli,
múlliri,
múxere,
múxiri Definizione
istrínghere sa tita (o is tzimingiones) a manos o fintzes passare is tzimingiones in mesu de is pódhighes coment'e a tiradura a manera de ndhe fàere essire su late; nau de àtera cosa, istrínghere o trochigiare sa cosa a manera de ndhe fàere essire abba o àteru (fintzes iscúdere, pistare)/ pps. múgliu, múlliru, múlliu, múxiu / m. su giuncu = profizare e colare in carchi ata su zuncu (mascru) friscu pro lu triballare a lu fàghere a presorzos; múlliri is cambas = dòrchere, profizare de sa debbilesa (o pro irfortzu)
Sinonimi e contrari
iscrapicare,
múgghere*
Frasi
su pastori dónnia dí depit acorrai e mulli is brebeis ◊ acorru is brebeis e dhas mullu: ma portant pagu lati… a candu mi acatu ca funta is duas de chitzi! ◊ fui muxendu sa baca de siu Danieli
2.
dhi mullint is cambas ca su chi portat apitzus est tropu grai ◊ ti timu pagu e chi ti movis ti mullu cument'e unu giuncu!
Cognomi e Proverbi
smb:
Múlliri
Traduzioni
Francese
traire
Inglese
to milk
Spagnolo
ordeñar
Italiano
mùngere
Tedesco
melken.
muinài , vrb: ammuinai 1,
muinare Definizione
fàere un genia de moidedha fine fine, prus che àteru sa chi faent s'abe e bobboitedhos deasi
Sinonimi e contrari
afruschiare,
fruscidare,
frusiai,
frusitai,
moidare,
mojire,
múere,
muizare,
suai,
sulietai,
sulvare,
surbiai,
zumiai
Frasi
muinendi e zummiendi funt acudendi a tronis muschitus e musconis ◊ no movet ratu ne foza in su frutale e no muinat su riu ◊ unu musconi fiat muinendi in s'oru de sa fentana
Etimo
ltn.
muginare
Traduzioni
Francese
bourdonner
Inglese
to buzz
Spagnolo
zumbar
Italiano
ronzare
Tedesco
summen.
muizàre , vrb Definizione
fàere a sonu sighiu coment'e a zúmiu, a moida chi sighit
Sinonimi e contrari
afruschiare,
ammuinai 1,
fruscidare,
frusiai,
inzumiae,
moidare,
múere,
zumiai
Frasi
su sonu de su mortu atesu atesu si perdet fritu sentza èssere intesu chei su muizare de su bentu (S.Secchi)◊ s'abe dae su moju essit muizendhe a chircare in sos fiores ◊ s'abe muizat in sas casidheras
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
siffler
Inglese
to hiss
Spagnolo
silbar
Italiano
sibilare
Tedesco
zischen.
mulmutàre , vrb: mummutai,
murmutai,
murmutare,
murmutzare Definizione
istare cantandho o foedhandho a murmutu, bogare su píulu, fintzes fàere moida a sa sighia; nàrrere male de s'àteru
Sinonimi e contrari
cantazare,
mormuzare,
muidonare,
mummucare,
murmurjare
/
afusare,
fusigare,
murmutire,
tragagiai
Frasi
aiat comintzadu a si mòvere mulmutendhe pariat tzantzigadu de su bentu ◊ s'abba murmutat falendhe in sos rios ◊ su pitzinnu fit biu ca li est essita un’isalenata murmutzanne cosa a boche bassa
2.
is limbas tzerpedheras murmutant
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
murmurer
Inglese
to mumble
Spagnolo
murmurar
Italiano
mormorare
Tedesco
murmeln
mummucàre , vrb: mummuchiare,
mumughiare Definizione
cantare a mummucu, chentza artzare sa boghe e chene fàere intèndhere bene is foedhos, fàere una genia de sonu sighiu, fintzes nàrrere cosa a murrúngiu
Sinonimi e contrari
mulmutare,
pispisai
/
morrugnare
Frasi
cantant sas feras, apedhant sos canes, mummúchiat cada casta de errebios (L.Loi)◊ no est tirandhe prus aeredha, mancu bentu de susu chi néchidat sas chessas mummuchiandhe in frunzas ◊ intendhimus rios e montes mummuchiendhe
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
murmurer,
chuchoter
Inglese
to whisper
Spagnolo
susurrar
Italiano
sussurrare
Tedesco
summen.
mumusài , vrb Definizione
foedhare a boghighedha bàscia
Sinonimi e contrari
mumusulai
Frasi
su pòbiru afrigiu s'incamminat mumusendu una pregadoria a Deus
Etimo
srd.
Traduzioni
Francese
bougonner,
grommeler
Inglese
to grumble
Spagnolo
musitar,
mascullar
Italiano
bofonchiare
Tedesco
murmeln.
mundài , vrb: mundhare,
mundhari,
munnare Definizione
ammuntonare a unu tretu s'àliga po che dh'arregòllere, mescamente passandho s'iscova po illimpiare su logu; pinnigare totugantu, no lassare nudha, pigare fintzes su chi no si depet, pigare coment'e a mundhadura (nau fintzes de su chi faet una fortza manna)/ mundhare a lébiu (chentza fagher bolare s'arga), a cadhos a cadhos (impresse meda, faghindhe bolare s'arga atesu, e pesendhe brúere)
Sinonimi e contrari
afachiare,
disargare,
isaligare,
iscobare,
munnuzare,
scovai
/
leai,
pinnicai
Frasi
nosu innòi nci seus po sfrigociai, mundai, allichidiri su logu!…◊ cudha pratza pariat un'isprigu de comenti dh'iu mundada! ◊ amus totu mundhadu sa carrela ca colat sa portessione
2.
sa giustítzia in pagos annos si che aiat mundhadu totu ◊ odheu, za amus coitadu a che mundhare cussos pagos sodhos: chentza nudha semus! ◊ nci dh'at mundau su bentu, s'arriu ◊ su dillúviu fut acanta de nci mundai totu sa bidha
Etimo
ltn.
mundare
Traduzioni
Francese
balayer,
nettoyer
Inglese
to sweep
Spagnolo
barrer
Italiano
spazzare
Tedesco
kehren,
fegen.
muntíre , vrb: mutire 1,
mutiri Definizione
cramare, tzerriare a unu, foedhare naendho su númene de unu po dhu fàere bènnere, po chi ascurtet o fatzat atentzione; nàrrere, bogare foedhu; a logos, fintzes torrare àlidu
Sinonimi e contrari
atzerriai,
ciamare,
lamai
/
faedhare,
nàrrere
/
muscire
/
alenare
| ctr.
cagliare,
citire
Frasi
bae e mútila! ◊ est dae tandho chi ti so mutindhe e no mi rispondhes! ◊ cantos ndh'as bistu chen'isperu mutindhe a disisperu unu suncurru! ◊ muteimidhu su dotori! ◊ sa campanedha mutit po sa minsa de mangianu o sa funsione de merie
2.
istabat chentza mutire peràula cun sos de domo ◊ candho liu apo nau, issos che sunt falaos che dae s'àghera, no mutiant, ma apustis si ndhe sunt cuntentaos ◊ unu tempus su mortu lu tutabant in terra e nemos mutiat nudha ◊ no at mutiu mancu isperu
Etimo
ltn.
muttire
Traduzioni
Francese
appeler
Inglese
to call
Spagnolo
llamar
Italiano
chiamare
Tedesco
rufen.
munziàre , vrb: ammunzare* Definizione
pigare o giare múngia, cadha, pelea manna
Sinonimi e contrari
ismunziare
Traduzioni
Francese
rudoyer,
maltraiter,
gronder,
réprimander
Inglese
to scold
Spagnolo
agotar,
matar
Italiano
strapazzare
Tedesco
überanstrengen,
strapazieren.